جزیره همیشه مهجور

در آخرین روزهای اسفند ماه ۱۳۸۳ دانش آموزان دختر مدرسه ارشاد خارك در یك اردوی آموزشی كه در منطقه تاریخی جزیره بود به صورت اتفاقی با سنگی روبرو شدند كه دارای خطی بسیار شبیه به خطوط عیلامی بود. این مسأله توسط معلمان مدرسه مذكور به بخشداری خارك اعلام شد تا در نهایت مقدمات لازم برای بررسی این سنگ تاریخی توسط اداره میراث فرهنگی بوشهر فراهم آید. خطوط میخی عیلامی كشف شده در منطقه سه تانكه جزیره خارك كه در سه سطر در ابعادی حدود ۳۰ سانتیمتر در۲۰ سانتیمتر بر روی قطعه سنگی از سنگ های فسیلی جزیره كنده شده است نشان از گستره قلمرو عیلامیان در خلیج فارس دارد. این سنگ نوشته كه با گذشت چند هزار سال هنوز قابل رؤیت و خواندن است می توانست در روزهای ابتدای سال ۱۳۸۴ مورد بررسی و كنكاش بیشتر قرار گیرد، با گذشت نزدیك به دو ماه از شناسایی به حال خود رها شده است. هر چند كه یافتن آن در ایام فوق باعث گردیده اطراف سنگ حاوی این نقوش كه قسمتی از كف زمین سنگی منطقه است توسط عده ای از بومیان به صورت غیركارشناسانه خالی گردد تا امكان دیدن آن بهتر مهیا شود. در حالی كه فعالیت های خاكبرداری در داخل محوطه تاریخی در نزدیكی سنگ كشف شده احتمالاً آثار دیگری را نیز نابود كرده است. همچنین در منطقه فوق كه در گستره سنگی و مرتفع تر جزیره واقع شده آثاری از اتاق هایی كنده شده در دل سنگ دیده می شود كه بررسی باستان شناسی بیشتر می تواند پرده از راز حضور عیلامیان در جزیره خارك بردارد.
عیلامی ها كه اقوام باستانی ایران بودند و پایتخت آنها شوش بود گستره قلمرو آن ها از جنوب غرب ایران كنونی تا استان فارس بوده است به طوری كه تا همین اواخر در منطقه تاریخی خارك در انتهای بقعه امامزاده میر محمد آثاری از سنگ های تراشیده شده منظم دیده می شد كه نشان دهنده حضور معبد یا زیگوراتی عیلامی در خارك بود.
در كتیبه های قدیم آشوری به كرات اشاره به جزیره ای شده است به نام «نی دوك كی» - (Niduk ki) به زبان اكدی یا دیلمون Dilmun به زبان آشوری كه امروز به گمانی جزیره خارك است. نخستین كتیبه ای كه اشاره به این جزیره می كند لوحه ای است مربوط به شرح كارهای سارگن پادشاه آشور (۲۸۷۲ پیش از میلاد) كه در آن وی به دریای سفلی (یعنی خلیج فارس) رسید و جزیره «نی دوك كی» و بندر دیگر را متصرف گردید. با توجه به این كه عیلامیان توسط آشوری ها منقرض گشتند می توان تصور كرد كه جزیره خارك از مراكز مهم این دوران در آب های خلیج فارس بوده است. هر چند هنوز آثاری در ارتباط به دوره هخامنشی در خارك دیده نشده است ولی نمی توان از اهمیت تاریخی این جزیره در دوره مذكور چشم پوشی كرد.گیرشمن باستان شناس فرانسوی معتقد است: «... به طوری كه از حفریات برمی آید در قرن چهارم میلادی معبد (عیلامی) ویران شد و برخرابه های آن آتشكده ای زرتشتی بنابر مذهب رسمی ایران ساسانی ساخته شد. سكه های هرمز پادشاه ساسانی (یافت شده در خارك) كه در آغاز قرن چهارم میلادی سلطنت می كرد تاریخ احتمالی بنای آتشكده را نشان می دهد...»
