نگاهی به موانع رشد پژوهش در ایران

● ۷۵ درصد توان تحقیقاتی کشور معطل مانده است
هدف از انتخاب شعار «بدون پژوهش و مطالعه تصمیم گیری نکنیم» برای هفته پژوهش و فناوری امسال پر رنگ کردن نقش پژوهش در تصمیم گیریها اعلام شده است. اهمیت پژوهش و تحقیق در دنیای امروز به حدی است که در ارزیابی کارنامه علمی هر کشور، میزان ارائه مقالات تحقیقاتی و پژوهشی در محافل علمی در نظر گرفته می شود.
از این رو کشور های صنعتی برای دستیابی به علم و صنعت حضور در پایگاه های تحقیقاتی را برگزیدند. در سایه انجام تحقیق و پژوهش کشورها می توانند به جای تغذیه از افکار دیگران، خود اندیشه سازی کنند. در دنیای امروز اصلی ترین عامل در توسعه کشورها، دانایی محور شدن اقتصاد و رشد دانش فنی است.
● بودجه تحقیقات
پیتر بولر استاد تاریخ علوم در دانشگاه کویینز در بلفاست، آمریکا را قوی ترین اقتصاد علمی در جهان معرفی می کند که بیشترین سرمایه گذاری را به نحو منسجم صرف علم می کند و ثمر آن را می چیند. تحلیل گران، موفقیت آمریکا را تا حد زیادی مرهون سرمایه گذاری بسیار عظیم برای جذب بهترین استعدادها برای کار در مجهزترین آزمایشگاه ها و وضع مقررات برای حمایت از سرمایه گذاری در زمینه تحقیقات می دانند.
در سال ۲۰۰۴این کشور۵ / ۳۰۱ میلیارد دلار صرف تحقیق و توسعه در صنعت و دانشگاه ها کرد. این مبلغ از مجموع سرمایه گذاری کشور های انگلیس، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا و ژاپن هم بیشتر است.
هر سال حدود ۱۲۰میلیارد دلار در جهان برای تحقیق هزینه می شود که سهم کشور های در حال توسعه تنها ۵میلیارد دلار است. براساس آمار های بانک جهانی میزان تحقیقات کشور های توسعه یافته ۲۰ برابر کشور های عقب افتاده و در حال توسعه است. در حالی که بودجه تحقیقاتی کشور های پیشرفته بیشتر از دو درصد تولید ناخالص ملی و میانگین این رقم در کشور های در حال توسعه یک درصد است، در کشور ما سهم بودجه تحقیقاتی در سال ۸۳، ۸۷/۰ در سال ۸۴، ۶۷/۰ و سال ۸۵به ۶۴/۰درصد رسید که این امر باعث افت پژوهش در دانشگاه ها شده است.
این در حالی است که براساس قانون برنامه چهارم در سال ۸۸سهم پژوهش علمی کشور از تولید ناخالص ملی باید به ۳درصد برسد.در زمینه تحقیقات پزشکی سهم پژوهش و تحقیق در سبد سلامت ناچیز است. به گفته معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کمتر از ۱۰ درصد منابع پژوهشی در کشور های در حال توسعه صرف تحقیقات پزشکی می شود، و این در حالی است که این کشورها ۹۰درصد مشکلات بهداشتی را دارند. علاوه برآن این بودجه ناچیز تحقیقاتی به گونه ای که در چرخه توسعه و پیشرفت کشور قرار گیرد، هزینه نمی شود.
بر اساس اعلام وزارت علوم و تحقیقات فقط ده درصد از اعتبارات پژوهش کشور به طور هدفمند و سیاست گذاری شده، هزینه می شود. استفاده نادرست از بودجه تحقیقاتی کشور موجب پایین آمدن ارزش افزوده تحقیقات در کشور شده است.
