بیماری‌های تولید مثل شتر

بیماری های تولید مثل شترها، شامل طیف وسیعی از بیماری های مختلف در شترهای نر و بالاخص ماده است كه به شكلی از اشكال باعث بروز اخلال و بی نظمی در دوره تناسلی ، نازائی، سقط جنین و غیره می گردد و ما در این جا بدون دسته بندی این بیماری ها به صورت كلاسیك ، به بررسی این بیماری ها می پردازیم :
سخت زائی :سخت زائی عبارت از زایشی است كه با دشواری همراه باشد و دامنه آن از تأخیر مختصر در روند زایش تا عدم توانائی كامل حیوان برای زاییدن متغییر است . عواقب سخت زائی با اهمیت بوده و ممكن است همراه مواردی نظیر: مرگ نوزاد، مرگ شتر ماده ،‌كاهش باروری، عقیمی و غیره باشد. عوامل مسبب سخت زائی به دوقسمت مربوط به مادر و مربوط به جنین تقسیم می شوند و این عوامل ممكن است شامل وضعیت و پوزیشن غیر طبیعی جنین ، عدم تناسب لگن مادر و جنین، تنگی فرج و واژن، پیچ خوردگی رحم باشد . براساس گزارشات واصله، تجربیات دامپزشكی در مورد سخت زائی شتر بسیار كم است . اما شترداران با سخت زائی هایی نظیر خمیدگی كارپ، برگشتگی جانبی سر، خمیدگی مفصل رانی و خرگوشی آشنایند .عدم تناسب جنین و لگن، هیولایی بودن جنین و وضعیت عرضی جنین بسیار نادر است و با وضعیت خلفی بدنیا آمدن معمول نیست . ضعف رحمی در حد كمی اتفاق می افتد و گفته شده است دوقلوزائی به میزان ۴/۰ ـ ۱/۰ درصد موجود است .Petris (۱۹۵۶) دو مورد از پیچ خوردگی رحم را گزارش كرده است و در این ملاحظه نسبت پیچ خوردگی رحم شتر شبیه مادیان بوده است و با تمام این ها میزان سخت زائی شتر كم است . در درمان برگشتگی گردن و دست ها ( بعلت طویل بودن گردن و دست ها ) راندن جنین بطرف عقب و تصحیح عضو مزبور لازم است . اعراب بدوی این وضعیت را درك كرده و شتر مزبور را در گودالی قرار می دادند وسعی می كردند كه وضعیت جنین را تصحیح كنند .در حال حاضر قبل از هركاری باید بی حسی اپیدورال داده شود تا از زور زدن ها جلوگیری شود. تجربه محدود دامپزشكی نشان می دهد كه جنین شتر در سخت زائی امكان زنده ماندنش بیش از اسب است ،برای مثال در یك مورد كه سخت زائی حاصل از برگششتگی عضو بود و كیسه آلانتوكوریون دوازده ساعت زودتر پاره شده بود یك جنین زنده بدنیا آمد . این خصوصیت پتانسیل بیشتری برای زایمان از طریق سزارین نسبت به مادیان می دهد .
در مورد سزارین ابتدا دام مقید شده و سپس داروی آرام بخش زیلازین xylazine تزریق و حیوان به پهلوی راست خوابانده می شود . عمل تحت بی حسی انتشاری موضعی از را یك شكاف عمودی در تهیگاه چپ انجام می شود . در یك مورد سخت زائی كه تغییر وضع جنین قابل اصلاح نبود و جنین تلف شد و به وسیله آمبریوتوم بلند عمل آمبریوتوس انجام گرفت. اعراب بدوی آمبریوتوس را با چاقوی جیبی انجام می دهند .
جفت ماندگی :جفت به طور طبیعی ، در طی ساعتی پس از زایمان خارج می شود و برخلاف گاوها، جفت ماندگی در شتر غیر معمول است. برخی معتقدند كه جفت ماندگی ۲۴ ساعت بیشتر كشنده است كه این موضوع صحیح نمی باشد و مرگ در اثر متریت احتمالاً بخاطر دست كاری مردم عوام بدون رعایت بهداشت صورت می گیرد .
پرولایس رحم و واژن : هیچ اطلاعاتی در مورد پرولایس رحم وجود ندارد ولی پرولایس واژن امری عادی است . اگرچه معمولاً در شترانی كه در مرتع چرا می كنند رخ می دهد ولی احتمالاً در حیواناتی كه در محوطه ای نگهداری و از یونجه و جو به مقدار زیاد تغذیه می كنند بیشتر دیده می شود. اعراب پرولاپس واژن را با جا انداختن واژن و سپس با بكار بردن یك فتق بند كه فشار كافی روی میان دو راه می آورد اصلاح می كنند . در این مورد مواردی كه با به كار بردن بیحسی اپیدورال و روش بوهنر Buhner در بخیه زیر جلدی فرج ( مشابه با روش كاربردی در گاو ) اصلاح شده اند نیز گزارش شده است .
عدم باروری :در شتر نر مواردی از فقدان میل جنسی و عدم توانائی در جفتگیری دیده شده است ولی هیچ اطلاعاتی در مورد شیوع آن وجود ندارد. راجع به احتمال اختلالات منی در نازائی شتر نر گزارشی موجود نیست اما منی در تعداد زیادی از نرهای طبیعی برای اهداف مطالعاتی به طریق تحریك الكتریكی جمع آوری شده است و همچنین Rakhimzhanov (۱۹۷۱) در قزاقستان توانست با استفاده از واژن مصنوعی گاو همراه با یك لوله جمع آوری دو برابر اندازه معمولی بود اقدام به جمع آوری منی شتران نر نماید . Higgns (۱۹۸۶) اظهار می دارد نازایی شتر ماده ظاهراً بالاست، مطابق با نظر شترداران بدوی از هر ۱۰۰ جفتگیری در یك فصل ۹۰ ـ ۸۰ بچه شتر بدنیا می آید . تنها حدود ۱% دارای عقیمی پایدارند . در برخی سال ها كه میزان بارندگی كم و فقر غذایی موجود است امكان دارد كه برخی شتران ماده به خاطر عدم فحلی جفتگیری نكنند .ممكن است یكی از علل عدم باروری نیز ابتلا به كامپیلوباكتریوز باشد بطوری كه Wernery & Ali (۱۹۸۹) در امارات عربی متحده شاهد بودند كه یكی از علل مهم عدم باروری در ۳۰ نفر شتر ماده امارات عربی همانا ابتلای آنان به كامپیلوباكتر فتوس زیر گونه « ونرالیس » می باشد .
