درآمد صنعت فراساحل قابل چشم‏پوشی نیست

صنایع فراساحل با ساقه ۱۰۰ ساله در جهان روند رو به رشدی به خود گرفته و روز به روز بر تعداد شركت‏ها و پیمانكاران فعال در این عرصه افزوده می‏شود. در این میان، وجود منابع عظیم نفت و گاز در مناطق دریایی كشور به خصوص خلیج فارس و دریای خزر موقعیت ویژه‏ای را پیش روی دست‏اندركاران صنایع فراساحل قرار داده است. از سوی دیگر با توجه به وجود میادین مشترك انرژی با كشورهای مجاور و لزوم استخراج آنها، اهمیت این صنعت بیش از پیش احساس می‏شود. هرچند این صنعت در كشور ما از سابقه چندان زیادی برخوردار نیست، اما چند سالی است كه صنایع دریایی روند رو به رشدی را تجربه می‏كند و شركت‏های داخلی با انعقاد قراردادهای متعدد از جایگاهی مطلوب در فعالیت‏های دریایی برخوردارند. در كنار فعالیت‏های دریایی، صنایع فراساحل نیز به عنوان زیرمجموعه این بخش در سال‏های اخیر مرحله جدیدی را آغاز كرده است. در این میان فازهای مختلف پارس جنوبی نیز فرصت مناسبی را برای رشد و توسعه صنایع فراساحل به وجود آورده كه ضروری است شركت‏های داخلی با ظرفیت‏سازی از این فرصت طلایی به نحو احسن استفاده كنند.
● وضعیت صنایع فراساحل كشور
حجم عظیم ذخایر گازی میدان پارس جنوبی به تنهایی حدود نیمی از منابع گازی كشور را در خود جای داده است. موقعیت مكانی در فاصله ۱۰۰ كیلومتری از ساحل، موجب شده نگاه بخش صنایع فراساحل كشور به این میدان متمركز شود. برخی از پیمانكاران و سازندگان فعال در طرح‏های پارس جنوبی فعالیتشان را از پیمانكاران فرعی شروع كرده و سپس در پروژه‏های بعدی به صورت مشاركت با پیمانكاران خارجی و نهایتا به عنوان پیمانكار اصلی مسئولیت طراحی و ساخت سازه‏های دریایی را به عهده گرفته‏اند و این سیر تكاملی در طول ۳ سال طی شده است. ساخت پایه سكوهای سرچاهی فاز یك در خارج از كشور و ساخت سایر پایه‏ها از جمله پایه سكوی سرچاهی دوم، سكوی بهره‏برداری، سكوی مسكونی و مشعل همگی در داخل كشور و در یاردهای خرمشهر و بندرعباس انجام شده است. بنابراین می‏توان گفت: بخش قابل ملاحظه‏ای از عملیات صنایع فراساحل به صورت مشترك با پیمانكاران خارجی یا توسط شركت‏های ایرانی انجام شده و از این رهگذر به دلیل انتقال دانش فنی در حین اجرا، كشور در زمینه انجام مهندسی تفصیلی، اجرا و نصب صنایع فراساحل به خودكفایی نایل شده است. علی‏رغم پیشرفت‏های حاصله، با توجه به گستردگی عملیات و ضرورت تسریع در بهره‏گیری از فازهای مختلف پارس جنوبی، عملا صنایع فراساحل با محدودیت برآورده شدن تقاضاهای مورد انتظار مواجه است. با توجه به اینكه مخزن پارس جنوبی با كشور همسایه مشترك است وعموما سرمایه‏گذاری‏های انجام شده در توسعه آن با استفاده از تسهیلات سرمایه‏گذاری خارجی انجام می‏شود، تسریع در بهره‏برداری از میدان یكی از اهداف اساسی است. روند عملكرد مراحل طراحی، خرید و نصب سكوها توسط پیمانكاران داخلی در فازهای مختلف پارس جنوبی، نشانگر آن است كه مدت زمان طی شده جهت انجام مراحل مذكور در فاز یك ۴۷ ماه، فازهای ۲، ۳ به مدت ۴۰ ماه، فازهای ۴، ۵ به مدت ۳۶ ماه و فازهای ۶، ۷ و ۸ حدود ۴۳ ماه بوده است. روند اجرایی حاكی از آن است كه به تدریج پیمانكاران داخلی توانسته‏اند با افزایش تجربه و تخصص، زمان اجرای پروژه‏ها را كاهش دهند، اما با توجه به محدود بودن تعداد پیمانكاران این بخش، در اثر افزایش تقضای كار و شروع پروژه‏های جدید روند بهبود حاصل شده، تغییر كرده و اجرای پروژه‏ها با تاخیر مواجه شده است. با توجه به پیش‏بینی شروع عملیات اجرایی فازهای جدید، امكانات موجود بخش فراساحلی پاسخگوی نیاز نبوده و ضروری است تعداد پیمانكاران و یاردهای عملیاتی همگام با نیازهای صنعت نفت گسترش كیفی و كمی یابند.