از طرف دیگر فقط از ۲۵درصد یعنی یک چهارم توان متوسط تحقیقاتی کشور استفاده می شود و قابلیت های محققان ایرانی بلااستفاده می ماند.
کمبود سرمایه گذاری در بخش پژوهش و تحقیقات تقاضا محور، فقدان دانش بازاریابی در میان محققان و عدم تبیین جایگاه واقعی پژوهش بین مدیران ارشد دولتی و بخش خصوصی، از موانع موجود در امر تحقیق است. با این حال اعتبار ۲۶/۱درصدی تولید ناخالص ملی در بخش پژوهش و تحقیقات کشور که قرار است در بودجه سال ۸۶منظور شود، می تواند حیات تاز ه ای در این حوزه بدمد. بر اساس پیش بینی ها در سال ۱۳۸۷سهم تحقیقاتی کشور ۸۷/۱درصد تولید ناخالص داخلی کشور خواهد بود. با ادامه این روند سهم پژوهش در سال ۱۳۸۸و در پایان برنامه چهارم توسعه به ۵/۲درصد تولید ناخالص داخلی خواهد رسید.
● نقش آموزش
دکتر علی اکبر جلالی عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران تغییر روش آموزشی از شنیداری به دیداری و شنیداری را هدف مدارس هزاره سوم بیان می کند. براین اساس آموزش ها در هزاره سوم باید گرایش پژوهش محوری داشته باشد تا نتایج مطلوب و نوین به دست آید. در مدارس هزاره سوم نوآوری و خلاقیت محوراصلی آموزش ها خواهد بود.
در کشور های پیشرفته با استفاده از امر تحقیق که از سنین پایین آغاز می شود راه و روش درست فکر کردن و چگونه عمل کردن را فرا می گیرند. اما در ایران نظام آموزشی مبتنی بر محفوظات است و دانش آموزان پژوهشگر و کنجکاو تربیت نمی شوند. دانش آموزان عادت کرده اند کتاب بخوانند، حفظ کنند و امتحان بدهند ولی هیچ گاه در به کارگیری افکار خود، سعی نمی کنند.
در مدارس ایران علوم به صورت کاربردی در نیامده است در حالی که تجربه و آزمودن علوم در آزمایشگاه ها و مراکز تحقیقاتی نقش مهمی در تولید علم و توسعه ایفا می کند. اگر این فرهنگ از همان آغاز به جوانان آموزش داده شود، در آینده شاهد افرادی با روحیه پژوهشگری خواهیم بود. دکتر عباس اخوان سپهی، استادیار گروه میکروبیولوژی دانشگاه آزاد در مورد اهمیت پژوهش در دانشگاه ها می گوید در کشور ما به آموزش بهای زیادی داده می شود، اما به پژوهش همچون یک کالای لوکس نگریسته می شود.
دانشگاه ها در کشور های مهم اروپایی و آمریکا فقط آموزشگاه نیستند، کار اصلی دانشگاه تولید علم، تحقیق و پژوهش است، فرق دانشگاه با آموزشگاه در نوآوری است. دانشگاه ها اگر بخواهند در علم حرفی برای گفتن داشته باشند باید نوآوری علمی داشته باشند.
چین به عنوان پرجمعیت ترین کشور دنیا از نظر علمی نیز پیشرفت خوبی کرده است و در بسیاری از زمینه ها حرف اول را می زند. نخبگان چینی روش تحقیق و تولید را در کشور های پیشرفته آموختند، به کشورشان بازگشتند و در آنجا تولید علم کردند و اکنون دنیا را به خودشان وابسته کرده اند.
دانشگاه ها باید در انتقال فناوری نقش محوری داشته باشند. دانشگاه ها شرایط مناسبی برای تحصیل و تربیت دانشمندان، متخصصان توسعه اقتصادی و کارشناسان سیاسی فراهم می کنند و اطلاعات بی طرفانه ای تولید می کنند، اما دانشگاه ها برای ایفای این نقش نیازمند اصلاح هستند. به طور سنتی فناوری از کشور های پیشرفته به سوی کشور های در حال توسعه جریان داشته است.