سقط جنین :
سقط جنین های پراكنده در شتر بسیار رایج است. اما هیچ گزارشی دال بر سقط جنین اندمیك وجود ندارد . دلائل سقط جنین در شترها متفاوت بوده و ممكن است علل پاتولوژیكی داشته باشد ، مثل متریت و پیومتر و یا مربوط به ناهنجاری های ژنتیكی ناشی از هم خونی و یا مربوط به ترشحات هورمونی باشد زیرا بسیاری از پرورش دهندگان شترهای ماده خود را بوسیله یك شترنر موجود در گله جفتگیری می نمایند كه خود باعث افزایش سطح همخونی در گله می شود . مهم ترین اثراتی كه به علت هم خونی ظاهر می شوند عبارتند : از نابودی صفاتی كه خاصیت وراثت پذیری آنها كم است ، خواص تولیدمثل در ماده ها و همچنین دژنراسیون زودرس تخمك و جنین . در سقط جنین هایی دیررس كه جنین به حد كافی بزرگ شده است ممكن است جنین مرده در شكم مادر عفونی شود و یا این كه در صورت عدم عفونت جنین بصورت مومیائی درآید. در شترهای یك كوهانه سقط جنین ممكن است به صورت مرده زائی اتفاق افتد . یك علت این سقط جنین ها ممكن است پنومونی یا آبله یا علل عصبی باشد . ضمناً در مواردی سقط جنین بعلت پاستورلوز یا سالمونلوز نیز مشاهده شده است .
در بسیاری از شترهای ماده ای كه بوسیله Shalash (۱۹۶۵) مورد آزمایش قرار گرفتند عفونت رحمی مشاهده شده است عفونت مجاری رحمی و تورم آنها ممكن است باعث سخت زائی و یا دفع نشدن جفت نیز بشود . بروسلوز نیز می تواند سقط جنین ایجاد و بر حسب گزارش Ioint (۱۹۷۰) باكتری بروسلا ابورتوس از جنین سقط شده ترشحات دستگاه تناسلی ، ادرار و شیر حیوان آلوده جدا شده است . لپتوسپیروز نیز یكی دیگر از عوامل سقط شتران ماده آبستن است. و برای اولین با در ایران رفیعی و مقامی (۱۹۵۹) در مؤسسه رازی گزارش كردند كه موفق به جدا كردن باكتری لپتوسیپرا «ایكتیرو هموراژیك» از شتر ماده سقط جنین كرده ای كه مبتلا به خون ادراری بوده شده اند . بیماری های دیگری نیز نظیر تب دره ریفت كیو و سورا نیز می توانند در ایجاد سقط جنین در شترهای ماده آبستن دخیل باشند . Djegham (۱۹۸۸) اظهار می دارد كه گزارش نتایج مطالعات سرواپیدمیولوژیكی انجام شده توسط دانشجویان دانشكده دامپزشكی «سیدی تهابت» تونس، علل باكتریولوژیك سقط جنین شتران تونس در طی سال های ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۷ به شرح زیر بوده است : ابتلای به كوكسیلا برونتی در ۰۶/۳% شتران و ابتلای به سالمونلا در ۱% شتران و ابتلای به كلامیدیا در حدود ۴/۴% شتران بوده است. در حالی كه تمامی ۵۴۴ نمونه سرم بررسی شده از لحاظ آلودگی به بروسلوز منفی بوده و هیچ نشانه ای از ابتلای به تب دره ریفت مشاهده نشده است .تورم بیضه : تورم بیضه ها یكی از بیماری های شایع در میان شتران نر می باشد. این بیماری یكی از بیماری های تناسلی است كه منجر به عدم باروری شتران ماده و عدم توانائی شتر در انجام آمیزش طبیعی می گردد. علل بروز و ایجاد این بیماری می تواند عوامل عفونی، انگلی و یا ضربه باشد و از میان عوامل عفونی كه توانائی انجام این كار را دارند می توان باكتری های بروسیلا ابورتوس، سل و كورینه باكتری ها را نام برد ولی تاكنون گزارشی از وقوع اوركیت عفونی در شتران نرسیده است . از میان عوامل انگلی كه توانائی ایجاد اوركیت در شتران را دارند می توان از بیماری دیپتالونما اوانسی Dipetalonema evansi نام برد كه یك بیماری انگلی است . این بیماری در شوروی سابق، هندوستان، مصر، ایران و تعدادی دیگر از كشورهای پرورش دهنده شتر دیده شده است. عامل مسبب بیماری عبارتست از كرم های نخی شكل كه در بندهای بیضه ها، سرخرگ های ریوی، دهلیز راست قلب و عقده های لمفاوی مزانتر دیده می شود. اما میكروفیلرهای غلاف دار در خون محیطی نیز یافت می شوند .Karrad و همكارانش (۱۹۹۱) در مصر طی آزمایش كلینیكی شترهای مبتلا به فیلاریوز مشاهده كردند كه این حیوانات دچار ضعف عمومی، بی اشتهایی، كم رنگی غشای مخاطات، بالارفتن درجه حرارت تا ۷/۳۹ درجه سانتیگراد، به اضافه تورم و بزرگ شدن بیضه ها كه گاهی اوقات به اندازه یك توپ تنیس در می آید و در بعضی مواقع این تورم تا مابین رانها و پائین تر از آن ادامه می یابد و روی حركت و راه رفتن شترها تأثیر می گذارد . از دیگر عوامل ایجاد اوركیت می توان از ضربه های شدید به بیضه ها نام برد كه این حالت در اثر لغزیدن شتران بر روی زمین های لیز و ضربه خوردن مستقیم بیضه ها صورت می گیرد و گاهی نیز در اثر ایجاد زخم بر روی كیسه بیضه ها و یا گاز گرفتن بیضه ها توسط شتران نر دیگر، آسیب های جدی به كیسه بیضه ها وارد می گردد و باعث ایجاد تورم بیضه ها می گردد كه گاهی اوقات این تورم تا روی ران امتداد می یابد و منطقه دردناك و حساسی را برای حیوان ایجاد می كند . درمان : باتوجه به عامل مسبب انجام می گیرد وچنانچه عامل مسبب عفونی بود پس از تشخیص می توان از آنتی بیوتیك های مناسب استفاده كرد و جهت درمان بروسلوز می توان از داروی اریومایسین استفاده كرد. اما چنانچه عامل مسبب انگلی بود و یكی از بیضه ها درگیر بود می توان با اجرای عمل جراحی، بیضه مبتلا را برداشت . Youssef (۱۹۷۶) در مصر اقدام به اجرای عمل جراحی برداشت بیضه ها برای درمان دیپتالونماتوزیس نمود .اما جهت درمان Higgins (۱۹۸۶) پیشنهاد می كند كه داروی فؤادین Fouadin به میزان mg/kg ۵/۰ در خلال ماه های تابستان یعنی وقتی كه مگس های ناقل فراوان اند جهت پیگیری از بیماری داده شود. Singh & Vashishta (۱۹۷۷) معتقدند كه درمان عمومی با ارسنیك، انتیموان و فرآورده بیسموت مؤثر است و اظهار می دارند كه محلول ۱% ارسنامید (كارپاسولایت سدیم ) بصورت وریدی با دوزاژ cc/kg ۲ روزانه به مدت ۱۵ روز باید تجویز شود و بایستی به شتر تحت درمان چندین هفته استراحت داد . در این صورت كرم های تلف شده تجزیه شده و جذب می شوند و ضمناً از تزریق اطراف رگی دارو بعلت خاصیت سفت كنندگی عروق خودداری شود و هم چنین دی اتیل كربامازین (كاربید) به صورت خوراكی روزانه در سه نوبت بعد از غذا برای مدت یك ماه با دوزاژ mg/kg ۴۰ـ۲۰ میكروفیلرها را از بین خواهد برد. هم چنین می توان هگزاكلروپیپرازین را با دوزاژ mg ۱۲۰ در ۵/۴ لیتر آب اشامیدنی برای مدت چند روز مصرف كرد . Abdulmajid و همكارانش (۱۹۸۸) در مصر با استفاده از اورمكتین (ایفومك) در درمان شترهای آلوده مشاهده كردند كه این دارو با دزاژ ۱ مل برای هر ۵۰ كیلو وزن زنده دام توانست نقش فعالی را در از بین بردن كرم ها و میكرو فیلرهای آنها داشته باشد و باعث از بین رفتن علایم كلینیكی و زوال تدریجی میكروفیلرهای خون ، در طی چهارهفته پس از درمان گردید به گونه ای كه میزان میكروفیلرهای خون در پایان به صفر رسید . El-Amin و همكارانش (۱۹۹۳) در سودان اقدام به درمان ۳ نفر شتر آلوده با یك تزریق زیر جلدی به میزان mg/kg ۲/۰ اورمكتین (ایفومك) نمودند و خون این شترها بعد از ۵ـ۲ روز پس از درمان فاقد میكروفیلرها گردید . به هرحال برای پیشگیری از این بیماری مبارزه با حشرات ناقل انگل های فیلاریا ضروری است. اما جهت درمان تورم بیضه ناشی از ضربه و فشار می توان از داروهای ضد التهاب مانند تركیبات استروئیدی مثل بتامتازون، دگزامتازون، پردین زولون و یا تركیبات غیر استروئیدی مثل فنیل بوتازون و غیره استفاده كرد و چنانچه تورم بیضه ناشی از زخم های شدید و عمیق كیسه بیضه بود باید با ضدعفونی كردن پیگیر محل زخم و تزریق آنتی بیوتیك های وسیع الطیف جهت درمان بیماری اقدام نمود .
ورم پستان Mastits
بیماری است كه اغلب پستانداران را مبتلا می سازد و بوسیله تغییرات فیزیكی شیمیائی و معمولاً میكربی شیر و همچنین تغییرات حاصله از بیماری در بافت پستان مشخص می شود. مهم ترین تغییراتی كه در شیر ایجاد می گردد عبارتست از تغییر رنگ، وجود لخته و پیدایش تعداد زیادی لوكوسیت و دربسیاری از موارد ورم پستان علایمی نظیر گرمی، درد و سفت شدن غده پستان را به همراه دارد، عوامل بیماریزای گزارش شده عبارتند از : كلبسیلاپنومونیا، اشرشیاكلی، استافیلوكوكوس اورئوس، كورینه باكتری پیوژنس، باسیلوس سرئوس، كلستریدیوم پرفرنژانس، استرپتوكوكوس و انواع پاستولاها می باشند . طرز انتقال بیماری از طریق دخول عامل مسبب به مجرای سرپستان انجام می گیرد و به همین جهت رعایت اصول بهداشتی می تواند تا حدود بسیار زیادی در كاهش وقوع بیماری مؤثر باشد . اپیدمیولوژی : اگرچه گزارشات كمی در كتاب ها موجود است ولی بیماری در بین شترها رایج است و اغلب در مزارع پرورش شتر دیده می شود ( Higgins ۱۹۸۶). این بیماری در میان شترهای مصر، عربستان سعودی ، سومالی ،‌ هندوستان و شوروی سابق گزارش شده است . در هندوستان Kapur و همكارانش (۱۹۸۲) یك مورد از ورم پستان به فرم فوق حاد گزارش كردند كه از آن كلبسیلاپنومونیا و اشرشیا كلی جدا گردید . هرچهار كارتیه پستان مبتلا بوده است و این عفونت پس از انجام عمل سزارین در دانشكده دامپزشكی در حیوان دیده شد و این باكتری ها ممكن است كه در موارد ورم پستان های مزرعه ای مشاهده نگردد .Kospakov (۱۹۷۸) در شوروی سابق موفق گردید كه ۸۷ سویه استافیلوكوك پاتوژن از پستان شتر، ۱۶ مورد از شیر، ۲۰ مورد از پوست پستان، ۳ مودر از دستان شیردوشان جدا نماید. آزمایش ۲۹۱ نمونه شیر گرفته شده از ۷۵ شتر سالم در شوروی سابق نشان می دهد كه متوسط شمارش سلولی ۱۰×۳/۱ سلول در میلی لیتر و در شروع دوره خشكی به ۱۰×۹/۷ سلول در میلی لیتر می رسد . اما در ۹ نمونه شیر تهیه شده از شترهای مبتلا به فرم تحت حاد ورم پستان مشاهده شد كه متوسط شمارش سلولی مابین ۱۰×۱۲ـ۴/۷ سلول در میلی لیتر بوده است (Kospakov ، ۱۹۷۸) . Sharma ( در تماس های شخصی با Singh & vashista ۱۹۷۷) اظهار نموده است كه در هندوستان شاهد وقوع ورم پستان در یك شتر ماده بوده است كه آبسه ای در كارتیه عقبی چپ پستانش وجود داشته كه عامل مسبب آن كورینه باكتری پیوژن بوده است و وی معتقد بوده كه وجود آبسه در كارتیه فوق الذكر و خروج چرك و ترشحات از آن كارتیه و ورود آن به كارتیه های سالم باعث ایجاد ورم پستان گردیده است .Singh & vashista (۱۹۷۷) اظهار می دارند كه باتوجه به گزارشات رسیده انتقال بیماری بیشتر توسط شیردوشی های غیر بهداشتی صورت می گیرد و در صورتی كه فرم شدید ورم پستان اتفاق افتد باعث تشكیل آبسه یا خشك شدن كارتیه مبتلا خواهد شد و می توان با خشكانیدن عفونت آبسه را تمیز كرد یا بافت نكروزه شده را برداشت و كارتیه مبتلا را با مواد ضدعفونی كننده ، ضدعفونی كرد. پستان اتروفی شده علاج ناپذیر بوده و كارتیه مبتلا شیری تولید نخواهد كرد و غیرفعال خواهد شد. بایستی دقت كنیم كه شتری را كه دارای كارتیه پستان اتروفی شده است را برای پرورش یا اصلاح نژاد خریداری ننمائیم. سر پستانك های بسته بعد از زایش در شتر جوان ورم پستان ایجاد خواهد كرد .Hassanein و همكارانش (۱۹۸۴) در مصر، شاهد بروز ورم پستان در شتر ماده ای به عمر ۵ سال پس از زایمان بوده اند . در این مورد كارتیه جلوئی فیبروزه شده و مجرای سر پستان به طور كامل بسته شده بود و حیوان دچار تب، بزرگ شدن حجم پستان و درد بوده است . جهت انجام آزمایشات باكتریولوژی، نمونه هائی از شیر حیوان بیمار را از دو كارتیه عقب، توسط لوله های آزمایش استریل گرفته و اقدام به كشت این نمونه ها در محیط های كشت مناسب گردید و بعد از جداسازی عامل مسبب مشخص گردید كه باكتری های مذكور كورینه باكتری پیوژنس می باشند . Abdurahman & Borbstien (۱۹۹۱) اظهار می دارند كه بیماری ورم پستان از بیماری های شایع در میان شترهای یك كوهانه سومالی است .Mostafa و همكارانش (۱۹۸۷) در مصر اقدام به جمع آوری نمونه های شیر از پستان های به ظاهر طبیعی ، ۵۵ نفر شتر ماده نمودند كه از ۳۰ نمونه از آنها تعداد ۵۸ سویه از كلستریدیوم