عدالت در عملیّات اقتصادی

اصل «عدالت» یكی از بنیانی ترین معارف قرآن كریم است;۱ و رعایت عدالت و برقراری قسط در شؤون فردی و اجتماعی انسان ها، از جمله فعالیت های اقتصادی، یكی از اهداف بسیار بلند اقتصاد اسلامی محسوب می شود: «لقد ارسلنا رُسلنا بالبیّنات و انزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقومَ الناس بالقسط و انزلنا الحدیدَ فیه بأسٌ شدیدٌ و منافعُ للناس» (حدید: ۲۵); ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آن ها كتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل كردیم تا مردم قیام به عدالت كنند، و آهن را نازل كردیم كه در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است.
نحوه بیان اهمیت فراوان «قسط» در این آیه شریفه از لطافت و عنایت شایانی برخوردار است; هم فرو فرستادن «میزان» (كه ابزار و شاخص برقراری قسط است) در كنار فرو فرستادن «كتاب» (كه دارای جلالت و عظمت بسیار زیاد است)، و هم برشمردن برقراری عدالت از اهداف ارسال رسولان الهی، نشانگر اهمیت زایدالوصف اصل عدالت از دیدگاه قرآن كریم است.
و نیز در آیه ۱۵ سوره «شوری» به صراحت، مأموریت یافتن پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) برای برقراری عدالت در بین مردم مطرح شده است: «انّی اُمرتُ لاعدلَ بینكم» (نساء: ۱۳۵); من مأمورم در میان شما عدالت كنم (به عدل و داد رفتار كنم.)
در آیه ۱۳۵ سوره مباركه «نساء» نیز مؤمنان مؤكّداً مأمور به برپایی قسط شده اند: «یا ایّها الّذین آمنوا كونوا قوّامین بالقسط»; ای كسانی كه ایمان آورده اید، كاملا به عدالت قیام كنید.
در آیه ۹۰ سوره «نحل» هم آمده است: «انّ اللّه یأمُر بالعدل و الاحسان»; خداوند به عدل و احسان فرمان می دهد.
همچنین قرآن كریم در خصوص داد و ستد بر مبنای عدالت و قسط با تأكید فراوان، یادآور شده است:
ـ «الرّحمنُ علَّم القرآنَ خلقَ الانسانَ علّمه البیان الشمسُ و القمر بحسبان و النجم و الشجر یسجدان و السماءَ رفعها و وضع المیزان الاّ تطغوا فی المیزان و اقیموا الوزنَ بالقسط و لا تخسروا المیزان» (الرحمن: ۱ـ۹); خداوند رحمان قرآن را تعلیم نمود، انسان را آفرید و به او بیان آموخت. خورشید و ماه با حساب منظمی می گردند و گیاه و درخت برای او سجده می كنند. و آسمان را برافراشت و میزان و قانون (در آن) گذاشت تا در میزان طغیان نكنید (و از مسیر عدالت منحرف نشوید) و وزن را بر اساس عدل برپا دارید و میزان را كم نگذارید.
ـ «اوفوا الكیلَ و زنوا بالقسطاس المستقیم ذلكَ خیرٌ و احسنُ تأویلا» (اسراء: ۳۵) هنگامی كه پیمانه می كنید، حق پیمانه را ادا نمایید و با ترازوی درست وزن كنید. این برای شما بهتر و عاقبتش نیكوتر است.
ـ «لا تبخسوا الناس اشیاءَهم» (هود: ۸۵); و بر اشیا (و اجناس مردم) عیب نگذارید و از حق آنان نكاهید.
در مورد «قسط در مبادلات» چند نكته مهم قابل ملاحظه اند:
۱ ) در آیه ۳۹ سوره «اسرا» یاداوری شده است كه برقراری قسط در مبادلات، كه پیش تر ذكر گردیده، از احكام حكیمانه خداست: «ذلكَ ممّا اوحی الیكَ ربّك من الحكمهٔ» (اسراء: ۳۹)این احكام از حكمت هایی است كه پروردگارت به تو وحی فرستاده است.۲ بنابراین، اصل «عدالت» در اقتصاد یك اصل حكیمانه و واقع گرایانه به شمار می رود كه سلامت و رشد اقتصاد رهین آن است.
۲ ) همچنان كه ناقص تحویل ندادن كالایی كه فروخته می شود مورد تأكید است، عیب نگذاشتن روی كالایی كه خریداری می شود و ناقص پرداخت نكردن ثمن آن نیز مورد تأكید است.
۳ ) توزین كامل و اجتناب از كم فروشی، عاقبتی خوش به دنبال دارد (ذلكَ خیرٌ و احسنُ تأویلا.) شاید بتوان گفت شخصی كه با كم فروشی در صدد است در كوتاه مدت ثروت بادآورده ای انباشته كند، نباید از این نكته غافل باشد كه رواج كم فروشی در جامعه در دراز مدت پیامدهای سوء فراوانی به همراه خواهد داشت; از جمله این كه خود او نیز كالاها و خدمات را به طور ناقص (و گران) دریافت خواهد كرد و بنابراین، ثروت او همواره در حال كاهش و زوال خواهد بود. افزون بر این، «كم فروشی»، كه نوعی سرقت است، یك انحطاط اخلاقی و آفت شخصیتی برای افراد جامعه به بار می آورد. همچنین امنیت خاطر مردم در مبادلات و فعالیت های اقتصادی دچار آسیب گشته، سطح رضایت خاطر آنان از حاصل تلاش های اقتصادی یكدیگر كاهش می یابد.۳
قطعاً یكی از مظاهر حضور قرآن در صحنه زندگی، جلوه گری عدالت در زمینه های گوناگون آن است و همان گونه كه از آیاتی كه ذكر شدند برمی اید، اجرای عدالت تنها وظیفه منیع رهبری و دولت اسلامی نیست، بلكه مردم نیز به نوبه خود، موظّف به انجام این مهم می باشند. البته مسؤولیت دولت بسیار سنگین تر است; چرا كه با ابزارها و قدرت های منحصر به فردی كه در اختیار دارد، نقش بسیار تعیین كننده ای در سوق دادن جامعه به سوی انجام امور بر مبنای عدالت دارد. مسلماً در رأس برنامه اجرای عدالت، وضع مقررات عادلانه از سوی قوّه مقننه است و بدون تردید، آغاز بسیاری از بی عدالتی ها، وضع مقررّات نابحق و تبعیض آلود است. همچنین نهادها، سازمان ها، تشكل ها و افراد صاحب نفوذ در فرهنگ و افكار مردم و كسانی كه ابزارهای اطلاع رسانی را در دست دارند، نقش حسّاس و تعیین كننده ای در شكل دهی ذهنیات، تمایلات و مطالبات مردم بر اساس حق و عدل دارند.۴
در پایان این مبحث، لازم می نماید خاطرنشان گردد كه منادیان و آمران به عدالت باید بدانند كه تلاش برای برقراری عدالت در جامعه، كاری بس مقدّس و پیامبرگونه است و بنا به گفته قرآن كریم، چنین افرادی در معرض آسیب دیدن و از دست دادن جان خود می باشند (چرا كه اجرای عدالت منافع نامشروع تبه كاران را به خطر می اندازد و آنان را به واكنش های ایذایی وادار می كند.) خداوند متعال می فرماید: «انّ الّذین یكفرونَ بایاتِ اللّهِ و یقتلونَ النّبیّین بغیرِ حق و یقتلون الّذین یأمرون بالقسطِ مِن الناسِ فبشّرهم بعذاب الیم» (آل عمران: ۲۱); كسانی را كه به آیات خدا كفر میورزند و پیامبران را به ناحق می كشند و (نیز) مردمی را به قتل می رسانند كه امر به عدالت می كنند، به كیفر دردناك (الهی) بشارت ده!