در کشور های در حال توسعه همواره تفکر غالب این بوده است که منابع اندک و تخصص برای مشکلات فوری تر مانند افزایش تولیدات کشاورزی و دسترسی به آب آشامیدنی سالم اختصاص یابد. این درحالی است که بسیاری از این چالش ها بدون ایجاد ظرفیت های بومی در علوم و فناوری برطرف نخواهد شد.
اکنون کشور های در حال توسعه به فکر دست یافتن به قابلیت های علمی و فناوری خود افتاده اند. با این روند، شیوه متعارف انتقال فناوری تغییر یافته است. این کشورها اقدام به ایجاد پیوند های علمی با کشور های توسعه یافته کرده اند که نمایانگر همکاریهایی واقعی و برابر است.
کشور های در حال توسعه دست کم به یک دانشگاه در سطح جهانی که قادر به آموزش و تحقیق در رشته های علمی و مدیریت علم و فناوری باشند نیاز دارند. این کشورها باید با فراهم کردن فرصت های شغلی مناسب و امکان پیشرفت برای پژوهشگران، از فرار مغزها جلوگیری کنند. همچنین با ایجاد انگیزه برای محققان برای بکارگیری دانش خود در زمینه ابداعات و فناوری، انتقال دانش و فناوری از دانشگاه ها به بخش خصوصی کشور ترغیب شود. دانشگاه ها باید از موسسه هایی جدا از جامعه خود، به موسسه هایی مکمل جامعه تبدیل شوند. ایجاد دفاتر انتقال فناوری در داخل دانشگاه ها به این کار کمک می کند.
انتقال فناوری به رفع فقر، ایجاد ثروت، بهبود سلامت عمومی و حفظ محیط زیست کمک می کند. انتقال فناوری فقط زمانی به رفع فقر کمک می کند که فناوری ها براساس اولویت های فقرا انتخاب شود. کارشناسان می گویند هرچند در ایران «عرضه دانش» همیشه از شاخص های پیش بینی شده جلوتر بوده، اما «تقاضای بازار» براثر عوامل مختلف و کم توجهی به مقوله تحقیقات همواره عقب تر از پیش بینی ها حرکت کرده است.
سرمایه گذاری روی رشته های علوم انسانی در دانشگاه ها که مبنای رشد و توسعه علوم دیگر محسوب می شوند نباید مورد غفلت قرار گیرد. برای آنکه دانشگاه ها بتوانند همه استعدادها و نخبگان را جذب کنند باید اختیارات لازم به آنها واگذار شود. براین اساس تهیه «نقشه جامع علمی» کشور مبتنی بر نگاه متوازن به رشته های علمی می تواند دستیابی به سند چشم انداز ۲۰ساله توسعه کشور را سرعت بخشد.● تحقیقات کاربردی
تحقق اهداف برنامه چشم انداز توسعه مستلزم ورود پژوهش و تحقیق به چرخه اجرایی و صنعتی کشور است. اما توزیع منابع پژوهشی ناعادلانه است و ۹۵درصد پژوهش ها در کشور دولتی و بسیاری از پژوهش ها بیان مسئله و نه حل مسئله است. نگرش اصولی این مسئله وجود ندارد و نتایج تحقیقات به اندازه کافی در اختیار مصرف کنندگان قرار نمی گیرد.
دکتر اخوان در این باره با اشاره به فاصله زیاد بین پژوهش و صنعت می گوید کارخانه ها در واقع مونتاژ خارج از کشورند و طراحی آنها براساس نیاز خارج و عدم نیاز به پژوهش انجام شده است. این استاد دانشگاه انجام پژوهش های بنیادی، کاربردی و محدود را توصیه می کند چرا که پژوهش های بزرگ نیازمند بودجه های کلان و حمایت هستند.