● مشكلات موجود سر راه صنایع فراساحل:
یكی از بزرگترین مشكلات بخش فراساحل، محدودیت تعداد پیمانكاران داخلی است كه دارای صلاحیت بین‏المللی جهت جذب اعتبارات خارجی می‏باشد. ضمن اینكه توان مالی پیمانكاران موجود نیز متناسب با حجم سرمایه‏گذاری طرح‏های نفت و گاز نیست. از دیگر مشكلات پیمانكاران داخلی صنایع فراساحل، همسان نبودن تخصص آنها در مراحل مختلف اجرای پروژه‏ها به صورت یك بسته كامل است. عموما پیمانكاران در زمینه مهندسی تفصیلی و ساخت بسیار موفق هستند اما در بخش‏های خرید كالا، نصب و راه‏اندازی پا به پای دو بخش دیگر حركت نمی‏كنند و عملیات بازرگانی و خرید كالا را مانند بخش‏های دیگر مهم نمی‏دانند. در صورتی كه خوب و به موقع عمل كردن در این بخش می‏تواند در رعایت سقف زمانی و اتمام پروژه در زمان مقرر نقش مهمی داشته باشد. ضمن اینكه اكثر پیمانكاران در زمینه ابزار و تجهیزات نصب و راه‏اندازی به اندازه كافی مجهز نیستند. سرمایه‏گذاری‏های موازی كه از عدم سیاستگذاری در زمینه فراساحل نشات می‏گیرد باعث شده است همه شركت‏ها به صورت موازی در همه موارد سرمایه‏گذاری كنند كه درنتیجه با كمبود نیروی انسانی متخصص و كارآمد مواجه شده‏اند. با پیگیری این مسئله علاوه بر اینكه پیمانكاران تخصصی ایجاد می‏شوند، از اتلاف منابع نیز جلوگیری شده و نیروهای متخصص را از چند محل می‏توان جمع‏آوری كرد. البته منظور این نیست كه شركت‏ها با یكدیگر ادغام شوند و رقابت از بین برود، اما سیاستگذاری كلی باید مشخص شود. عامل مهم دیگر وجود رقابت در بین پیمانكاران است. رقابت می‏تواند منفی و مثبت باشد؛ اما متاسفانه رقابت موجود رقابت منفی است و پیشرفتی به دنبال ندارد. این رقابت منفی ضربه‏هایی را به این صنعت وارد كرده و به همین دلیل هزینه پروژه‏ها به درستی برآورد نمی‏شود. عمدتا نیز قیمت‏ها غیرواقعی است. بنابراین هنگام اجرا، پیمانكار با مشكل مواجه خواهد شد. كارفرماها نیز بررسی فنی و صحیحی روی پیشنهادها انجام نمی‏دهند و فقط بر اساس قیمت، پروژه‏ها را واگذار می‏كنند كه در كیفیت و زمان اجرا اثر خواهد گذاشت.
تا زمانی كه سیاستگذاری‏ها به درستی صورت نگیرد، این مشكلات قابل حل نخواهد بود.متاسفانه مدیریت‏های تخصصی نیز كم‏تر در این صنعت وجود دارد. مدیریت‏ها بیشتر سیاسی است. كار كارشناسی كمتر انجام می‏شود و اجرای پروژه برخی از كارها فاقد جنبه اقتصادی است. ناآشنا بودن شركت‏های داخلی به مفاد حقوقی قراردادها از دیگر مواردی است كه این صنعت را با چالش مواجه كرده است. عمل به مفاد قراردادها و الزاماتی كه در پروژه‏ها باید رعایت شود، مواردی است كه تخطی از آنها باعث حقوقی شدن مسئله می‏شود.با توجه به این مطلب، ضرورت آشنایی شركت‏ها با مفاد قراردادهای بین‏المللی و لزوم انطباق با قراردادهای منعقد شده در خارج از كشور به روشنی احساس می‏شود. از طرفی رعایت این نكات در قراردادها، ملزوماتی است كه برای حضور شركت‏های ایرانی در پروژه‏های بین‏المللی و احراز صلاحیت آنها لازم است. فقدان اطلاع كافی از سازندگان تجهیزات در كشور از مشكلات مهم در زنجیره تامین اجتماعی صنایع فراساحل است. نبود بانك اطلاعاتی از بنگاه‏های تخصصی در این صنایع، به رغم داشتن توانایی‏های بسیار، توسط كارفرمایان در لیست سازندگان آورده نمی‏شود. بنابراین عدم برنامه‏ریزی در برآورد اقلام موردنظر در فازها، عدم شناسایی بنگاه‏های مختلف در زنجیره تامین اجتماعی، نارسایی در كمك به صنایع موجود و ایجاد زیرساخت برای احداث سایر بخش‏های موردنیاز، فرصت‏هایی برای توانمند كردن صنعت داخلی است كه بعضا از دست می‏رود.
