یکشنبه, ۱۸ آذر, ۱۴۰۳ / 8 December, 2024
مجله ویستا


صنایع دستی شهری و روستایی خوزستان


صنایع دستی شهری و روستایی خوزستان
وفاداری روستاییان به سنت ها از عوامل مهم تولید محصولاتی است که باهمت آنان با مواد اولیه موجود تولید می شود این محصولات علاوه بر رفعمایحتاج شخصی تولید کنندگان به بازار عرضه می شود که می تواند ممر در آمدیدر کنار کار اصلی آنها محسوب شود.
روستاییان استانخوزستانمحصولاتی گوناگون که حاصل دسترنج آنها است تولید می کنند که عمده ترین آنها شامل : حصیر ، گلیم ، قالی ، پارچه عبایی و ... است .
● صنایع دستی شهری :
اگر چه صنایع دستی شهری امروزه رونق گذشته را ندارند معهذا هنوزصنعتگرانی هستند که به امر تولید ابزار و لوازم دست ساز اشتغال دارند. اموری همچون : بافت انواع پارچه، گلیم، قالی، تهیه گیوه، خراطی،میناکاریو ساختوسایل فلزی وقلمزنیاز جمله این صنایع است .
مجموعه صنایع دستیعشایری، روستایی و شهری استانخوزستانبر حسب نوع مواد اولیه که در تولید به کار می رود به چند گروه تقسیم می شود:
۱) بافته هایی که برای تولید آنها از دار استفاده می شود، شامل قالی وگلیم. این بافته ها که به بافته های داری موسوم هستند در شهر های مسجدسلیمان، هفتگل، دزفول و مناطق روستایی وعشایری تولید می شوند.
۲) بافندگی شامل: احرامی، عبا، سیاه چادر، چوقا، پشتی، خورجین ( هورژین ) که در مناطق عشایری، روستایی و شهری مانند: شوشتر،دزفول،بهبهان،سوسنگرد، ۰و ... انجام می گیرد.
محصولات پوستی که عشایر و روستائیان مناطق مختلف استان خوزستان تولید کننده آن هستند:
▪ نمد مالی کهدر میان روستائیان و به مقداری اندک در میان عشایر تولید می شود. در شهرهایبهبهانودزفولنیز تولید می شود.
▪ صنایع دستی حصیری و چوبی شامل: حصیر بافی، سبد بافی و همچنین خراطی در دزفول، آبادان و ...
▪ فلزکاری و میناسازی شامل: قلمزنی فلزات، قفل سازی و زیور آلات در شهر های اهواز، سوسنگرد و هویزه .
● بافته های داری:
همانطور که گفته شد بافته هایی است که از دار برای تولید آنها استفادهمی شود که دارها یا عمودی و یا افقی است. بعضی از این بافته ها گره دارهستند مانند قالی و گبه و برخی مانند گلیم و زیلو پود باف بوده و بعضیمانند ورنی و شیرکی پیچ پودپیچ هستند.
در استان خوزستان بافته های داری به شیوه گره زنی یا پود گذاریبافته می شود و شامل قالی، قالیچه و گلیم است و بافندگان اصلی آنها زنانایلی و روستایی هستند که بر روی دار افقی که بر روی زمین قرار می گیرد کاربافتن را انجام می دهند. نقشه ها اکثراً ذهنی و طرح ها هندسی است و رنگهایقرمز، مشکی، سبز، نارنجی، سفید، سرمه ای در بیشتر بافته ها کاربرد دارد.
زنان و دختران عشایر عرب نیز به صورت محدود به کار بافت قالی اشتغالدارند و قالی هایی با نقش هندسی و با استفاده از رنگهای قرمز، نارنجی،صورتی، مشکی، زرد کدر، سرمه ای و سفید می بافند.
● گلیم :
در استان خوزستان بافته دیگری که بیشتر به صورت دارهای افقی و بعضاًبه صورت عمودی بافته می شود گلیم است. که بافندگان آن عشایر بختیاری (کهدر مبحث استان چهار محال و بختیاری توضیح داده شد.) و عشایر عرب هستند،گلیم هایی نیز در هفتگل بافته می شودکه نقوش آنها شباهت به بافته هایعشایر قشقاییفارسدارد.