پی نوشت ها :
۱ـ اهمیت قسط و عدل آن قدر زیاد است كه در قرآن كریم از «عدالت» به عنوان یكی از صفات خداوند متعال با تأكید هرچه تمام تر یاد شده است. ذات اقدس الهی در عین قدرت مطلقه ای كه دارد، قبل از دستور به پیامبر(صلی الله علیه وآله) و آحاد جامعه اسلامی به برقراری عدالت، این اصل را به ادّق و اشد مراتب آن مراعات می كند و در گستره پهناور خلقت، از ازل تا ابد، به هیچ كس ستم روا نداشته است، و نخواهد داشت: «انّ اللّه لا یظلم مثقال ذرّهٔ» (نساء: ۵۴); خداوند (حتی) به اندازه سنگینی ذره ای ستم نمی كنند. و نیز: «أنّ اللّه لا یظلم الناس شیئاً و لكنّ الناس انفسهم یظلمون» (یوسف: ۴۴); خداوند هیچ به مردم ستم نمی كند، ولی این مردمند كه به خویشتن ستم می كنند. و نیز «و نضع الموازین القسط لیوم القیامهٔ فلا تظلم نفس شیئاً» (انبیاء: ۵۴); ما ترازوهای عدل را در روز قیامت برپا می كنیم، پس به هیچ كس كم ترین ستمی نمی شود. و «قضی بینهم بالقسط و هم لا یظلمون» (یونس: ۵۴); و در میان آن ها، به عدالت داوری می شود، و ستمی بر آن ها نخواهد شد. همچنین تمامی آیاتی كه در آن ها تسبیح حضرت حق جلّ و علی مطرح شده است، مؤكّد صفت عدالت در ذات اقدس او تبارك و تعالی می باشند. «فنادی فی الظلمات ان لا اله الاّ انت سبحانك انی كنت من الظالمین» (انبیاء: ۸۷); (یونس) در ظلمت ها (یی متراكم) صدا زد (خداوندا!) جز تو معبودی نیست; منزّهی تو! من از ستم كاران بوده ام.
۲ـ و این یكی از مصادیق تعلیم حكمت (یزكّیهم و یعلّمهم الكتاب و الحكمهٔ) و هدایت به سبل سلام (یهدی به اللّه من اتّبع رضوانه سبل السلام) است و شایسته است جامعه قرآنی ما همواره پای بندی خود را به این تعلیم قرآنی نشان دهد.
۳ـ بیانات علّامه طباطبائی را در این خصوص می توان در ذیل آیه ۳۵ اسراء، در ج ۱۳المیزان، ص ۹۱و ۹۲ ملاحظه كرد.
۴ـدر این جا لازم به یاداوری است كه در جامعه اسلامی، این شیوه پسندیده ای نیست كه هر گروه و صنفی تنها به فكر مصالح خود و بی اعتنا به سایر قشرها و افراد جامعه باشد و لزوماً قوای مقنّنه و مجریه باید در حد مقدور پس از ملاحظه مسائل در سطح كلان كشور و رعایت مصالح تمامی اصناف و فرد فرد جامعه تصمیم گیری كنند.
منبع http://www.qabas.org/marefat

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان