نگاهی به تاریخچه هنر فرش بافی

شماری از فرشهای دست بافت ایرانی، در زمره برجسته ترین آثار هنری آفریده شده به دست بشر هستند.امروزه علیرغم بازار رقابت شدید،مشغله های دنیای جدید و دغدغه های جهان صنعتی، چه در ایران و چه در خارج از ایران، نام ایران با نام فرش گره خورده است.
نزد ایرانیان فرش یكی از جلوه های منحصر به فرد به شمار می رود. شماری از فرش های دست بافت ایرانی، در زمره برجسته ترین آثار هنری آفریده شده به دست بشر هستند. امروزه علیرغم بازار رقابت شدید، مشغله های دنیای جدید و دغدغه های جهان صنعتی، چه در ایران و چه درخارج از ایران، نام ایران با نام فرش گره خورده است.
خانه یك ایرانی بدون فرش، خانه ای بی روح و خالی جلوه می كند و این نمونه ای كم نظیر و پیوند یك قوم با هنرملی خود است. این نوشته بر آن است تا مختصری از تاریخچه فرش در ایران را مرور كند و شماری از آثار برجسته و ماندگار فرش ایران را معرفی كند.تاریخ شروع بافت فرش، به درستی معلوم نیست و ضمناً مشخص نیست كه بافت فرش از كدام منطقه شروع شد. قدر مسلم این است كه ایرانیان از جمله اولین اقوامی هستند كه بافت فرش را شروع كرده اند. در واقع تبحر منحصر به فرد ایرانیان امروز، در امر فرش بافی دستاورد بیش از ۲۵۰۰ سال تلاش و تجربه در این زمینه است.
ردیابی تاریخ فرش در ایران، به مثابه مطالعه مسیر رشد و بالندگی فنی یكی از بزرگترین تمدنهای جهان است.شواهد حاكی از آن است كه فرش برای مقاصد صرفاً كاربردی نظیر حفاظت خانه روستاییان از سرما و نم به وجود آمد و كم كم راه خود را به عنوان یك اثر زینتی و نشانه ای از تحول در خانه های اشراف و اعیان باز كرد.اولین نشانه های كاربرد فرش به عنوان یك اثر زیستی مربوط به حدود ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است.
دوره شكوفایی هنر فرشبافی در ایران، مقارن حكومت صفویان (حدود قرن ۱۵ و ۱۶ میلادی) و به خصوص دوران شاه طهماسب و شاه عباس است. فرشهای بسیار نفیس و ارزشمندی از این دوران در موزه های سراسر جهان به یادگار مانده، تحول عمده صنعت فرشبافی در قرون چهاردهم و پانزدهم میلادی در ایران و تركیه آغاز شد و سپس دامنه آن در قرن شانزدهم به هند و در قرن هفدهم میلادی به چین رسید. درآمریكای شمالی برای اولین بار فرش دست بافت در سال ۱۸۶۱ در نمایشگاهی در فیلادلفیا در معرض دید عموم قرار گرفت.
تأثیر این نمایشگاه در مردم به اندازه ای بود كه یك تاجر آمریكایی تمام فرش های نمایشگاه را خرید و اولین خرده فروشی فرش را در آمریكای شمالی راه اندازی كرد.به نظر می رسد كه قدیمی ترین فرش موجود در جهان، فرشی باشد كه در سال ۱۹۴۹ توسط باستان شناسان اتحاد جماهیر شوروی سابق در سیبری و در نزدیكی مغولستان كشف شد.
این فرش حدود ۲۵۰۰ سال در زیر یخ مدفون بود وبه همین دلیل به نحو حیرت انگیزی از تخریب در امان مانده است.بسیاری از باستان شناسان بر این عقیده اند كه محل بافت این فرش در ایران بوده است. گرچه تردیدهایی نیز در این موردوجود دارد. این فرش در ابعاد ۱‎/۸*۱‎/۵ مترمربع است و با گره هایی موسوم به گره تركی بافته شده است.
كارشناسان عقیده دارند كه تعداد شش یا هفت فرش دستبافت موجود در جهان، از دید هنری و تكنیكی دارای ارزش بسیار زیادی هستند.از جمله این فرش ها می توان به فرشی كه زینت بخش كاخ پادشاهی دانمارك است اشاره كرد كه مراسم تاج گذاری پادشاهان دانمارك، بر روی آن انجام می شود. تمام نقش های این فرش بر روی تارو پودی از طلا بافته شده اند. فرش بسیار نفیس دیگری كه در موزه وین نگاهداری می شود، فرش شكار نامیده می شود.
این فرش ریزبافت ترین قالی موجود است كه دارای حدود ۱۲۵ گره درهرسانتی متر مربع است.شاید معروف ترین فرش جهان، فرش اردبیل باشد كه در موزه ویكتوریا و آلبرت در شهر لندن نگاهداری می شود. این فرش از جهت بسیار مشهور است كه از روی آن نسخه برداری های بسیار متعددی انجام شده است، به طوری كه امروزه در بسیاری از منازل، فرش هایی با طرح فرش اردبیل دیده می شود.به طور مثال نمونه نسخه برداری شده از این فرش در منزل نخست وزیر انگلیس وجود دارد و آدولف هیتلر نیز نمونه ای از آن را در دفتركار خود در برلین داشت. این فرش و جفت آن كه در موزه ای درلس آنجلس نگهداری می شود، در دوران شاه طهماسب صفوی، بافته شده اند (حدود سال ۱۵۴۰ میلادی).
فرش اردبیل توسط هنرمندی به نام مسدوك كاشانی، برای پوشش صحن آرامگاهی در شهر اردبیل بافته شده است.از قطعات یكی از این فرش ها برای مرمت دیگری استفاده شده است. به همین جهت، نسخه موجود در شهر لندن نمونه كامل تری است.
این فرش دارای تقارن مركزی بوده و دقت به كار رفته در بافت، آن را در زمره یكی از بی نظیرترین آثار هنری در آورده است.این اثر منحصر به فرد دارای حدود ۵۰ گره در هر سانتی مترمربع و در زمره فرش هایی است كه با نام ترنجی خوانده می شوند.در هر طرف قسمت میانی این فرش یك چراغ بافته شده، كه یك چراغ كوچك تر از دیگری است.
بافنده این فرش در نظر داشته كه فرش اردبیل در صحن یك آرامگاه استفاده می شود، به همین جهت چراغی را كه در طرفی كه عموم مردم در آن می نشسته اند كوچكتر بافته و كسی كه بر روی این فرش نشسته است، ابعاد دو چراغ را هماهنگ می بیند.شواهدحاكی از آن است كه این فرش ها از آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل صفوی به موزه های مذكور انتقال داده شده اند. فرش اردبیل دارای ابعاد ۵‎/۳۴*۱۱‎/۵۲ مترمربع بوده و از ریزبافت ترین فرشهای به جا مانده از دوره صفوی به شمار می روند.

سحر میرشاهی
علی ناصری مقدم

منبع : روزنامه ابرار