از مناطق اصلی گلیم بافی در خوزستان روستای عرب نشین غزی است که گلیمهای آن غالباً دارای تار پنبه ای و پود پشمی است و به رنگهای قرمز، صورتی،سبز، نارنجی، آبی، سرمه ای و سفید است . نقوش گلیم های غزی هندسی و ذهنیاست و بافتی ساده دارد.
● گلیم پارچه ای :
زنان عشایر بختیاری و روستائیان مناطق بختیاری نشین خوزستان در نواحیهفتگل و مسجد سلیمان با استفاده از لباسهای مندرس خود گلیم های را ه راه ومحکمی می بافند که برای فرش کردن کف اتاق یا سیاه چادر از آنها استفاده میکنند : ابتدا پیراهن و دامن های پرچین از کار افتاده را بصورت نوارهایرشته رشته و باریک به پهنای یک انگشت پاره می کنند و این رشته ها رابوسیله پره می تابانند. سپس ریسمانهای بوجود آمده را بصورت گلیم می بافند. محصول بدست آمده در صورت انتخاب رنگهای مناسب در کنا ر یکدیگر زیبا، محکم و مقرون به صرفه است .
● پشتی:
از دیگر صنایع دستی استان خوزستان می توان از پشتی هایی نام برد که دربهبهان تولید می شوند و معمولا دارای تار پنبه ای و پود پشمی رنگین و بهابعاد ۷۰ × ۱۱۰ سانتی متر است.
نقش این پشتی ها مرکب از راه های پهن و باریک افقی به رنگهای : سبز،زرد، قرمز، قهوه ای، سرمه ای، سفید، نارنجی و آبی نفتی است. قسمت ابتدا وانتهای هر پشتی معمولا سرمه ای رنگ است.
● موج:
بافت موج در استان خوزستان و خصوصاً در شهر بهبهان رایج است و برایبافت آن از دستگاه های نساجی سنتی استفاده می کنند. نوعی پارچه دستباف استکه اندازه های متفاوت دارد. در واقع موج همان دستبافی است که در سایر نقاطایران به رختخواب پیچ یا چادر شب نیز معروف است. کردها نیز به آن موج میگویند و لرها آن را ماشته می نامند.
● مقنعه :
پارچه ای است ساده بافت و بدون نقش و یک رنگ که مردان بعضی مناطق برایعمامه و شال کمر از آن استفاده می کنند . زنان دو یا سه قطعه آن را بهمدوخته و پارچه عریضی بدست می آورند که برای روسری و مقنعه مورد استفادهقرار می گیرد.
● احرامی:
از محصولاتی است که درشوشتربافته می شود. احرامی پارچه ایاست با تار پنبه ای و پود پشمی به رنگهای سرمه ای، زرد، سبز، سفید، نارنجی، قرمز و ...
● ابریشم بافی:
بافت این نوع پارچه در دزفول رایج است . در تهیه این محصول از نخابریشم مصنوعی (ویسکوز) استفاده می شود. به دلیل ظرافت خاصی که دارد بهمصرف شله ( روسری عربی ) می رسد، طول این پارچه ۲۰ متر و عرض آنها ۴۰سانتیمتراست . پس از بافت آن را به قطعات ۴متریدر آورده وبرای روسری مورد استفاده قرارداده عده ای نیز قطعه ۴ متری را بهدو قسمت تقسیم کرده و از وسط آنها را کنار یکدیگر قرار داده و به صورت توردوزی بهم می دوزند. شله ای که از این طریق به دست می آید ۲ متر درازا و ۸۰سانتی متر پهنا دارد.
● عبا بافی:
بافت عبا در خوزستان سابقه ای دیرینه دارد به طوریکه می گویند پیشینهاش به بیش از پانصد سال می رسد. در گذشته عبابافی در این استان در شهرهایدزفول، شوش، و سوسنگرد و بهبهان رواج داشته است . هم اکنون تولید آن بیشتردر شهرهای سوسنگرد و بهبهان انجام می شود.
این عباها معمولا به رنگهای خرمایی، مشکی، خاکستری و شیری است کهتوسط بافندگان رنگرزی می شود. دو نوع پارچه عبایی در خوزستان بافته میشود:
۱) نوعی که برای بافتن آن از نخ های نازک استفاده می شود که به :" هله " شهرت دارد و مناسب هوای گرم تابستان است.
