|
| كاروان‌سراى سلطان‌آباد، قزوين (قاجاريان)
|
|
| در فاصلهٔ ۱۰ کيلومترى قزوين و در سمت چپ جادهٔ قزوين - تاکستان، کاروان‌سراى متروکى قرار دارد که در حال حاضر بعضى قسمت‌هاى آن پابرجا است. نقشهٔ اين کاروانسرا مستطيل است و در گوشه‌هاى آن چهار طاق‌نما ساخته شده و طرح بنا را به صورت هشت‌ضلعى درآورده است. طول ضلع‌هاى شرقى و غربى بنا ۲۹/۹۰ متر و ضلع‌هاى شمالى و جنوبى آن ۲۱/۳۰ متر و چهار ضلع آن در چهار گوشه ۲/۸۰ متر است.
|
|
| اين کاروانسرا درى به عرض ۳/۵۰ متر دارد که در وسط ضلع شمالى آن کار گذاشته شده است. در هر سوى اين در، دو طاق‌نماى ايوان‌دار ساخته شده است که در پشت هر يک اتاقى مستطيل شکل و يک انبارى قرار دارد. در امتداد ضلع‌هاى شرقى و غربى کاروانسرا نيز، در هر طرف، هفت طاق‌نماى ايوان‌دار ساخته شده است.
|
|
| در پشت غرفه‌هاى ضلع‌هاى شرقى، جنوبى و غربى کاروانسرا، در هر طرف، راهروى بلندى به عرض ۳/۱۵ متر قرار دارد که در يک جانب آن طاقنماهاى سکودارى ساخته شده است که به طور کامل هم‌عرض غرفه‌هاى خارجى بوده و در برابر آنها جاى دارند. تعداد اين غرفه‌ها در هر يک از دو جانب شرقى و غربى ۱۰ عدد و در راهروى جنوبى ۹ عدد است.
|
|
| از ويژگى‌هاى جالب‌توجه اين کاروانسرا، وجود چهار فضا در گوشه‌هاى آن است. فضاهاى مزبور عبارت‌اند از : چهار محوطهٔ مستطيل شکل که در وسط هر يک، دو ستون چهارگوشِ آجرى در امتداد ديوارهاى پشت حجره‌ها افراشته شده است. بر روى اين ستون‌ها، در چهار جهت، قوس‌هايى زده شده که سقف اين محوطه را بر روى آنها استوار گردانده‌اند. فضاهاى چهارگانهٔ مزبور، چه از نظر پوشش و چه از نظر بلندى سقف، قابل توجه‌اند و به احتمالى، به عنوان محل تجمع کاروانيان، مسجد، و بارانداز عمومى مورد استفاده قرار مى‌گرفته‌اند.
|
|
| قوس‌هاى طاقنماهاى اطراف حياط کاروانسرا، همگى به صورت نعل‌اسبى زده شده‌اند و لچکى‌هاى آنها با طرح خاصى آجرچينى شده است. سقف همهٔ حجره‌ها گنبدى شکل است. نماى خارجى چهار جانب کاروانسرا فاقد هر گونه غرفه يا تزئين مى‌باشد. اين کاروانسرا از آثار دورهٔ قاجاريه است.
|
|
| كاروان‌سراى سن‌سن كاشان، قريه سن‌سن، كاشان
|
|
| اين کاروانسرا در قريهٔ سن‌سن در ۴۰ کيلومترى جادهٔ کاروانرواى قم - کاشان بين دو روستاى آب شيرين و مشکان، واقع شده است.
|
|
| اين بنا از نظر معمارى جزو کاروان‌سراهاى حياط‌دار چهار ايوانى و به شکل مربع است. مصالح بنا، گل و خشت و آجرهايى به ابعاد ۴×۲۰×۲۰ و ۵×۲۶×۲۶ و ۴×۲۴×۲۴ سانتى‌متر است. در داخل نيم‌تاق سردر، تزئينات آجرى مشتمل بر پاباريک سوسنى و شاپرک‌ها تعبيه شده است و در لچکى‌ها نيز، خفته و راستهٔ آجرى تزئينات بنا را تشکيل مى‌دهند.
|
|
| نماى خارجى جبههٔ جنوب شرقى که سردرِ ورودى در وسط آن قرار دارد، از ۱۴ طاق‌نما تشکيل شده است که آخرين طاق‌نماى آن کوچک‌تر از بقيه است. در وسط جزرها و سکوهاى آنها، آثار جاى بستن حيوانات ديده مى‌شود. نماى خارجى ساير جبهه‌ها، ساده و آجرى است. دالان و ورودى که مشتمل بر سه دهانه تاق و چشمه است، از طرفين به اصطبل‌ها راه دارد. فضاى داخلى، در هر چهار طرف، اتاق‌هايى دارد که تعداد آنها در هر جبهه ۶ اتاق است.
