گوهری از تبار فرهنگ

ایرانیان بسیاری در گستره ای زمانی به وسعت تمام تاریخ به ایفای نقش در صحنه های علم و دانش پرداخته اند و این حضور چنان پررنگ بوده است که در بسیاری از قرون این خردورزان ایرانی بوده اند که پیشقراولی و قافله سالاری کاروان علم و دانش را بر عهده داشته اند. علامه قطب الدین محمود بن ضیا»الدین مسعود شیرازی از جمله این بزرگان اندیشمند است که در سده های میانی تاریخ ایران پس از اسلام و همزمان با دوران قدرتمداری ایلخانان مغول می زیست و البته، شوربختانه ، با وجود سرشناس و نامور بودن نزد اندیشمندان بیگانه و خاورشناسان غربی در میان ایرانیان به تقریب گمنام و ناشناخته مانده است.
علامه قطب الدین محمد شیرازی که سرآمد شاگردان و نخبه دست پروردگان دانشمند نامی و پرآوازه تمامی اعصار ایران، خواجه نصیرالدین طوسی، بود از جمله اندیشمندان پیشرو و فرهیخته ای است که در آن روزگاری که ایرانیان برای ادامه موجودیت و احیای ملیت خویش به ستیز فرهنگی با مهاجمان مغول روی آوردند با درخششی چشمگیر خود را جلوه گر نمود.
آنچه روشن است، آموختن و فراگرفتن از استادی زبردست و کاردان چون حکیم نامدار طوس، که خود در تاریخ فرهنگ ایران واجد جایگاهی والا و ارزشمند است و به باور بیشتر تاریخ پژوهان، زنده ماندن فرهنگ ایران در روزگار نابه سامان و خونبار مغولان مدیون درایت و مرهون خلاقیت او است در این درخشش بی تاثیر نبوده است.
آنچه از منابع تاریخی و ادبی آن روزگار به دست می آید آن است که علامه در روزگار خویش به سبب کثرت علم و وفور دانش مشهور بوده است. ابوالقاسم عبدالله بن محمد کاشانی، نویسنده کتاب تاریخ اولجایتو و از دانشمندان بنام معاصر علامه قطب الدین، از جمله کسانی است که مقام و مرتبت علمی علامه قطب الدین را درک کرده و بدین روی علامه را در کتاب خویش مورد تعریف و تمجید افزون قرار داده و بسیار ستوده است:
«در جمله علوم بحری بود بی کرانه; جامع ایمانی و یونانی; در منطق و حکمت آیتی بود و در هندسه و هیات و ریاضی حکایتی و در اصول بی مثل و شبیه و نظیر; در کلام و علم معانی و بیان از دندان دلربایان منظوم تر... علم او صفت جهل و شبهت را بدرید و مناظر و مخالف را برهم شکست و خار از پای هدایت بیرون آورد و خاک ضلالت و جهالت بر باد هوا داد. نسبت دیگر علما با او صورت آیینه بودند که آن را هیچ حقیقتی نباشد.»
یکی از دلایل اشتهار این گوهر تابناک فرهنگ ایران، که در زمره پیشوایان و کاروانسالاران دانش در عهد خویش به شمار می آمد، تحقیقات نجومی و ابتکارات ارزشمندش در ریاضیات و نجوم بوده است، به گونه ای که کتابهایی معتبر همچون، نهایت الادراک فی درایت الافلاک و التحفه الشاهیه را در این زمینه ها نگاشت.
از دیگر سوی، علامه قطب الدین در تحقیقات گسترده و تبعات افزون خویش یارای آن را یافت تا برای نخستین بار در جهان علت اصلی تشکیل رنگین کمان را بیابد. نیازمند یاد کرد است که بر پایه باور برخی تاریخ پژوهان چون پروفسور کندی، از نویسندگان مجموعه عظیم تاریخ ایران دانشگاه کمبریچ، کمال الدین فارسی، شاگرد علامه بود که توانست چنین کشفی کند و البته اگر هم چنین بوده باشد بی گمان اندیشه های راهنمای استاد، یاریگر شاگرد در به سرانجام رساندن تحقیقات بوده است. به هر ترتیب، آنچه هویدا است، همانگونه که آربری، نویسنده نامدارکتاب میراث ایران، نیز اذعان داشته است تحقیقات و تالیفات علامه قطب الدین در مورد ستاره شناسی و ریاضیات به وسیله شاگردانش به اروپا نیز رسید و تاثیری ژرف و شگرف بر بسیاری از نامداران وادی دانش چون فرانسیس بیکن; یوهان کپلر و لئوناردوداوینچی نهاد.
این نابغه بزرگ و خردورز برجسته ایران زمین در تاریخ علم پزشکی نیز از جایگاهی والا و ارزنده برخوردار است. کتاب التحفه السعیدیه که به توسط او نگارش یافت از جمله کتابهای معتبر پزشکی آن روزگاران به شمار می آمد و علاقمندان به طب و طبابت از آن بهره بسیار بر می گرفتند.
علاوه بر این، به علامه قطب الدین شیرازی کتابی دیگر در این زمینه با عنوان، رساله فی بیان الحاجه الی الطب و آداب الاطبا و وصایاهم، نسبت داده شده است که خود از جمله کتابهای ارزنده تاریخ طب به شمار می آید.
علامه قطب الدین به عنوان یکی از پیشاهنگان بزرگ و برجسته فنون و دانش و کسی که جامع تمام علوم بود در فلسفه و حکمت و به طور کلی آنچه تحت عنوان علوم عقلی خوانده می شود نیز نقشی پررنگ ایفا کرد. قطب الدین رازی، منطقی و فیلسوف معروف تاریخ ایران، از جمله اندیشمندانی است که در محضر او حکمت آموخت. کتابهای شرح اصول ابن حاجب، شرح حکمت اشراق و دره التاج لغره الدباج نیز از جمله آثاری است که اودرباب فلسفه و منطق نگاشت. آنچه روشن است، همانگونه که دکتر ذبیح الله صفا، نگارنده نامور و سرشناس کتاب تاریخ ادبیات در ایران، نیز بیان داشته، کتاب دره التاج که در آن از چندین دانش حکمی و غیرحکمی سخن گفته شده است را باید دائره المعارفی برای تمامی علوم عقلی برشمرد، زیرا در آن اقسام متفاوت حکمت، اصول و فروع علوم حکمی و همچنین منطق شرح داده شده است.
به هر روی، آنچه هویدا می نماید، شرح ابتکارات و شمار آثار این دانشمند بزرگ که حضور تاریخیش دلیلی دیگر بر خدمت گسترده ایرانیان به جامعه بشری است بسیار افزونتر از آنچه یاد شد است و ناگفته پیدا است که یادکرد نام یکایک آنها در این مختصر نمی گنجد.
این اندیشمند نامی، ریاضیدان عالی مقام، محاسب ماهر، منجم زبر دست، مولف توانا و پزشک کاردان سرانجام در سال ۷۱۰ هجری به روزگار قدرتمداری اولجایتو در شهر تبریز جان به جان آفرین تسلیم کرد در حالی که انبوهی آثار ارزشمند برای همیشه و نامی نیک برای تاریخ به یادگار نهاده بود. در مورد تاریخ وفات او آنگونه که نگارنده کتاب تاریخ گزیده، حمدالله مستوفی قزوینی، در کتاب خویش آورده است چنین سروده بودند:
قطب فلک وجود آن جان جهان / چون قطب فلک زچشمه ها گشت نهان
در هفتصد و ده زهجرت اندر تبریز / یکشنبه هفدهم زماه رمضان

نویسنده : امیر نعمتی لیمایی
منابع
۱- آربری; ا; ج; میراث ایران; ترجمه گروه مترجمان; تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب; ۱۳۵۳
۲- حاجی خلیفه; مصطفی بن عبدالله; کشف الظنون; جلد دوم; تهران : اسلامیه و جعفری تبریزی; ۱۳۷۸ق
۳- صفا; ذبیح الله; تاریخ ادبیات در ایران; جلد سوم; بخش یکم; چاپ ششم; تهران : فردوس; ۱۳۶۸
۴ - فرشاد; مهدی; تاریخ علم در ایران; جلد اول و دوم; تهران: امیرکبیر; ۱۳۶۵
۵ - کاشانی; ابوالقاسم عبدالله بن محمد; تاریخ اولجایتو; به اهتمام مهین همبلی; تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب; ۱۳۴۸
۶- مستوفی; حمدالله بن ابی بکر; تاریخ گزیده; به اهتمام عبدالحسین نوایی; چاپ چهارم; تهران: امیرکبیر; ۱۳۸۱
۷- .............; تاریخ ایران کیمبریچ; گردآورنده جی. ا. بویل; ترجمه حسن انوشه; چاپ پنجم; جلد پنجم; تهران : امیرکبیر; ۱۳۸۱

منبع : روزنامه مردم سالاری