پرفرنژانس ، استافیلوكوكوس ارئوس كوآگولاز مثبت، واشیرشیاكلی بدست آمد و این نمونه های شیر در تست های ورم پستان whisteside و Negretti و تست كالیفرنیا و افزایش تعداد سلول ها ومقدار كلوراید و PH مثبت بوده اند .Hafez و همكارانش (۹۱۸۷) گزارش كردند كه در طی سال ۱۹۸۶ درمنطقه الاحساء عربستان سعودی مواردی از ورم پستان در میان گاوها، گوسفندها، بزها و شترها تشخیص داده شد و این ورم پستان ها به سه دسته حاد ،مزمن و نكروتیك تقسیم بندی شدو بیشترین نسبت مبتلایان به ترتیب در بزها و گوسفندها و سپس گاوها و بالاخره كمترین میزان ابتلا در شترها بوده است كه در شترها ۴۰ مورد (۵/۶۴%) مبتلا به فرم حاد و ۱۸ مورد (۲۹%) مبتلا به فرم مزمن و ۴ مورد (۵/۶%) مبتلا به فرم نكروتیك بودند. در تمامی گونه ها استافیلوكوكوس ارئوس شایع ترین عامل بیماریزا بود و پس از آن انواع استرپتوكوكوس ها در گوسفندها و شترها عامل مسبب بیماری بودند البته عامل بیماریزای اصلی دیگری كه از گاوها و شترها جدا گردید انواع پاستورلاها بود . علائم بالینی : بر حسب عامل بیماریزا، علائم بالینی بیماری نیز مختلف می باشد . ولی به هرحال چهره عمومی بیماری در همه حالات مشابه است و صرفنظر از فرم های فوق حاد، حاد و تحت حاد و مزمن بیماری كه اختلاف زیادی از لحاظ علائم بالینی از خود نشان می دهند بیماری معمولاً با تب درد و تورم همراه است .Hassanein و همكارانش (۱۹۸۴) گزارش كرده اند كه در حیوان بیمار شاهد افزایش درجه حرارت بدن تا ۳۹ درجه سانتیگراد بوده اند و پستان های حیوان بسبب التهاب، متورم و بزرگ شده به گونه ای كه حجم پستان به چهار برابر حجم طبیعی خود می رسد و حیوان دچار ناراحتی بوده و پستان های وی داغ و ملاسه آنها درد آلود است وعلاوه بر آن ترشح شیر غیر عادی بوده و ممكن است كه در آن لخته ، دانه و یا چرك مشاهده شود ، ضمناً وقوع فیبروز پستان نیز در شترهای مبتلا به ورم پستان گزارش شده است.تشخیص : وضعیت ظاهری پستان ووضعیت شیر می تواند ما را به بیماری ظنین نماید . در تشخیص و پیشگیری ورم پستان روش های آزمایشگاهی بمنظور كاهش وجود یاخته ها، میكرب ها و تغییرات شیمیائی در شیر دارای ارزش است. هم چنین می توان میكرب های جدا شده را از نظر حساسیت در برابر داروهای مختلف آزمایش نمود .درمان : با توجه به این كه عوامل باكتریایی مختلفی از ورم پستان شتر جدا شده است بهتر است جهت درمان از آنتی بیوتیك های وسیع الطیف استفاده شود و یا اینكه اقدام به كشت نمونه شیر نموده و عامل مسبب را مشخص كرده و از آنتی بیوتیك مناسب استفاده شود .Hassanein و همكارانش (۱۹۸۴) پس از تشخیص عامل مسبب كه كورینه باكتری پیوژن بود. اقدام به استفاده از پمادهای پستانی حاوی ترامایسین نمودند و این كار را هر ۴۸ ساعت یكبار و بمدت یك هفته تكرار كردند و همراه با آن اقدام به تزریق آنتی بیوتیك های دیگر از طریق عضلانی نموده و پنی سیلین به مقدار ۱۰۰۰۰ (واحد بین المللی / كیلوگرم وزن حیوان ) و استرپتومایسین بمقدار ۱۰ (میلی گرم / كیلوگرم وزن حیوان) به مدت چهار روز تجویر گردید و پس از این درمان آنان شاهد بازگشت پستان، پس از چهار روز به حالت طبیعی خود بودند درحالی كه ترشح شیر از دوكارتیه عقب یك هفته پس از درمان به حالت طبیعی خود برگشت . حربی و هارون (۱۹۹۰) اظهار می دارند كه ورم پستان از بیماری های شایع در میان شتران سودانی است كه موجب از بین رفتن پستان و یا ایجاد ناراحتی های گوارشی در بچه شترها می گردد و آنان را به سبب اسهال تلف می نماید. عوامل مسبب جدا شده در سودان استرپتوكوكوس ها و استافیلوكوكوس ها بوده اند .العانی (۱۹۹۰) درعراق، اقدام به جمع آوری نمونه های شیر از ۵۰ شتر شیروار جهت انجام آزمایشات باكتریولوژی نمود. كه ۸ نفر از این شتران مبتلا به ورم پستان مزمن (۱۶%) بودند و ۲۰% مبتلا به ورم پستان حاد و ۱۰% مبتلا به ورم پستان تحت حاد بودند و باكتری های مختلفی جدا گردید كه مهم ترین آنها استافیلوكوكوس اورئوس و استرپتوكوكوس به میزان ۲۰% و باكتری های دیگری همچون پاستورلاها و اشرشیا كلی بوده است. دراین بررسی وی اقدام به انجام آزمایش حساسیت باكتری ها در برابر آنتی بیوتیك ها نمود و مشاهده كرد كه جنتامایسین موثر ترین آنتی بیوتیك علیه این میكروب ها بوده است.