به عبارتی در دوره ساسانی آتشكده ای در خارك بنا می گردد كه هنوز آثاری از ستون های آن در كنار بقعه میرمحمد دیده می شود. ازجمله آثار دیگر خارك كه بسیار مهم است وجود دخمه های سنگی و استودان های كنده شده در سنگ است كه دو نمونه از این آرامگاه ها از شهرت جهانی برخوردارند. هرتسفلد باستانشناس معروف درباره مقابر مزبور می نویسد: «این خرابه ها ابتدا به وسیله «كارستن نیبور» در سال ۱۷۶۰ میلادی وصف شده است اما كسی توجهی به توصیفات او نكرد. در حدود شصت گور داخل سنگ های مرجانی جزیره كنده شده است كه غالب آنها در اثر كند و كاوها از بین رفته است. اغلب آنها ساده و بی تزئین است اما....» دو آرامگاه سنگی كه به شیوه مقابر پالمیری شهر پالمیر (تدمر) در سوریه ساخته شده اند دارای ظرافت قابل توجهی هستند. این مقابر دارای جرزبندی و طاقچه های سنگی زیبایی است كه قبوری را به صورت چند طبقه در دیوارهای اطراف خود جای داده است. در روبروی مدخل آرامگاه نقش برجسته بسیار محوی وجود دارد كه می توان در آن تصویر شخصی را دید كه بر تختی تكیه زده و گویا جامی به یك دست خود دارد. متأسفانه به دلیل سستی سنگ هایی كه نقوش و قبور در داخل آن كنده شده است امكان مشاهده تاریخ یا نوشته ای كه زمان و یا نام اشخاص مدفون را معرفی كند وجود ندارد. به این جهت با فرسایش فضای نیمه پایینی آرامگاه و خالی شدن زیرسنگ های پیرامونی، ستون هایی سیمانی در زیر آثار قرار گرفته تا از ریزش احتمالی سقف و بدنه آرامگاه جلوگیری نماید. هرچند با توجه به ارزش آرامگاه مزبور شایسته بود مرمتی متناسب با الگوی بنا صورت بپذیرد. اگر چه تزئینات ورودی آرامگاه در حواشی درگاه هایش معماری دوره هلنی یونان را به یاد می آورد، اما جزئیات نقش ها غیریونانی بوده و شباهت هایی را با بناهای دوره ساسانی در فیروزآباد دارد. این شباهت ها این آثار را به قرن سوم میلادی منسوب می كند و این تاریخ به وسیله طرح و نقشه ورودی بنا نیز تأیید می شود. دخمه دوم نیز كه دارای تزئینات قابل توجهی در سطح بیرونی است از نظر معماری بسیار شبیه دخمه یا آرامگاه پالمیری نخستین است. به روایتی این گور دخمه ها می توانسته به بازرگانان شهر پالمیر در سوریه كه تجارت دریایی داشته اند تعلق داشته باشد ولی با توجه به حضور دولت های قدرتمند اشكانی و ساسانی احتمال ساخت چنین مقابری كه می توانسته زمان گیر و نشان از حضوری بلند مدت در جزیره داشته باشد كمرنگ است. عده ای دیگر با توجه به قرارگیری آثار كلیسای مسیحیان نسطوری در جزیره خارك دخمه های فوق را متعلق به دوره ساسانی می دانند مضافاً بر این كه دخمه های دیگر كنده شده در سنگ كاملاً به استودان های (محل قراری استخوان ها متوفی) دوره ساسانی شباهت دارد كه نمونه های منحصر بفردی از آن در بندر باستانی سیراف (بندر كنونی طاهری در استان بوشهر) و غارهای چهلخانه شهر باستانی تَوِج (در بخش سعدآباد استان بوشهر) دیده می شود.در قسمت غربی جزیره خارك بقایای یك كلیسا و صومعه ای متعلق به نسطوریان كه مسیحیان ایرانی دوره ساسانی بودند وجود دارد كه نشان از زندگی جمعیت بزرگی از آنان در جزیره است. در سده سوم میلادی مركز مهم مسیحیان ایران، شهر «ریواردشیر» در حدود ۱۰ كیلومتری بوشهر بود كه با كشتی بیش از ۳ تا ۴ ساعت با خارك فاصله نداشت.