۲) نوعی که تراکم تار و پودش بیشتر است و " چانچه " نامیده می شود و زمستان از آن استفادهمی شود.
● نمد مالی:
نمد مالی از جمله صنایعی است که در استان خوزستان به دلیل حضور عشایر که مصرف کنندگان اصلی تولیدات نمدی هستند رواج دارد. دو شهردزفولوبهبهاناز مراکز مهم تولید نمد در این منطقه محسوب می شوند. تولیدات نمدی این شهر : زیر انداز، کپنک،و کلاه نمدی است.
● کلاه نمدی :
برای تهیه کلاه نمدی به جای پشم از کرک به عنوان ماده اولیه استفاده می شود.
● گیوه بافی و گیوه دوزی :
از جمله صنایعی که در استان خوزستان قدمت دیرینه دارد گیوه بافی وگیوه دوزی است که حدود ۲۰۰ سال در این منطقه رواج دارد. از مراکز اصلی اینصنعت در خوزستان دو شهر دزفول و بهبهان را می توان نام برد.
گیوه انواع مختلف دارد:
۱) گیوه های تخت چرمی که به چتری معروف هستند.
۲) گیوه تخت لته ای که از پارچه های فرسوده و روده گوسفند تهیه می شود.
۳) گیوه تخت لاستیکی
● صنایع دستی چوبی:
در خوزستان از چوب و سایر فرآورده های گیاهی برای تولید انواعی از صنایع دستی استفاده می شود که مهمترین آنها به این شرح است .
● خراطی :
خراطی چوب از هنرها و صنایعی است که بیشتر در دو شهر دزفولو بهبهان رواج دارد.
ابزار کارخراطان بسیار ساده است، شامل اره، انواع مته، شفره، دستگاهیا چرخ خراطی و ... برای تهیه چوب نیز از درختهای توسکا و سپیدار استفادهمی شود. در دزفول محصولاتی مانند پایه میز و صندلی و مبل، چوب لباسی، بدنهقلیان، زیر قلیان، میل زورخانه، پایه آباژر، گلدان، نمکدان و... ساخته میشود. در بهبهان نیز کارگاههای خراطی وجود دارد که محصولات آنها گهوارهپایه مبل است که از چوب سپیدار تراشیده می شود.
● حصیر بافی:
در استان خوزستان در بیشتر مناطق روستایی و عشایری به واسطه وجوددرختان خرما حصیربافی وجود دارد. از نی های باتلاقی نیز برای بافتن حصیراستفاده می کنند.
این نوع حصیر در شهر ها برای آویختن در جلوی پنجره مورد استفادهقرار می گیرد. عشایر نیز برای حصار پشت چادرهایشان و همچنین ساختن لانهمرغ و خروس، بره، بزغاله و ... از آن استفاده می کنند.
● بوریا (حصیر زیر انداز ):
بوریا یا حصیر زیر انداز از محصولات استان خوزستان با الیاف برگ درختانخرمابافته می شوداین حصیر از نی مردابی که در این منطقه به وفور یافت می شودنیز تولید می گردد. این نوع حصیر برای زیر انداز و همچنین پوشش سقف منازلکاربرد دارد. آن را روی تیرهای سقف ساختمان قرار داده و رویش را با مصالحساختمانی می پوشانند. بوریابافی کاری است که فقط توسط مردان انجام می شود.
● کپوبافی:
کپوبافی که در سالهای اخیر در استان خوزستان رونق فراوان یافته بیشتردر دهستان شهیون دزفول و روستاهای اطراف آن انجام می شود . مواد اولیهمصرفی در بافت کپو برگهای خشک نخل که در اصطلاح محلی " کرتک " نام دارد وساقه های نازک گندم که " هلفه " گفته می شود تشکیل می دهد.
● سبد بافی:
استان خوزستان که از مراکز مهم پرورش نخل در ایران است صنعتگران ازبرگ درختان خرما سبدهایی درست می کنند که مصارف مختلف دارد و به آن زنبیلمی گویند همچنین عشایر بختیاری خوزستان و عده ای از روستاییان اطراف دزفولاز شاخه های نازک و ترکه های درختان مختلف سبدهایی می بافند که معروفترینآنها سبدی است که "سله " نامیده می شود و برای آبکش کردن برنج از آناستفاده می شود.