آندومتریت Endometritis
عبارتست از تورم رحم، كه محل آن فقط به اپی درم رحم می باشد و عامل مسبب از راههای مختلفی به آن منتقل می گردد و ممكن است عامل مسبب از خارج دستگاه تناسلی و از طریق مهبل وارد شده و آندومتریت ایجاد كند یا ممكنست كه ارگان های مجاور رحم هنگامی كه دچار تورم و التهاب می گردند این التهاب را به رحم نیز منتقل نمایند و گاهی نیز رحم به سبب انتقال عوامل بیماریزا از طریق خون و رسیدن آن به رحم دچار بیماری شود كه این حالت در بعضی بیماری های سیستمیك اتفاق می افتد . اندومتریت بعد از سخت زائی نیز دیده شده است ، بالاخره اگر با دخالت های غیر بهداشتی افراد ناآگاه همراه باشد و همین طور عدم خروج غشاهای جنینی در وقت معین خود و در نتیجه گندیدگی آن باعث التهاب رحم می گردد . در مصر، Hegazy و همكارانش (۱۹۷۹) اقدام به بررسی های میكروبیولوژی و هیستوپاتولوژی حالت هائی نمودند كه در آنها اندومتریت مشاهده شده بود و توانستند تعدادی از عوامل مسبب التهاب را كه متفاوت بودند جدا نمایند . كه این عوامل شامل : انواع پروتئوس ها، انواع سرایتا، انواع انتروباكتر، انواع كلبیسلا، اشرشیاكلی، انتروكوكسی، انواع باسیلوس ها، كورینه باكتریوم رنالی، كورینه باكتری پیوژن، استافیلوكوكس ارئوس ، انواع میكروكوكوس ها و استافیلوكوكوس پیوژن بودند حادترین اندومتریت مشاهده شده موردی بود كه از آن كورینه باكتری پیوژن جدا گردید. Shalabi و همكارانش (۱۹۹۰) در مصر، پس از بررسی ۳۹۹ دستگاه تناسلی شتران ماده، شاهد وجود ۹۸ مورد تغییرات پاتولوژیكی بودند كه از آن میان تعدادی نیز دچار اندومتریت بودند. FETAIH و همكارانش (۱۹۹۲) در دانشكده دامپزشكی زوریخ آلمان اقدام به بررسی هیستوپاتولوژیكی ۶ نمونه رحم سالم و ۱۱ نمونه رحم مبتلا به اندومتریت شتر نمودند. و توانستند تفاوت هائی را در این دو مورد مشاهده كنند اما آزمایش های باكتریولوژی رحم های مبتلا به اندومتریت نتوانست وجود میكروبی را در آنها ثابت نماید . علائم بالینی : می تواند شبیه علائم بالینی بیماری در گاوها باشد و این عفونت و التهاب رحم باعث تأخیر در آبستنی و افزایش تعداد كشش جهت آبستنی گردد. چه اینكه تخم گشنیده شده بعلت غیر طبیعی بودن آندومتر و عفونت رحم ممكنست بمیرد و شتر آبستن نگردد. موكوس فحلی نیز بجای شفاف و تمیز بودن اغلب كدر و شیری رنگ و شامل تعداد زیادی لوكوسیت است .
درمان : درمان با خارج كردن چرك و ترشحات التهابی انجام می شود كه می توان این كار را با ماساژ ملایمی از طریق ركتوم انجام داد. سپس باید رحم را با محلول های ضد عفونی رقیق همچون محلول لوگول ضدعفونی كرد و همانطور می توان ار بیكربنات سدیم ۱ـ۲% و یا محلول كلرامین با غلظت ۵/۰ـ۱% استفاده كرد و بعد از پایان شستشو می توان انتی بیوتیك هائی مثل پنی سیلین، استرپتومایسین و تتراساسكلین را بصورت محلول و یا بصورت ابلت رحمی مورد استفاده قرار داده و آنها را بصورت موضعی داخل محوطه رحم قرار داد به اضافه آن باید اقدام به درمان عمومی با آنتی بیوتیك ها از طریق تزریق عضلانی نمود .
پیومتر Pyometra
بیماری عفونی رحم است كه با جمع شدن اكسودای چركی در رحم، باقی ماندن جسم زرد و آنستروس مشخص می شود. عوامل مسبب بیماری متفاوت است ولی مهم ترین آنها تریكوموناس فیتوس، اشرشیاكلی، كورینه باكتری پیوژن، استافیلوكوك ها و استرپتوكوك ها می باشند و بنابر گزارشات رسیده در شترها عامل مسبب كورینه باكتری پیوژن می باشد و پیومتر بر دو گونه باز و بسته می باشد . پیومتر بسته معمولاًً بعد از انجام آمیزش جنسی ایجاد می شود در حالی كه پیومتر باز معمولاً قبل از آمیزش جنسی بوجود می آید. پیومتر بیماری شایعی است كه در گاوها، گوسفند ها، بزها، سگ ها و مادیان ایجاد می گردد. اما اطلاعات بسیار محدودی در كتابها، در مورد ابتلای شترها ماده به این بیماری موجود می باشد.
Ribadu و همكارانش (۱۹۹۱) در بررسی های كشتارگاهی خود بر روی اعضای تناسلی ۸۵۰ شتر ماده وارداتی كه در كشتارگاه كانو نیجریه در خلال اكتبر ۱۹۸۷ تا آوریل ۱۹۸۸ كشتار شده بودند توانستند شاهد وجود ۳ مورد پیومتر (۳۵/۰%) در میان شترهای ماده باشند . Chauhan & Kaushik (۱۹۹۲) در خلال بررسی بیماری های شتر در ایالت هاریانای هندوستان در مجموع ۲۸ شتر ماده كه از یك دهكده بودند شاهد ابتلای پنج شتر ماده به پیومتر بودند و نشان دهنده عدم باروری و ترشح چرك زرد رنگ از فرج د رخلال وضعیت نشستی و یا در خلال ادرار كردن بودند نمونه های چرك از فرج پنج نفر شتر با استفاده از سوآپ های استریل در محلول فسفات بوفر و آبگوشت تری فسفات سویا ترشحات چركی از فرج در وضعیت نشستن و یا در شترهای ماده بیمار، آنها دارای ترشحات چركی از فرج در وضعیت نشستن و یا در هنگام ادرار بودند و با فشار دادن رحم از طریق ركتوم، مقدار زیادی از چرك و دانه های چركی خارج گردید. چرك ها دارای رنگی زرد و قوام ضخیمی بودند و مشاهده گردید كه مهبل پرخون و پوشیده از چرك بوده است درجه حرارت مقعدی طبیعی بود . Rathore (۱۹۸۶) پیش از این متریت را در شترها همراه با ترشحات موكوپرولانت گزارش كرده بود و درجه حرارت مقعدی ۱ـ۲ درجه فارنهایت از حالت طبیعی بیشتر شده بود. نمونه چرك های گرفته شده بوسیله مطالعه میكروسكوپی مستقیم جهت مشاهده تریكوموناس فیتوس مورد آزمایش قرار گرفتند و تمامی نمونه ها از این لحاظ منفی بودند و آزمایش كشت بر روی محیط كشت «بلادآگار» نشان دهنده ظهور كلنی های كوچك نیمه شفاف بود كه در تمامی ۵ نمونه بواسطه یك منطقه بتاهمولیز احاطه شده بود .بر اساس رنگ آمیزی و واكنش های بیوشیمیائی ، باكتری های جدا شده كورینه باكتری پیوژن تشخیص داده شد كورینه باكتری پیوژن بعنوان عامل پیومتر در حیوانات اهلی شناخته شده است (Roberts ۱۹۷۱) و این ارگانیسم بر روی سطح غشای مخاطی حیوانات خونگرم زندگی می كند ( sneath و همكارانش ۱۹۸۶) .Chauhan و همكارانش (۱۹۸۷) توانستند كورینه باكتری پیوژن را در میان ۱۱۹ نمونه سواپ تهیه شده از رحم شترهای به ظاهر سالم كه جهت تعیین فلور باكتریائی طبیعی آزمایش می شدند به میزان ۸/۵% جدا نمایند .Shalabi و همكارانش (۱۹۹۰) اقدام به بررسی تغییرات پاتولوژیكی دستگاه تناسلی شتران ماده مصری نمودند . در این بررسی ۹۸ مورد پاتولوژیك از میان ۳۹۹ دستگاه تناسلی شتر ماده گزارش گردید و این حالت های پاتولوژیك شامل : هیدروبوریست، اندومتریت و پیومتر و كیست تخمدان بود و در طی این بررسیها مشخص شد كه در موارد كیست تخمدان، هیدروبوریست و پیومتر مقدار كمتری از پروژسترون در خون حیوانات بیمار بوده است و در حالت اندومتریت، نسبت پروژسترون با حالت طبیعی مساوی بود .Ribadu و همكارانش (۱۹۹۱) در بررسی های كشتارگاهی خود بر روی اعضای تناسلی ۸۵۰ شتر ماده وارداتی كه در كشتارگاه كانو نیجریه در خلال اكتبر ۱۹۸۷ تا آوریل ۱۹۸۸ كشتار شده بودند شاهد وجود ۳ مورد پیومتر (۳۵/۰%) بوده اند .