در جزیره خارك بقعه ای دارای یك گنبد هرمی شكل مضرس و یك گنبد كوچك مدور وجود دارد كه بقعه امامزاده میرمحمد نامیده می شود. مردم بومی خارك بر این باورند كه این بقعه بنا بر كتیبه موجود در آن به سال ۷۳۸ه.ق مدفن محمد حنفی فرزند حضرت امیرالمؤمنین(ع) است. درون فضای گنبد مضرس مزین به ازاره ای از كاشی های ستاره ای و هشت ضلعی عهد ایلخانیان بوده كه اكنون تنها تعداد محدودی از آن باقی مانده است. فضای زیر گنبد اصلی صحن مسجدی را می ماند كه با دربی كوچكتر و ظریفتر به صحن حرم متصل می گردد. به اعتقادی با توجه به نوع معماری حرم بزرگ و وجود چهار درب در اطراف، بنای فوق آتشكده دوره ساسانی بوده كه با اندك تغییراتی به صحن مسجد تبدیل شده است. حرم كه بنایی چهارگوش و با سقفی كوتاه تر است گنبدی نیم دایره را بر روی خود جای داده كه بر روی ضریح امامزاده در وسط صحن سایه افكنده است. سال ۷۳۸ و ۷۴۰ه.ق نوشته شده بر روی كتیبه های دیوار مقارن با دوران حكمرانی «قطب الدین تهمتن» از پادشاهان هرمز (از دست نشانده های اتابكان فارس) است كه جزیره خارك و دیگر جزایر خلیج فارس و دریای عمان را تحت فرمانروایی خود كرده بود.
از آثار دیگر خارك می توان از باقی مانده قلعه پرتغالی ها و هلندی ها نام برد. تجار هلندی كه در سال ۱۶۲۳ میلادی روابط تجاری خود را با ایران شروع كرده بودند پس از قتل نادر ایران را ترك كردند و بصره را مركز تجارت خود قرار دادند، اما پس از مدتی در اثر دسیسه رقبای انگلیسی و به منظور نزدیكی بیشتر با دهانه خلیج فارس، تأسیسات تجاری خود را به خارك منتقل كردند و در عین حال از پرداخت اجاره بهای خارك به میرمهنا حاكم بندر ریگ و جزیره خارك خودداری نمودند. میرمهنا در سال ۱۷۵۶ میلادی به تأسیسات هلندی ها حمله برده دژ آنها را تسخیر كرد و آنها را از جزیره بیرون راند، ولی به این سبب كه در دفعات متعدد بنای سركشی و تمرد از دستورات كریم خان زند را گذاشت و مدتی آرامش خلیج فارس را برهم زد، كریم خان او را شكست داد و جزیره خارك و بندر ریگ را تصرف كرد. جزیره خارك با وجود تمام آثار تاریخی باارزشی كه دارد می تواند به عنوان یك جاذبه گردشگری در استان بوشهر مطرح گردد. هر چند وجود تأسیسات نفتی مانع از عبور و مرور هر بازدید كننده ای به جزیره است و در حال حاضر تنها افرادی می توانند در جزیره عبور و مرور كنند كه یا ساكن جزیره خارك بوده یا موفق به دریافت مجوز از فرمانداری استان بوشهر شوند. در حالی كه جزیره خارك حتی یك نفر مراقب آثار تاریخی نداشته و مسؤولان میراث فرهنگی استان بوشهر آنچنان كه باید خارك را شایسته داشتن دفتری برای محافظت آثار ندانسته اند و این بی توجهی و نیز بازسازی و گسترش تأسیسات نفتی و صنایع مختلف در جزیره خارك روزبه روز به محو تاریخ پنهان خارك كمك می كند. این بی توجهی به زیربناهای فرهنگی و گردشگری تا بدانجا بوده كه مدیركل محیط زیست استان بوشهر در ابتدای سال جاری خبر از انقراض نسل آهوان جزیره خارك كه به عنوان یك بانك ژنی جانوری منحصر به فرد هستند توسط فعالیت واحدهای صنعتی در جزیره خارك و شكار آهوان توسط افراد سودجو كه افراد شاغل در این واحدها هستند می دهد. شاید خارك طلسم شده است تا ابد دُر یتیم خلیج فارس باقی بماند.
تهیه شده در گروه حامیان
میراث فرهنگی اروین
كوروش پیرایش

منبع : روزنامه ایران