دراندیمشکنیز عده ای از هموطنان ترک نژاد با استفاده از ترکه های درخت بید سبدهاییبا اندازه و شکل های متفاوت تولید می کنندکه مصارف گوناگون دارد. عشایر وروستاییان استان خوزستان نوعی سبد که " کوروک " نامیده می شود برایجابجایی ماکیان تولید می کنند.
● فلزکاری:
در استان خوزستان ساخت وسایل فلزی در شهرهای دزفول، اهواز، مسجدسلیمان، بهبهان، رواج دارد که تولیدات مختلفی از قبیل داس، تیشه، قیچی،قند شکن و ... از محصولات آنان است.
آهنگران خوزستان ابتدا فلز را به اندازه و شکل دلخواه بریده و درکوره قرار می دهند پس از گداخته شدن و انعطاف پذیری با چکش زدن به شکلمورد نظر در می آورند. در آخر با استفاده از سوهان آن را صیقل می دهند.
● ورشوسازی:
در خوزستان این صنعت درزمانی نه چندان دور فعالیت چشمگیری داشت.عمدهفعالیت های مربوط به ورشوکاری توسط مردان و درشهر دزفول انجام می گرفت . هم اکنون نیز در شهر دزفول تعداد ی صنعتگر به این حرفه مشغول هستند که کارعمده آنها تولید قلیان است . قلیان های ورشوی کار دزفول بسیار زیبا و نفیساست.
● میناکاری و قلمزنی :
از جمله فعالیت هایی که از گذشته های دور در خوزستان رواج داشتهمینا کاریبر روی طلا و نقره و قلمز نی بر روی مس و برنج است که در شهرهای آبادان،خرمشهر و اهواز انجام می شود که در سالهای اخیر بیشتر فعالین این حرفه دراهواز به کار خود ادامه می دهند.
تولیدات مینایی توسط " صبی ها" -که پیروانحضرت یحییمی باشند- بررویطلاونقره و دیگر فلزات و بیشتر بصورت زینتی و زنانه عرضه می شود. این تولیدات کهنقوش معمول و متداول آنها عبارت از : شتر و ساربان، نخل، پل معلق ( پلرودخانه کارون ) و گنبد وقایق، برروی گردن بند، دستبند، گوشواره، انگشتر،النگو، و همچنین قندان، سینی، گیره استکان و ... کاربرد دارند.
● قلمزنی :
قلمزنی بر روی فلزات نیز توسط صبی ها انجام می شود. روش قلمزنی برفلزات به این صورت است که ابتدا نقش مورد نظر را بر روی ظرف طراحی نموده وسپس درون ظرف را از محلول قیر مذاب آمیخته با خاکستر یا خاک اره پر کرده وبعد با استفاده از قلم و چکش به نقوش حالتی فرورفته می دهند . سپس قسمتهای فرو رفته را با خمیر مینا که از اکسید فلزات مختلف تهیه می شود آرایشداده و ظرف مورد نظر را در کوره گذاشته و ۳۵۰ درجهسانتیگرادحرارت می دهند. به این ترتیب لایه لعابی رنگین و شفافی برروی قسمتهایی از ظرف فلزی قلمزنی شده به وجود می آید.
● تولید محصولات پوستی :
استان خوزستان به علت وجود عشایر بختیاری که بخش هایی از این منطقه راقشلاق خود قرار داده اند. و همچنین اسکان بسیاری از آنان در این خطه، ازنظر تولید پوست موقعیت خاصی را دارا می باشد. در این استان بدلیل وجودعشایر بختیاری که کار اصلی شان دامداری است، پوست به وفور یافت می شود. بااین حال صنایع چرم و پوست چندان رواج نداشته و فقط عده کمی از عشایر آنهمبرای رفع نیاز خودشان و برای ساختن لوازم مورد استفاده زندگی مانند مشک وهمیان از آن استفاده می کنند. گاهی نیز از پوست برای دهل که از سازهایمحلی است استفاده می کنند.
منبع : سازمان تبلیغات اسلامی استان خوزستان