كیست تخمدان Ovarian cyst
عبارتست از بیماری هورمونی تناسلی كه در بسیاری از پستانداران و از آن جمله شتران اتفاق می افتد و علت آن كاهش و یااختلال در ترشح هورمون LH است زیرا كه این هورمون مسئول تخمك گذاری و تشكیل جسم زرد می باشد. این بیماری رابطه مستقیمی با شرایط محیط هم چون: تهویه، نور و تغذیه و غیره دارد و بیماری معمولاً در حیواناتی اتفاق می افتد كه جیره غذائی آنان خوب بوده و حیوان حركت و جنب و جوش كمتری دارد. برخی از محققین ذكر كرده اند كه این بیماری دارای صفت ارثی بودن است و از مادران بیمار به فرزندان منتقل می گردد. به هرحال سبب اصلی بیماری هنوز نامشخص است. ولی مشاهده شده است كه حیوانات بیمار پس از تزریق هرمون LH بهبود یافته اند و به همین دلیل است كه علت ایجاد بیماری را كاهش ترشح LH قبل از تخمك گذاری و یا همزمان با آن دانسته اند و حالت های كیست تخمدان به سه گونه تقسیم می گردد. كیست فولیكول گراف، كیست لوتینی و كیست جسم زرد و كیست های تخمدانی كه در شتران اتفاق می افتد غالباً از نوع كیست های فولیكول گراف است .Elwishy (۱۹۸۹) در مصر اقدام به بررسی پس از مرگ، اعضای تناسلی ۱۰۴۸ نفر شتر ماده غیر آبستنی نمود و شاهد حالت های غیر طبیعی آشكاری در ۲۲ مورد از آنها بود كه نسبت ابتلا به كیست فولیكولی ۹/۰% بوده است .Ribadu و همكارانش (۱۹۹۱) در بررسی های كشتارگاهی خود بر روی اعضای تناسلی ۸۵۰ نفر شتر ماده وارداتی كه در كشتارگاه كانو نیجریه در خلال اكتبر ۱۹۸۷ تا آوریل ۱۹۸۸ كشتار شده بودند شاهد وقوع بیماری در ۴۹/۴% بودند كه این میزان شامل بیماری های متفاوتی بود كه از آن میان كیست های فولیكوولی دژنره شده ۱ مورد (۱۲/۰%) و كیست های تخمدان همراه با خونریزی ۴ مورد (۴۷/۰%) بوده است .Shalabi و همكارانش (۱۹۹۰) اقدام به بررسی تغییرات پاتولوژیكی دستگاه تناسلی شتران ماده مصری نمودند . در این بررسی ۹۸ مورد پاتولوژیك از میان ۳۹۹ دستگاه تناسلی شتر ماده گزارش گردید و این حالت های پاتولوژیك شامل : هیدروبوریست، اندومتریت، پیومتر و كیست تخمدان بود و در طی این بررسیها مشخص شد كه در موارد كیست های تخمدان مقدار كمتری از پروژسترون در خون حیوانات بیمار مشاهده می شود اما در حالت كیست جسم زرد میزان پروژسترون بالاتر بوده است. اما در مورد كلسیم و منگنز، مشاهده شد كه كه نسبت به این دو عنصر در حیوانات دارای حالت های غیر طبیعی بالاتر از شتران ماده طبیعی می باشد و همچنین فسفر غیرارگانیك نیز، در شتران ماده دارای كیست تخمدان و كیست جسم زرد بالاتر بود و مقدار مس در تمام حالت های غیر طبیعی، به جز كیست جسم زرد بالاتر بوده است .Hussein & Hassieb (۱۹۸۹) در مصر اقدام به برریس ۹۶ نمونه دستگاه تناسلی از شتران ماده كشتار شده در كشتارگاه قاهره نمودند و پس از آزمایش و بررسی های مورفولوژیكی این نمونه ها، آنان توانستند چهار مورد مبتلا به كیست فولیكولی تخمدان را مشاهده كنند كه یكی از كیست ها در تخمدان چپ و سه مورد دیگر در تخمدان راست قرار داشت، تخمدان ها دارای قطری معادل ۲ـ ۵/۴ سانتیمتر بودند و اویدوكت ها حالت طبیعی داشتند .آنان در تخمدان طرف چپ مبتلا، شاهد استحاله و اتروفی سلول های گرانولار و استحاله سلول های اپیتلیال جدار داخلی بودند در حالیكه جدار خارجی بعلت وجود بافت فبرینی، ضخیم شده بود و فضای داخلی آن حاوی ترشحات تیره رنگی بود و جدار فولیكول حاوی تعدادی از مویرگ های پرخون و مناطق خونریزی بود. اما در تخمدان های طرف راست مبتلا، فولیكول ها دارای سلول های گرانولار نبوده و دو جدار داخلی و خارجی به صورت یك لایه فبرینی واحدی در آمده بودند و فضای فولیكول ها حاوی مایعات سروزی كم رنگی بود .علائم بالینی : علائم بالینی بیماری هنوز بدرستی در شتران مطالعه نشده است ولی باتوجه به وجود علائم مشابهی در گاو و مادیان و غیره، انتظار می رود كه در حیوان عدم نظم دوره استروس، كاهش وزن بعلت عصبانیت و حركت زیاد و بی تابی، شل شدن لیگمان خاجی رانی، تورم و باد كردن فرج، و ظهور ترشحات واژنی كم رنگ مشاهده گردد .در مان : درمان بیماری در شتران هم چون درمان بیماری در گاوان است كه باید :
۱ـ اقدام به برطرف كردن كیست تخمدان از طریق ملامسه ركتال نمود و باید این كار را به فاصله های پراكنده و با فاصله زمانی ۶ـ۱۰ روز انجام داد تا سیكل استروس به حالت طبیعی خود برگردد و برخی از محققین پیشنهاد كرده اند كه از این روش استفاده نشود زیرا سبب بروز خونریزی و ایجاد چسبندگی با اعضای مجاور می گردد .
۲ـ تزریق هرمون LH به میزان ۲۵۰۰ واحد بین المللی در عضلات و ۱۵۰۰ واحد بین المللی در ورید و ۵۰۰ واحد بین المللی در داخل كیست های تخمدانی .
۳ـ تهیه شرایط بهداشتی لازم همراه با تهویه، نور، تغذیه مناسب و غیره .
