کرمان ، استان کرمان

در مدارك تاریخی و جغرافیایی اسلامی این منطقه كرمان، كارمانیا، ژرمانیا، كرمانیا، كریمان، كارمانی و كرمانی ذكر شده است. اگر كارمان را دو كلمه بگیریم «كار» به معنی جنگ و «مان» به مفهوم محل است كه در مجموع معنی «جایگاه دلاوری و نبرد» دارد.
بعضی از جغرافیادانان، نام قدیم این شهر را گواشیر (بردشیر) خوانده‌اند. گفته می‌شود؛ گواشیر همان «كوره اردشیر» یا شهر اردشیر بوده است كه به تدریج به «گواشیر» تبدیل شده است.
به استناد منابع تواریخ عرب و یهود، كرمان منسوب به كرمان بن هیتال بن ارفحشد بن سام بن نوح است و نام آن در كتیبه بیستون به صورت «یوتیه» ذكر شده است.
در دوره ساسانیان فرمانروای كرمان،‌ عنوان شاه داشت، چنانكه بهرام چهارم (389-388 م) به مناسبت اینكه در زمان پدرش والی كرمان بود به كرمانشاه (شاه كرمان) معروف بود. در این دوره سیرجان مهم‌ترین ناحیه كرمان محسوب می‌شد.
كرمان در دوره اسلامی و مقارن با 21 تا 24 هـ.ق و سال‌های بعد از آن تلاطمات سیاسی زیادی را شاهد بود. عمر بن خطاب در این زمان سهیل عدی و عبداللّه عتبان را مأمور فتح كرمان كرد. سرداران نامبرده با گرفتن اندك جزیه‌ای از حاكم كرمان به مدینه مراجعت كردند.
یزدگرد سوم در سال 29 هـ.ق در مقابل حمله اعراب به كرمان گریخت. گفته می‌شود كه تا آن زمان هنوز هم ساكنین كرمان نسبت به وی وفادار مانده بودند.
در سال 31 هـ.ق مردم كرمان به جرم ندادن جزیه مورد هجوم سردار عرب، عبداللّه بن عامر قرار گرفتند. وی كه از سوی عثمان مأمور فتح كرمان شده بود،‌ بدون مقاومت اهالی، كرمان را فتح كرده و جزیه چندین سالِ عقب افتاده را هم از اهالی بازپس گرفت و مجاشع بن مسعود را با یك هزار تن سپاه به حكومت كرمان برگزید و خود عازم خراسان گردید. در درگیری‌هایی كه بین اهالی و سپاه عرب در گرفت با مداخله نیروهای كمكی عبداللّه بن عامر، كرمان به تصرف كامل مسلمانان درآمد و مجاشع در دوران خلافت عثمان و علی بن ابیطالب علیه‌السلام، كماكان حاكم كرمان ماند.
در دوره خلافت بنی‌امیه شورش‌هایی در كرمان برپا شد. عبدالرحمن بن اشعث از طرف امویان به جای مجاشع به حكومت كرمان منصوب شد. در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز (101-99 هـ.ق) غسان نامی به حكومت كرمان منصوب گردید. در دوران حكومت وی كرمان رو به آبادی نهاد و بسیاری از آتشكده‌های زرتشتیان كه به آن‌ها مجوسیه می‌گفتند، خراب شد.
در زمان خلفای بنی‌عباس حوادث مهمی در كرمان روی نداد. در این دوره كرمان در معرض حمله اقوامی كه قبل از اسلام در بنادر خلیج فارس می‌زیستند قرار گرفت. ولی معتصم آن‌ها را شكست داده و از كرمان خارج كرد.
در سال 253 هـ.ق كرمان به تصرف یعقوب لیث مؤسس سلسله صفاریان درآمد. بعد از وی برادرش عمرو، فارس، كرمان و سیستان را در تصرف داشت.
در سال 266 هـ.ق كرمان به تصرف سامانیان درآمد، لیكن در سال 267، عمرو بار دیگر بر كرمان استیلا یافت. بعد از درگذشت عمرولیث حكام كرمان توسط امرای سلسله سامانی تعیین می‌شد.
در سال 315 هـ.ق كرمان به تصرف معزالدوله دیلمی درآمد و دیلمیان چندین دهه بر این شهر حكومت راندند. بعداً بر سر تصرف كرمان میان خاندان آل‌بویه اختلاف افتاد و كشمكش میان دیلمیان و آل‌بویه تا سال‌ها ادامه داشت و در این زمان نیز حكومت كرمان به دفعات دست به دست می‌شد، تا اینكه در سال 433 هـ.ق كرمان به تصرف آلب ارسلان سلجوقی درآمد و وی مؤسس سلاجقه كرمان شد كه حكومت آنان تا سال 583 هـ.ق ادامه داشت.
به گفته یاقوت حموی كرمان در دوره سلاجقه از بهترین و آبادترین بلاد محسوب می‌شد. در اواخر دوران زمامداری این سلسله، اوضاع داخلی كرمان دستخوش هرج و مرج گردید و نابسامانی آن با حمله غزان شدت یافت.
در سال 583 هـ.ق غزان بر كرمان مسلط شدند و زرند را موقتاً مركز ایالت خود قرار دادند. در این دوره ملك دینار غزنوی حاكم كرمان بود.
