هورمون‌های نمو

هورمون‌ها در تنظيم نمو و باليدگى نقش مهمى به‌عهده دارند. اگرچه تنظيم نمو پيچيده است و از اثر احساس و متقابل هورمون‌ها، ژن‌ها، مواد غذايى و عوامل محيطى به‌وجود مى‌آيد، در اينجا بحث بيشتر در مورد غدد درونى و تنظيم نمو خواهد بود.

اگرچه بسيارى از هورمون‌ها در تنظيم نمو و باليدگى دخالت دارند، در اينجا دربارهٔ سه نوع از آنها که اصلى‌تر هستند بحث مى‌شود:

۱. هورمون نمو غدد هيپوفيز (pituitary growth hormome -GH)؛

۲. هورمون‌هاى غدهٔ تيروئيد (تيروکسين، ترئيدوتيرونين، تيروکلسى تونين)؛

۳. هورمون‌هاى غدد جنسى (آندروژن و استروژن).

کاهش يا افزايش هورمون‌هاى نامبرده ممکن است فرآيند طبيعى رشد و نمو را مختل سازد. با وجود اينکه از نظر ساختار شيميايى با يکديگر متفاوت هستند، هر سه به يک طريق روى پيش‌برد نمو اثر مى‌گذارند. آنها آنابوليسم پروتئين‌ها را تحريک مى‌کنند که در نتيجهٔ آن، مواد مورد نياز براى تشکيل بافت‌ها به‌دست مى‌آيد. هريک از هورمون‌ها در زمان به‌خصوص نقش منحصر به فردى در فرآيند نمو دارد.

هورمون‌هاى نمو

هورمون نمو (GH) در دوره‌هاى کودکى و نوجوانى بيشتر مؤثر است. اين هورمون باعث تحريک آنابوليسم پروتئين‌ها و در نتيجه ساختن بافت‌هاى جديد مى‌شود. هورمون نمو، تحت کنترل دستگاه عصبى مرکزى از بخش قدامى (پيشين) غدهٔ هيپوفيز از طريق ماده‌اى به نام مادهٔ آزادکنندهٔ GH ترشح مى‌شود (تصوير زير). GH حرکت مواد چربى از ذخاير آن را تسهيل و مواد قندى را نگهدارى مى‌کند. بدن انسان پس از تولد به اين هورمون نيازمند است. نبود يا کمبود GH منجر به رشد غيرطبيعى شده، در بعضى از موارد نمو خطى را متوقف مى‌سازد. بخش قدامى غدهٔ هيپوفيز پنج نوع هورمون ديگر نيز ترشح مى‌کند که به آنها هورمون‌هاى تروپيک گويند. آنها همگى به ساير غدد درون‌ريز کمک مى‌کنند تا فعاليت خود را حفظ کنند.

هورمون‌هاى جنسى

هورمون‌هاى جنسى روى نمو و باليدگى جنسى به‌ويژه در دورهٔ نوجوانى اثر مى‌گذارند. آنها باعث رشد آثار ثانوى بلوغ و اندام‌هاى جنسى مى‌شوند. ترشح آندروژن‌ها، به‌ويژه تستوسترون (testosterone) از بيضه‌ها و آندروژن‌هايى مانند دِى‌هيدرواپى آندروسترون (dehydroepiandrosterone)، آندروستنديون (androstenedione) و b-11- هيدروکسى آندروستنديون از قشر غدد کليوى باعث پيوستگى و همجوشى صفحه‌هاى اپى‌فيز در استخوان‌ها شده، به اين ترتيب اين هورمون‌ها باعث پيشبرد باليدگى اسکلت مى‌شوند. اين عمل مانع پيشرفت سريع طولى استخوان مى‌شود، لذا ملاحظه مى‌شود افرادى که باليدگى زودرس دارند از نظر قامت کوتاه‌تر از آنهايى هستند که باليدگى ديررس دارند.

آندروژن‌ها همچنين در دورهٔ جهش نمو تودهٔ عضلانى نقش دارند. اين عمل را از طريق افزايش و نگهدارى نيتروژن و سنتز پروتئينى انجام مى‌دهند. اين جهش در پسران بارزتر از دختران است؛ زيرا پسران هم تستوسترون و هم آندروژن‌هاى کليوى ترشح مى‌کنند، ليکن دختران فقط داراى ترشحات آندروژن‌هاى کليوى هستند. تخمدان‌ها و قشر غدد کليوى بانوان استروژن ترشح مى‌کند. افزايش ترشحات استروژنى در دورهٔ نوجوانى همانند آندروژن‌ها به محکم شدن اپى‌فيز سرعت مى‌بخشد، ليکن استروژن به جمع شدن مواد چربى در ناحيه‌ٔ سينه‌ها و لگن نيز کمک مى‌کند. در مردها هورمون آندروستنديون به اِستروژن و در زن‌ها هورمون دى‌هيدرواپى آندروسترون به تستوسترون تبديل مى‌شود و در نتيجه هر دو داراى استروژن و تستوسترون -به نسبت‌هاى مختلف- هستند.

هورمون‌هاى تيروئيد

هورمون‌هاى تيروئيد از غدهٔ تيروئيد که در محل قدامى ناحيهٔ گردن واقع شده است ترشح مى‌شوند. با وجود اينکه تيروکسين و ترئيدوتيرونين روى نمو بالقوهٔ تمامى بدن بعد از تولد اثر مى‌گذارند، به‌دليل اثر خاص خود، باعث افزايش اکسيژن مصرفى در بافت‌هاى معين و در نتيجه رشد و نمو آنها مى‌شوند. ميزان هورمون تحريک‌کنندهٔ غدهٔ تيروئيد (thyroid-stimulating hormone -TSH) که از غدهٔ هيپوفيز ترشح مى‌شود ترشحات غدهٔ تيروئيد را تنظيم مى‌کند. ترشح TSH توسط يک عامل آزادکننده که در مغز و در ناحيهٔ هيپوتالاموس وجود دارد افزايش مى‌يابد، لذا به‌نظر مى‌رسد که اين دو دستگاه به‌طور هماهنگ عمل مى‌کنند: يکى دستگاه ارتباطى هيپوفيز - تيروئيد و ديگرى دستگاه عصبى - تيروئيد. از اين رو مى‌توانيد ملاحظه کنيد که دستگاه درون‌ريز به‌طور ظريفى در حال تعادل است. در مواقع ارتباط GH - تيروئيد نيز وجود دارد، زيرا براى اينکه GH اثرگذار باشد، تيروکسين لازم است.

غدهٔ تيروئيد همچنين از خود تيروکلسى‌تونين ترشح مى‌کند که در نمو مؤثر است. اين هورمون جريان گردش کلسيم را از طريق جلوگيرى از جذب مجدد استخوان کاهش داده، کلسيم بيشترى را در استخوان‌ها ذخيره مى‌سازد.