مرگ زودرس جنین
مرگ جنین ممكن است در تمام مراحل تكامل اتفاق افتد. چنانچه در مرحله ابتدائی آبستنی یعنی زمان بین لقاح و لانه گزینی صورت گیرد مرگ زودرس جنین نامیده شده و اگر در مراحل آخر آبستنی اتفاق افتد معمولاً سقط جنین نامیده می شود. گاهی اوقات جنین پس از مرگ به عللی در رحم باقی می ماند. در چنین مواردی سه حالت پیش می آید: ۱ـ جنین مومیائی می شود. ۲ـ جنین له می شود. ۳ـ جنین گندیده شده و باد می كند.Ribadu و همكارانش (۱۹۹۱) در بررسی های كشتارگاهی خود بر روی اعضای تناسلی ۸۵۰ نفر شتر ماده وارداتی كه در كشتارگاه كانو نیجریه در خلال اكتوبر ۱۹۸۷ تا آوریل ۱۹۸۸ كشتار شده بودند شاهد گندیدگی جنین در ۱ مورد (۱۲/۰%) بوده اند .علائم بالینی : وضعیت عمومی دام دچار اختلال شده و درجه حرارت بدن بالا می رود، مایعات جنینی خیلی متعفن و بدبو می باشد . خارج كردن جنین در برخی موارد غیرممكن بنظر می رسد.درمان : پیشگوئی بیمار باید با احتیاط انجام شود . رحم را با مایعات ضدعفونی كننده شستشو داده و مقدار متنابهی سولفامید و آنتی بیوتیك داخل رحم تزریق كرد و بالاخره استفاده از هرمون لب خلفی هیپوفیز وارگوتین جهت جمع شدن رحم الزامیست .هیپوپلازی Ovarian Hypoplasia :عبارت از نوعی بیماری است كه در آن تخمدان بطور ناقص رشد كرده و قسمتی یا همه آن دارای تعداد كافی فولیكول های اولیه نمی باشد . تخمدان مبتلا ممكن است بطور ناقص یا كامل هیپوپلاستیك باشد. بسته به اینكه شدت هیپوپلازی چقدر بوده و اینكه یك طرفی یا دو طرفی باشد عدم باروری یا نازائی ایجاد می شود . در صورتی كه دوطرفی باشد ناقه مبتلا به آنستروس یا عدم فحلی خواهد شد . El-Wishy (۱۹۸۹) در مصر اقدام به آزمایش پس از مرگ اعضای تناسلی ۱۰۴۸ نفر شتر ماده غیر آبستن نمود و شاهد حالت های غیر طبیعی در ۲۲ مورد از آنها بود كه از جمله این موارد ، هیپوپلازی دوطرفه تخمدان بود كه به میزان ۱/۰% وجود داشت .بیماری فوق الذكر قابل درمان نیست و ذبح حیوان توصیه می گردد .ناهنجاری های مادرزادی گردن رحم
گردن رحم یا سرویكس ممكن است كه مبتلا به ناهنجاری های مادرزادی باشد كه از این میان می توان آپلازی سگمنتال گردن رحم، هیپوپلازی گردن رحم، و گردن رحم دوتائی را نام برد. آپلازی سگمنتال گردن رحم بیماری است كه به طور نادری در شتران دیده می شود و منجر به موكومتر یا اتساع كیستیك در آن می گردد و اغلب از طریق آزمایش ركتال تشخیص داده می شود .El-wishy (۱۹۸۹) در مصر اقدام به آزمایش پس از مرگ اعضای تناسلی ۱۰۴۸ نفر شتر ماده غیر آبستن نمود و در ۸/۰% این نمونه ها شاهد آپلازی سگمنتال رحم بود .Ribadu و همكارانش (۱۹۹۱) در بررسی های كشتارگاهی خود بر روی اعضای تناسلی ۸۵۰ نفر شتر ماده وارداتی كه در كشتارگاه كانو نیجریه در خلال اكتبر ۱۹۸۷ تا آوریل ۱۹۸۸ كشتار شده بودند شاهد یك مورد هیپوپلازی گردن رحم (۱۲/۰%) بودند .موردی از گردن رحم دوتائی تاكنون در ناقه ها گزارش نشده است .بیماری های فوق الذكر قابل درمان نیست و ذبح حیوانات بیمار توصیه می گردد .
تومور تخمدان Ovarian
یكی از بیماری های نادر در میان شتران است كه میزان وقوع آنها زیاد نیست و تومور تخمدان ممكن است به دو صورت بدخیم و خوش خیم باشد . تومور تخمدان انواع مختلفی دارند مانند آنژیوساركوما، كارسینوما، لنفوساركوما، آرنوبلاستوما و تراتوما
El-wishy (۱۹۸۹) در مصر اقدام به آزمایش پس از مرگ اعضای تناسلی ۱۰۴۸ نفر شتر ماده غیر آبستن نمود و مشاهده نمود كه (۴/۰%) آنان مبتلا به تومور تخمدان Ovarian teratomas بوده اند.مستی مزمن شتران نر Satyrasis :مستی مزمن یك نوع بیماری شدید جنسی درشتران نر می باشد كه به شدت روی حالت بدنی شتر اثر نموده و آن ها را لاغر می نماید. معمولاً در سن ۳ سالگی غریزه جنسی شتر نر بروز می كند ولی تا زمانی كه به سن ۶ سالگی نرسند بازدهی آنها از جفت گیری كامل نخواهد شد. مدت مستی بستگی به نحوه چرا و تغذیه شتر دارد و شترهای سالمی كه از شرایط تغذیه و تعلیف خوبی برخوردارند برای مدت طولانی تر مست باقی خواهند ماند .ساتیریاسیس یا مستی مزمن به حالتی اطلاق می شود كه شتر در تمام فصول سال مست می باشد و این حالت بیشتر در شترهای مسن دیده می شود . ( Singh & vashishta ۱۹۷۷ ) توصیه می كنند به خاطر خطرناك بودن چنین شترهائی برای انسان یا حیوانات دیگر بایستی آنها را اخته كرد یا به كشتارگاه فرستاد. اگر مایل به نگهداری آنها باشیم بایستی همیشه برای جلوگیری از گاز گرفتن آنها طنابی به اطراف پوزه آنها بپیچیم. چنین حیوانات مستی را بایستی همیشه دور از سایر حیوانات نگه داشت. برای جلوگیری از زمین خوردن حیوان پای عقب و جلوی آنها را به هم می بندند بایستی دست های آنها را همیشه با چوب محكمی بسته و سر و گردن آنها را تا آنجا كه ممكن است كوتاه ببندید و ریسمانی از میخ چوبی داخل بینی به كوهان وصل می كنیم تا حركات سر آنها را زمانی كه به ارابه ای وصل شده باشند به راحتی كنترل نمائیم .در شترهای مبتلا بهترین راه علاج اخته كردن شتر می باشد . به شترهای نر مسن قبل از شروع مستی غذای كامل كه باعث ایجاد مستی شتر و یا ساتیریاسیس خواهد شد و آنها را به لاغری و شرارت گاز گرفتن خواهد كشاند ندهید
منابع مورد استفاده :
۱ـ عریان ، احمد ( ۱۳۶۲) : بیماری های شتر ، تألیف سینگ و واشیستا از انتشارات واحد آموزش كمیته كشاورزی جهاد سازندگی، چاپ اول تهران.
۲ـ خاتمی، كاظم (۱۳۶۲) : شتر، از انتشارات سازمان تحقیقات دامپروری كشور چاپ اول، تهران
۳ـ مقدس، احسان (۱۳۷۳) : مروری بر بیماریهای باكتریائی و ویروسی شتر ـ پایان نامه دانشكده دامپزشكی دانشگاه تهران.