بعد از درگذشت ملك دینار پسرش علاءالدین فرخ‌شاه (592-591 هـ.ق) به جای او نشست، در دوران وی كرمان دستخوش آشوب و ناامنی گردید و جمعی از امراء، به نام علاءالدین تكش خوارزمشاه خطبه خواندند (596-568 هـ.ق) خوارزمشاه هم از این موقعیت استفاده كرده و سپاهی را از خراسان مأمور تصرف كرمان كرد. در نتیجه در سال 592 هـ.ق كرمان ضمیمه قلمرو خوارزمشاهیان گردید و هندوخان پسر علاءالدین تكش خوارزمشاه حاكم آنجا شد. مقارن درگذشت تكش باز كرمان میدان تاخت و تاز تركمانان غز شد. در این ایام ملوك شبانكاره به كرات برای سركوبی غزان به كرمان تاختند تا سرانجام این ایالت را به تصرف خود در آوردند، لیكن بر اثر ظلم و بیدادگری حكام شبانكاره اهالی به جان آمده علیه این قوم سر به شورش برداشتند و عجم‌شاه یكی دیگر از پسران ملك دینار را كه در زمان هندوخان روانه خوارزم شده بود و در این زمان در كرمان بسر می‌برد، به امیری انتخاب كردند. در همین گیر و دار اتابك مظفرالدین سعد بن زنگی (623-599 هـ.ق) كه با ملوك شبانكاره در زد و خورد بود، كرمان را یكبار در سال 600 و بار دیگر در سال 602 هـ.ق به تصرف خود در آورد و كرمان تا سال 607 بوسیله یكی از گماشتگان اتابك سعد اداره می‌شد. در این سال گماشته اتابك از فرمان مخدوم خود سرپیچید و بار دیگر اوضاع كرمان آشفته شد. در همین زمان تاج‌الدین ابوبكر كه از طرف سلطان محمد خوارزمشاه بر شهر زوزن و قهستان حكومت می‌كرد، از این هرج و مرج استفاده كرده و كرمان را به تصرف خود در آورد.
در سال 619 هـ.ق مقارن رسیدن چنگیز‌خان به خراسان براق حاجب (قتلغ‌خان) از امرای خوارزمشاهی بر كرمان استیلا یافت و رسماً سلسله قراختائیان را بنیان گذاشت. این سلسله از 619 تا 703 هـ.ق در كرمان سلطنت كردند. در زمان حكومت قراختائیان بود كه ماركوپولو سیاح معروف ونیزی از كرمان دیدن كرد.
در سال 741 هـ.ق امیر مبارزالدین محمد مؤسس سلسله آل مظفر، كرمان را تصرف كرد. بعد از انقراض این سلسله كرمان ضمیمه متصرفات امیر تیمور گوركانی شد و پس از تیموریان سلسله‌های قراقویونلو و آق‌قویونلو به ترتیب كرمان را تصرف كردند.
مقارن ظهور شاه‌اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویه (930-905 هـ.ق) كرمان در تصرف پسران سلطان حسین بایقرا بود. شاه‌اسماعیل با اعزام یكی از سرداران خود به نام جان محمد به كرمان، این شهر را بدون مقاومت و خونریزی به تصرف در آورد. در این زمان عده‌ای از ازبكان از طریق خراسان به كرمان تاختند، لیكن از سرداران شاه‌اسماعیل شكست خورده و عقب‌نشینی كردند. از این تاریخ به بعد تا پایان سلسله صفویه كرمان قرین امنیت و آسایش بود. گنجعلی‌خان یكی از معروف‌ترین حكام دوره صفوی است كه در مدت مأموریت خود در كرمان نسبت به آبادی و عمران آنجا سعی و كوشش زیاد كرده و آثار زیادی در آن شهر از خود به یادگار گذاشته است.
محمود افغان در سال 1132 هـ.ق به قصد تصرف اصفهان پایتخت صفویه از طریق سیستان خود را به كرمان رسانید، لیكن در آنجا از لطفعلی‌خان والی فارس و برادرزاده فتحعلی‌خان وزیر اعظم به سختی شكست خورد و به قندهار گریخت. محمود افغان بار دیگر در سال 1132 هـ.ق از راه سیستان به كرمان تاخت و پس از استیلا بر آن از طریق یزد راهی اصفهان شد.
پس از دفع اشرف افغان توسط نادر و خلع شاه طهماسب دوم از سلطنت، كرمان مانند سایر مناطق ایران به تصرف نادر مؤسس سلسله افشاریه درآمد. بعد از كشته شدن نادر، كرمان دستخوش هرج و مرج گردید و به وسیله افغان‌ها و بلوچ‌ها تاراج شد.
كریم‌خان زند مؤسس سلسله زندیه (1193-1163 هـ.ق) بعد از سركوبی مخالفین خود، خدا مراد خان زند را با سپاهی به كرمان فرستاد. این سردار بدون هیچ‌گونه مانعی كرمان را تصرف كرد.
بعد از انقراض سلسله زندیه بوسیله آغامحمدخان قاجار، روزهای تاریك و تیره‌روزی كرمانیان آغاز شد. آغامحمدخان همین كه از حركت لطفعلی‌خان زند به كرمان و انتخاب آنجا به پایتختی مطلع شد، با شتاب رهسپار كرمان گردید و نزدیك چهار ماه آنجا را در محاصره گرفت و در نهایت كرمان را به تصرف خود درآورد. آغامحمدخان پس از استیلا بر شهر، فرمان قتل‌عام اهالی بی‌گناه را صادر كرد و سپاهیان قاجار از هیچ جنایت و ددمنشی در حق اهالی بی‌گناه كرمان فروگذاری نكردند. روایت است كه به دستور آغامحمدخان بیش از 20 هزار نفر از نعمت بینایی محروم شدند و از سرهای عده‌ای از ساكنین بی‌گناه كله مناره‌ها برپا گردید. بعد از مرگ آغامحمدخان در دوره سلطنت فتحعلی‌شاه، شهر جدید كرمان در شمال غربی شهر قدیم بنا شد.
شهر امروزی كرمان به بركت توسعه صنعتی، كشاورزی و فرهنگی یكی از آبادترین شهرهای ایران به حساب می‌آید.