موضوع تحقیق نیز باید بر اساس نیاز جامعه و تاثیر آن بر مصرف کنندگان یافته های پژوهش انتخاب شود، طرح های پژوهشی و تحقیقاتی باید راهکار رفع مشکلات عمومی را ارائه دهند و متناسب با نیازسنجی ها برای پاسخگویی به مطالبات قشر های مختلف جامعه اجرا شوند. بر این اساس رفع تنگنا های مردم، افزایش درآمد و اشتغالزایی از محور های اساسی پژوهش و تحقیقات تلقی می شود.
عدم توجه به نیاز های جامعه و کاربردی نبودن برخی از طرح های پژوهشی از مهمترین معضلات بخش پژوهش در دانشگاه است. برخی پژوهش های انجام شده توسط هیات علمی دانشگاه به رغم کیفیت بالای علمی، بدون توجه به نیاز های جامعه طراحی شده و قابلیت استفاده چندانی ندارد. در کشور ما بیشتر به تعداد مقالات علمی توجه می شود و اغلب کمیت بر کیفیت اولویت پیدا می کند، در حالی که با سیاست پژوهی علمی ممکن است تشخیص یک نیاز، به تعیین صحیح یک موضوع تحقیق کمک کند.
ایجاد مشارکت های شبک های بین دانشگاه، صنعت و دولت فواید چند جانبه دارد. در این حالت دانشگاه اصالت آموزشی خود را حفظ می کند و در همان حال صنعت از مزایای نوآوری بهره مند می شود.
● فرهنگ تحقیق
علاوه بر وجود محقق و حمایت های مالی، پژوهش مستلزم «فرهنگ پژوهش» نیز هست. برای تولید علم، ارائه مقالات علمی و ایفای نقش در توسعه علم به تنهایی کافی نیست و اصل در به وجود آوردن «تفکر علمی» است که پایدار می ماند.
طرح آرمان های علمی ملی مانند «ایجاد جهش علمی»، «نهضت نرم افزاری علم»، «نظریه پردازی در علوم پایه» و «وابسته کردن حیات کشور و انقلاب به توسعه علمی» در کنار تجلیل از دانش و دانشمندان به تحقق جامعه پژوهشی، علمی و دانایی محور کمک می کند.
پیتر بولر، استاد تاریخ علوم در بلفاست به کشورهایی مثل چین، کره جنوبی، ژاپن و سنگاپور که در زمینه تحقیقات علمی سرمایه گذاری می کنند توصیه می کند به عوامل غیرمادی نیز توجه کنند. او این عوامل را تبادل افکار و رقابت جویی بین دانشجویان و محققان در محیط های دانشگاهی بیان می کند. بولر معتقد است دانشمندان بجای آنکه یافته های خود را مخفی نگه دارند باید آنها را در کنفرانس ها و مجلات ارائه کنند و یک سنت بحث آزاد را در محافل علمی رواج دهند.
● جایگاه جهانی و منطق های ایران در تولید علم
ایران در تولید علم جزو بهترین های منطقه است. از نظر جایگاه تولید علم رتبه دوم و سوم منطقه را در اختیار دارد و رشد تولید علم در ایران ۱۴درصد است. با این حال سهم ایران در تولید علم جهان نیم درصد و در تجارت الکترونیکی صفر است.
آرمان کشور ایجاد جنبش فناوری و رسیدن به جایگاه اول علمی در منطقه است.
براساس تاکید رهبر معظم انقلاب اسلامی، ایران باید در ۵۰سال آینده باید به قدرت علمی بین المللی تبدیل شود. در حال حاضر برای هر یک میلیون نفر، ۱۲۰۰پژوهشگر درکشور وجود دارد در حالی که استاندارد جهانی آن ۱۴۰۰نفر است. ایران قصد دارد در ۱۰ سال آینده جزو ۱۵کشور برتر جهان از نظر علمی باشد که بطور حتم قابلیت دست یافتن به این هدف را دارد. موفقیت پژوهشگران جوان ایرانی در طرح های بدیع علمی مانند سلول های بنیادی، درمان ضایعات نخاعی، همتاسازی حیوانات و انرژی هست های نویدبخش آیند های روشن برای کشور است.