|
|
| ساير کاروان‌سراهاى استان عبارت‌اند از:
|
|
| - کاروان‌سراى بازار زواره در زواره.
|
| - کاروان‌سراى بهجت‌آباد در جادهٔ اصفهان - نطنز.
|
| - کاروان‌سراى چهار برج در جادهٔ اصفهان - کاشان.
|
| - کاروان‌سراى گز در ۱۸ کيلومترى شمال اصفهان.
|
| - کاروان‌سراى بهرام در جادهٔ اصفهان - تهران.
|
| - کاروان‌سراى مادرشاه در شمال اصفهان.
|
| - کاروان‌سراهاى تقى‌آباد، گلگون‌آباد، ياغميش و خرگوش در جادهٔ اصفهان و کاروان‌سراى دمبي.
|
| - کاروان‌سراى امين‌الدوله، کاروان‌سراى گمرک، کاروان‌سراى موته و کاروان‌سراى گبرآباد در کاشان.
|
| - کاروان‌سراى جارچى‌باشى، کاروان‌سراى تيمچهٔ جهانگير، کاروان‌سراى سراى سفيد، کاروان‌سراى ميرزا کوچک، کاروان‌سراى سراى ميراسماعيل و کاروان‌سراى خوانسارى‌ها در بازار اصفهان.
|
|
| كاروان‌سراى شاه سليمانى آهوان، روستاى آهوان، سمنان (صفويان)
|
|
| اين کاروانسرا که در روستاى آهوان در ۴۲ کيلومترى شرق سمنان واقع است، در سال ۱۰۹۷ هجرى در زمان شاه سليمان صفوى براى استراحت زائرين امام هشتم که از سمنان و آهوان به مشهد مشرف مى‌شدند ساخته شد، اما به غلط کاروان‌سراى شاه‌عباسى نام گرفت.
|
|
| کاروان‌سراى شاه سليمانى آهوان داراى حياط وسيع مستطيل شکل به طول ۴۰ متر و عرض ۳۲ متر و چهار ايوانى است. جمعاً در اطراف حياط ۲۴ اتاق احداث شده است که ابعاد آن به ترتيب ۳/۳۵ و ۲/۹۰ متر است.
|
|
| بر سر رباط مذکور کتيبه‌اى از سنگ مرمر نصب بود که متأسفانه در سال‌هاى قبل ربوده شد. رباط شاه سليمانى آهوان مانند بيشتر کاروان‌سراهاى ديگر مدتى محل پاسگاه ژاندارمرى بود و در حال حاضر قسمتى از آن به آغل گوسفندان دامداران تبديل شده است.
|
|
| كاروان‌سراى شاه‌عباس، تويسركان
|
|
| اين کاروانسرا در ۵ کيلومترى مسير جادهٔ آسفالتهٔ تويسرکان به کرمانشاه در نزديکى روستاى فرسفج واقع شده است و از آثار دورهٔ صفويه است.
|
|
| شکل کاروانسرا تقريباً مربع چهار ايوانى به ابعاد بيرونى ۵۶×۵۶ و ابعاد داخلى ۲۳/۵×۲۳/۵ متر است. چهار برج دايره‌اى شکل در چهار گوشهٔ آن و سه برج نيم‌دايره در اضلاع شرقى، غربى و شمالى آن احداث شده است که برج‌ها علاوه بر جنبه تزئينى، محل ديده‌بانى نيز بوده است. در طرفين در ورودى کاروانسرا چهار طاق‌نماى تزئينى به طور قرينه احداث شده است. کاروانسرا داراى حياط مربع شکل است که اصطبلش در پشت آن واقع شده است.
|
|
| در حال حاضر اين کاروانسرا در دست سفالگران روستاست و همين امر، آسيب‌هاى جبران‌ناپذيرى به آن وارد ساخته است، به طورى که قسمت‌هايى از آن به علت استفادهٔ اهالى از مصالح ساختمانى بنا، جهت ساختمان‌سازى از بين رفته است. آجرکارى حصيرى و طاقنماهاى درِ ورودى، تزئينات فعلى کاروانسرا را تشکيل مى‌دهد.
|
|
| كاروان‌سراى شاه‌عباسى لاسجرد، روستاى لاسگرد، سمنان (صفويان)
|
|
| در ۳۶ کيلومترى سمنان و در روستاى لاسجرد کاروان‌سراى آجرى بسيار بزرگى از بناهاى زمان شاه‌عباس اول صفوى قرار دارد. اين کاروانسرا که در سمت جادهٔ سمنان به تهران واقع شده، دو ايوانى است و حياطى وسيع دارد. طول حياط از شمال به جنوب ۳۶ متر و عرض آن از شرق به غرب ۳۱/۵ متر است که اطراف آن را ۲۴ حجره احاطه نموده است که حجره‌ها با کمى اختلاف قرينه يکديگرند. دو ايوان بلند و بزرگ در غرب و شرق رباط ساخته شده است که با درگاه کوتاه و چند پله به دالان‌هاى چهارگانهٔ پشت مربوط مى‌شود سقف اين ايوان تاق ضربى بزرگى است که تزئينات مربع شکل تودرتو دارد.