● راه‏كارهای گسترش صنایع فراساحل
از آنجا كه درآمد زیادی از فروش نفت و گاز عاید كشور می‏شود؛ ۷ درصد از درآمد نفتی برای كارهای زیربنایی در اختیار وزارت نفت قرار گرفته است. بنابراین چه كار زیربنایی مهمتر از این كه بتوانیم اقتدار خود را در دریا حفظ كنیم و خدمات ارایه دهیم. این خدمات می‏تواند هلیكوپتری، آتش‏نشانی، سوخت‏رسانی و...باشد. دولت نیز می‏تواند از محل صندوق ذخیره ارزی به شركت‏های خصوصی كه می‏توانند این خدمات را عرضه و صنایع فراساحل را ایجاد كنند، تسهیلات لازم را ارایه كند. در این صورت نیروهای متخصص و داخلی ما تقویت می‏شوند و ما می‏توانیم از متخصصان كشورهای خارجی و كشورهایی كه در بحث فراساحل صاحب فناوری هستند، از طریق احداث یك مركز آموزشی استفاده كنیم و نیروهای خود را به علم فراساحل مجهز سازیم. امروزه ایران در بحث حفاری در دریا صاحب تكنیك است و از نیروهای توانمندی در این زمینه برخوردار است. بنابراین اگر بتوانیم این نیروهارا سازماندهی كرده و حتی در كشورهای دیگر برای آنها كار فراهم كنیم، می‏توانیم بخشی از درآمدهای خود را از خارج تامین كنیم.
به هر حال وزارت نفت درصدی را كه از بودجه عمومی برای تقویت صنایع نفت می‏گیرد، اگردر بخش صنایع فراساحل هزینه كند بسیار موثر خواهد بود. با توجه به حجم فعالیت‏های فراساحل و لزوم پیگیری فعالیت‏ها در تمام بخش‏های صنایع فراساحل و كمك به بومی‏سازی دانش فنی - مهندسی در بخش‏های مختلف این صنعت، لزوم ایجاد یك انجمن تخصصی در این صنعت احساس می‏شود. این انجمن باید با ارایه مشاوره به بخش‏های اجرایی، ضوابط و قوانینی كه برای توسعه بخش‏های این صنعت لازم است را تدوین و به تصویب مراجع ذی‏صلاح برساند. علاوه بر سیاستگذاری در صنعت فراساحل، این انجمن باید نقش نظارتی خود را نیز به نحو مطلوب به اجرا گذارد تا بتواند علاوه بر شناسایی پتانسیل‏های داخلی در بخش‏های مختلف صنعت فراساحل در ارتقای كیفی شركت‏های داخلی نیز گام بردارد.
● میزان ارزآوری این صنعت
ارزآوری صنایع فراساحل بسیار بسیار بالاست. مخصوصا اگر دانش فنی این كار وجود داشته باشد تا حد زیادی از خروج ارز از كشور جلوگیری می‏كند و سبب مشاركت ما در پروژه‏های كشورهای منطقه خواهد شد. شركت‏هایی از سایر كشورها در پروژه‏های منطقه خلیج‏فارس مشاركت می‏كنند؛ اما ما پروژه‏های مربوط به كشور خودمان را نمی‏توانیم انجام دهیم. پتانسیل این صنعت به خصوص با افزایش قیمت نفت بسیار بالاست، اما این كار نیازمند انسجام و سیاستگذاری است. طبق قانون در پروژه‏های نفت و گاز سهم ایران باید ۵۱ درصد باشد. این قانون به پیمانكاران كمك كرده است. یعنی كارفرمایان نفت و گاز نمی‏توانند مستقیما به شركت‏های خارجی سفارش دهند. اگر این اتفاق در بخش كشتی‏سازی نیز رخ دهد، مسلما پیشرفت خواهیم كرد. كار ساخت كشتی نیز بسیار پیچیده است. بنابراین باید با فكر و مدیریت جدید كار صورت گیرد. باید همانند سایر كشورها ابتدا از نیروهای خارجی استفاده كنیم. پس از این كه نیروهای داخلی رشد كردند، كار را به دست آنها دهیم. در نهایت اگر سیاستگذاری‏ها درست صورت گیرد، این صنعت آینده روشنی را پیش رو خواهد داشت. اگر سیاستگذاری‏ها درست صورت نگیرد، ممكن است شركت‏هایی كه طی این سال‏ها رشد كرده‏اند، نتوانند به فعالیت خود ادامه دهند.

الهام دریابر

منبع : مجله گسترش صنعت