● فناوری های نوین
اهمیت سرمایه گذاری روی فناوری های نوین، ایجاد فضای رقابتی و ایجاد قوانین تجارتی در توسعه مبتنی بر دانش به هیچ وجه کمتر از عوامل علمی و آموزشی نیست. با توجه به اهمیت علوم و فناوری های جدید در توسعه کشورها، سه حوزه فناوری زیستی، فناوری نانو و فناوری اطلاعات در کشور ما اولویت یافته و سرمایه گذاری های قابل توجهی روی آنها در حال انجام است.
به عقیده دکتر اخوان، فناوری زیستی به خاطر داشتن زیرساخت های لازم قابلیت تبدیل شدن به اولویت اول کشور را دارد. وی برخورداری از بهترین مخزن ژن گیاهی و جانوری دنیا را از جمله زیرساخت های لازم برای توسعه فناوری زیستی بیان می کند. دکتر اخوان بطور نمونه به موفقیت کوبا در فناوری زیستی اشاره می کند. این کشور با سرمایه گذاری ۵میلیارد دلاری طی بیش از دو دهه گذشته موفق به عرضه ۵۵محصول مهندسی ژنتیک در بازار های جهانی شده است.
● پارک های فناوری و مراکز رشد
اولین پارک فناوری ۵۰سال پیش در کشور آمریکا تاسیس شد. پارکها و مراکز فناوری به رشد و توسعه مالی و علمی شرکتها کمک می کند. وظیفه اصلی این پارکها تحقیق در مورد مسائل علمی است.
در دنیا هزار پارک فناوری و ۴هزار مرکز رشد فناوری وجود دارد. در ایران نیز حدود ۱۴پارک فناوری ایجاد شده است.
به گفته دکتر اخوان در شرایطی که صنعت حمایتی از پژوهشگران نمی کند، مراکز رشد برای حمایت از پژهشگران و صنعتی کردن طرح های آنها موثر است. این محقق توسعه مراکز علمی را ابزار توسعه پایدار کشورها بیان می کند.
● متولی توسعه علمی کشور
ضعف مدیریت یکی از مهمترین تنگنا های پژوهش و تحقیقات در کشور محسوب می شود و متولی توسعه علمی و پژوهشی نیز نامشخص است و معلوم نیست نخبگان و مخترعان برای باروری طرح های خود باید به کدام نهاد و مرجع علمی مراجعه کنند. جهش علمی نیازمند مدیریت صحیح ظرفیتها و استعداد های متراکم موجود در کشور است. برای ایجاد فضای پرنشاط علمی در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی مدیریت صحیح ضرورت دارد که انتخاب مدیران و تخصیص بودجه و امکانات بر اساس شایسته سالاری انجام شود.
نبود ساز و کار و فرآیند مناسب تصمیم گیری برای بکارگیری طرح های پژوهشی، موجب انباشته شدن و خاک خوردن نتیجه تحقیقات در بسیاری از کتابخانه های اداره های دولتی شده است. کاربردی کردن پژوهش ها، ارتباط مراکز علمی با صنایع، دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشور، کمک به نوآوری و حمایت از تحقیقات از جمله وظایف این مرجع علمی خواهد بود.
امروزه پژوهش، کلید دانایی و دستاورد های آن، زیر بنای توسعه همه جانبه و پایدار جوامع در حال رشد محسوب می شود که می تواند زمینه ساز تحقق جامعه پژوهشی، علمی و دانایی محور باشد.

منبع : روزنامه کارگزاران