|
|
| در چهار گوشهٔ کاروانسرا، چهار مدخل ورودى با تاق‌هاى قوس‌دار به چشم مى‌خورد که حياط را به دالان متصل مى‌کند. در تقاطع دالان‌‌ها و روبروى مدخل‌هاى ورودى، باراندازهايى قرار دارد که به اندازه ۱/۳۵ متر از کف دالان بلندتر است.
|
|
| در قسمت بالاى سردر کاروانسرا يک فرورفتگى مشاهده مى‌شود که احتمالاً جاى کتيبه يا سنگ نوشته بوده است، که امروزه اثرى از آن وجود ندارد. طرح خارجى کاروانسرا نيز مستطيل شکل است. فقط نماى شرقى آن که به موازات جادهٔ تهران - سمنان است نماسازى شده است.
|
|
| مصالح به کار رفته در اين کاروانسرا شامل آجر و سنگ، ملات گچ و ساروج و خاک گچ و پايه‌هاى اضلاع خارجى رباط از سنگ است. اين کاروانسرا، در سال‌هاى متمادى بارها ويران و مرمت شده است. آخرين بار توسط حاج على نقى کاشانى تاجر معروف وقت تعمير شد.
|
|
| كاروان‌سراى عباس‌آباد، روستاى عباس‌آباد، شاهرود (صفويان)
|
|
| اين کاروانسرا در روستاى عباس‌آباد در ۱۲۷ کيلومترى شرق شاهرود واقع شده و از بناهاى دورهٔ صفويه است. اين کاروانسرا داراى چهار ايوان و ۳۲ حجره مشرف به حياط مرکزى است. در ورودى اين کاروانسرا يکى رو به شمال و سرچشمهٔ قنات روستاى عباس‌آباد و ديگرى رو به جنوب و نزديک جادهٔ اصلى است.
|
|
| کاروانسرا داراى دو بارانداز بزرگ است که نسبت به ديگر کاروان‌سراها از ظرفيت بيشترى برخوردار است. سکويى که در وسط اين کاروانسرا واقع شده در برگزارى نمايشگاه‌هاى سنتى و تعزيه‌خوانى مورد استفاده قرار مى‌گيرد.
|
|
| كاروان‌سراى على‌آباد، روستاى على‌آباد، يزد
|
|
| اين کاروانسرا در آبادى على‌آباد بر سر راه يزد به کرمان واقع شده است. اين کاروان‌سراى وسيع و محکم از آجر ساخته شده و بانى آن محمد ولى ميرزا پسر فتحعلى‌شاه است. بناى آن از سمت جاده داراى ۱۴ صفه است و بلندى ديوارهاى آن به پنج متر مى‌رسد. چهار برج در چهار گوشهٔ آن قرار دارد. مساحت کاروانسرا در حدود چهار هزار مترمربع است.
|
|
| كاروان‌سراى قديمى قره‌بلاغ، زنجان
|
|
| اين کاروانسرا کاملاً ويران شده و هم‌اکنون به صورت يک تپهٔ تاريخى درآمده است و پيش از انجام کاوش‌هاى علمى، اظهارنظر در مورد آن امکان‌پذير نيست؛ اما شکل تپهٔ محل کاروان‌سراى قره‌بلاغ نشان مى‌دهد که احتمالاً طرح آن از نوع کاروان‌سراهاى چهارايوانى و قابل مقايسه با کاروان‌سراى سرچم است، با اين تفاوت که فاقد برج‌هاى ديده‌بانى بوده است.
|
|
| كاروان‌سراى قربان‌على غازان، قزوين (قاجاريان)
|
|
| تا پيش از نهضت مشروطيت، برجاى اين کاروانسرا، خرابه‌اى قرار داشت. «حسن‌خان يوزباشي» که غالباً سمت فراش‌باشى حاکمان و فرمانداران قزوين را داشت و خانه‌اش در همان حوالى کوچهٔ سمساره بود، برجاى اين خرابه، کاروان‌سرايى بنا کرد. در زمان جنگ جهانى اول، اين کاروانسرا مدت‌ها توقفگاه بخشى از نيروهاى پياده‌‌نظام روس بود. بعدها اين محل، مکان بارفروشى شد و هم‌اکنون کارخانهٔ خشکبار است.
|