۴ـ هورشتی، پرویز و بلورچی ، محمود (۱۳۷۳) : باروری و مامایی در گاو تألیف دی نواكس ترجمه هورشتی و بلورچی ، جهاد دانشگاهی تهران.
۵ـ هورشتی ، پرویز و باورچی، محمود (۱۳۷۳) : بیماری های تولیدمثل ، جزوه درسی دانشكده دامپزشكی دانشگاه تهران.
۶ـ كامبیز ناظر عدل (۱۳۶۵) : پرورش شتر از انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تبریز.
۷ـ رفیعی و مقامی (۱۹۵۹) : بنقل از كتاب لیپتوسپیروز تألیف دكتر میمندی نژاد ص ۲۲۸ .
۸ـ هیگنز : شتر در سلامت و بیماری ، ترجمه كمیته امور دام و آبزیان جهاد سازندگی استان یزد.
۹ـ محمد منتصرالعانی (۱۹۹۰) : الابل و امراضهافی العراق ـ مداولات الموتمرالدولی حول تنمیه و تطویر انتاج الابل ـ طبرق لیبیا ، ص : ۳۱۱ ـ ۳۲۱
۱۰ـ رشاد بعاج (۱۹۹۰) : الولاده و امراضها، من منشورات جامعه البعث كلیه الطب البیطری حماه سوریا .
۱۱ـ احسان مقدس (۱۹۹۲) : امراض الجمال، مشروع تخرج فی الطب البیطری، جامعه البعث كلیه الطب البیطری حماه سوریا.
۱۲ ـ محمد سعید حربی & بابكر عثمان هارون (۱۹۹۰ ) : واقع ومستقبل انتاج الابل فی السودان ـ مداولات المؤتمر الدولی الاول حول تنمیه وتطویر انتاج الابل ـ طبرق لیبیا ، ص : ۲۸۱ ـ ۲۹۵ .
۱۳ - ABDEL – RAOUF & ELNAGGAR (۱۹۶۵) : Studies on teptoduction in camels – J . Vet.Sci . U.A.R . ۱ , ۱۱۳ – ۱۱۹
۱۴ – ABDURAHMAN & BORBSTEIN (۱۹۹۱) : Disease of camel in somalia and prospects for better health – Nomadic peoples ۹۹ , ۱۰۴ – ۱۱۲
۱۵ – CHAUHAN , et . al (۱۹۸۷) : Journal Remount Veterinary crops ۲۶ , ۱ – ۵
۱۶ – CHAUHAN & KAUSHIK (۱۹۹۲) : Pyometra in camels – British. Vet. J . ۱۴۸(۱) , ۸۴ – ۸۵.
۱۷ –DJEGHAM (۱۹۸۸) : M aghreb veterinaire ۳ (۱۴) ۶۰
۱۸ – EL – AMIN . et . al (۱۹۹۳) : British. Vet. J . ۱۴۹ (۲) ۱۹۵ – ۲۰۰
۱۹ – EL – WISHY (۱۹۸۹) : Gential abnormalties of the female dromedary – Zuchthygiene , ۲۴ (۲) ۸۴ – ۸۷
۲۰ – FETAIH . et.al (۱۹۹۲) : Electron microscopy of the endometrium of camel in normal and som diseased condition – j.vet . Med. Seri A . ۳۹ (۴) ۲۷۱ – ۲۸۱
۲۱ – HAFEZ , et.al (۱۹۸۷) : Mastitis in form animals in Alhasa – Assiut . vet,Med . J . ۱۹ (۳۷) ۱۳۹ – ۱۴۵
۲۲ – HASSANEIN . et.al (۱۹۸۴) : mastitis in she camels – Assiut. Vet . Med . J. ۱۲ (۲۳) ۲۳۷
۲۳ – HEGAZY . et.al (۱۹۷۹) : J . Egypt. Vet. Med. Ass. ۳۹ , ۸۱
۲۴ – HIGGINS (۱۹۸۶) : The camel in Health and disease
۲۵ – HUSSEIN & HASSIEB (۱۹۸۹) : Morphopathological studies on the ovaries , oviducts and uteri from camels with cystic ovaries – Assiut . vet.Med. J ۲۱ (۴۱) ۱۸۵ – ۱۹۰
۲۶ – JOINT FAO/WHO (۱۹۷۰) : Expert committee on brucella Geneta , ۵ Report
۲۷ – KAPUR . et.al (۱۹۸۲) : A peracute case of mastitis in a she camel – associated with klebsiella pneumoniae and E coli – indian. Vet.J. ۵۹ , ۶۵۰ – ۶۵۱
۲۸ – KOSPAKOV (۱۹۷۸) : Phage typing pathogenic staphylococci isolated from milk and envitonment of camel breeding farms – problemy veterinarnio Sanitarii ۵۵ , ۳۲ – ۳۵
۲۹ – KHAN & KOHLI (۱۹۷۳) : A note on biometrics of the camel spermatoza – indian Journal of Animal Sciences ۴۳, (۸) , ۷۹۲ – ۷۹۳
۳۰ – MOSTAFA , et.al (۱۹۸۷) : Examination of taw she camel Milk for detection of subclinical mastitis – J. Egypt. Vet. Med. Ass. ۴۷ (۱/۲) ۱۱۷ – ۱۲۸
۳۱ – PETRIS (۱۹۵۶) : veterinary Record ۶۸, ۳۷۴
۳۲ – RAKHIMZHANOV (۱۹۷۱) : semen collection from the two humped camel – vest . sel . Khoz . Nauki. Alma – Ata ۱۴ (۵) ۱۰۰ – ۱۰۲ , ۱۱۹
۳۳ – RATHORE (۱۹۸۶) : Disease of female camels in camels and their Management , ۱ st pp : ۱۴۴ – ۱۴۷ New Dehli . ICAR.
۳۴ – RIBADU . ET.AL (۱۹۹۱) : An abattoir Survey of female genital disorders of imported camels in kano Nideria – British. Vet. J ۱۴۷ (۳) ۲۹۰ – ۲۹۲
۳۵ – ROBERTS (۱۹۷۱) : in fertility in the cow in Veterinary obsterice and Genital Diseases ۲ nd edn pp: ۴۸۳ – ۴۸۵ New Dehli CBS publisher
۳۶ – SHALASH (۱۹۶۵) : Some teproductive aspects in the female camel – world Review of Animal production (۱) ۱۰۳ – ۱۰۷.
۳۷ – SHALABI . et. al (۱۹۹۰) : camel Newsletter (۶) ۷۶.
۳۸ – SINGH & VASHISHTA (۱۹۷۷) : Disease of camels india six seas Hyder abad.
۳۹ – WERNERY & ALI (۱۹۸۹) : Bacterial in fertity in camels isolation of campylo bacter fetus Deutsche Tierarztliche Wochenschtift ۹۶ (۱۰) ۴۹۷ – ۴۹۸.
۴۰ – YOUSSEF (۱۹۷۶) : J . Egyp . vet. Med. Assoc . ۳۵ (۳) ۱۴۷.
تألیف : دكتر احسان مقدس

منبع : پایگاه اطلاع رسانی سازمان دامپزشکی کشور