ضرورت شکل گیری خبرگزاری های غیردولتی

پرسش اینجاست: این رویداد مهم و عجیب چرا و چگونه اتفاق افتاد؟ چه عوامل و زمینه های اجتماعی و اقتضائات جهانی در این تحول سهیم هستند؟ و بسترهای لازم برای هدایت و سامان دادن ضرورت های فرهنگی پیش رو كه معلول شرایط محیطی داخلی و جهانی است چگونه باید بهبود یابد تا گسترش بنگاه های اطلاع رسانی بخش خصوصی قوام یابد؟
نوشتار حاضر شرایط و عوامل موثر در شكل گیری خبرگزاری های غیردولتی را به طور اجمال مورد بررسی قرار می دهد. امید است با دنبال كردن موضوع و ارائه دیدگاه های مختلف بتوانیم برای پیشبرد اهداف اطلاع رسانی در نظام اسلامی و پاسخ به مطالبات جامعه جوان گام های مهمتری برداریم.
از جمله عوامل و شرایط بیان شده، موارد زیر را مرور می كنیم.
۱- غلبه بر شكاف های فرهنگی؛ شكاف دیجیتالی
به اعتقاد صاحب نظران علوم ارتباطات، جهان امروز از منظر تحولات ناشی از انفجار اطلاعات همچون دهكده ای با كوچه های تودرتو است كه در آن شاهد شكاف های متعددی در عرصه فرهنگی هستیم. یكی از ابعاد جدید آن به شكاف رقمی (دیجیتالی) شهرت پیدا كرده است. فضای اندیشه و زندگی فردی و اجتماعی انسان ها مملو از حجم بی شماری از داده های مختلف است كه به یمن بهره مندی از ابزارهای نوین ارتباطی دچار تحول و دگرگونی شده و نگرش ها و بینش ها و فرهنگ ها به تناسب و میزان برخورداری و مجاورت با دنیای رقمی متحول و گونه گون شده است.در حقیقت شاخص و میزان برخورداری از وجوه جامعه اطلاعاتی (موسوم به ISI) میزان فقر و غنای جوامع را از منظر دیگر هویدا می سازد و به همین مبنا و در عصری كه انتشار اخبار در كسری از ثانیه و با حجم باورنكردنی میسر شده، طبقه بندی پنجگانه زیر در ترسیم جایگاه جوامع از لحاظ بهره مندی و مجاورت با دنیای رقمی و حركت به سمت آن ارائه می شود:
۱- Skaters، یعنی جوامعی كه براساس شاخص مزبور شتابان در مسیر دنیای رقمی گام برمی دارند.
۲- Striders، گروهی كه با گام های بلند و موثر در این راه حركت می كنند.
۳- Sprinters، گروهی كه با تلاش زیاد درصدد بهره مندی هر چه بیشتر از این فناوری هستند.
۴- Strollers، گروهی كه موضوع را چندان جدی نمی گیرند در حالی كه محدودیت مالی داشته و با رشد جمعیت نیز مواجه هستند.
۵- Starters، جوامعی كه جزء تازه واردان به عرصه رقمی هستند.
حال پرسش اینجاست؛ جایگاه ما در كدام طبقه تعریف می شود؟ بدیهی است جامعه ای كه در این عرصه فعال باشد و در رقابت تنگاتنگ خود را به ابزارهای نوین ارتباطی مجهز كند، سهم بیشتری از جریان اطلاعات را نصیب خود خواهد كرد و در همین راستا در جهت بقا و بالندگی و گسترش فرهنگ، موفق تر خواهد بود.
حاصل آنكه فرآیند فرهنگ سازی به منظور استفاده موثر از فناوری های «رقمی» دارای اقتضائاتی است كه توسعه بنگاه های اطلاع رسانی غیردولتی از آن جمله است. یكی از روش های موثر حفظ، اشاعه و بالندگی فرهنگ ها در شرایط كنونی، اتكا به فناوری نوین ارتباطی و اطلاعات و حركت به سمت دنیای رقمی است. این فناوری به دلیل غلبه بر عنصر زمان و مكان، قدرت خارق العاده ای در تبلور فرهنگ و عینیت یافتن راه حل های مرتبط به آن دارد. گفتنی است متغیرهای گوناگونی در تعریف شاخص های جامعه اطلاعاتی وجود دارد كه بخشی از آن مربوط به زیرساخت های ارتباطی گوناگون از جمله سرانه و آزادی های مطبوعاتی و مدنی است. به طور كلی جملگی این شاخص ها از مقوله فرهنگی و اجتماعی بوده و می توانند به بروز الگوها و تبادل مفاهیم و شكل گیری ساختارهای جدید در مسائل شخصی و اجتماعی منجر شوند.بنابراین اندیشه پیرامون فرهنگ و توسعه و ارتقای آن لاجرم به كنكاش درباره جنبه های نوین فناوری های مرتبط با آن گره خورده است. توسعه خبرگزاری های غیردولتی به عنوان رسانه ای كه رشد و تكثیر آن تا حد بسیار زیادی معلول و مرهون فناوری «رقمی» است، از این منظر موضوع بحث ما قرار می گیرد و اهمیت اقدام های چند سال اخیر در تاسیس خبرگزاری های غیردولتی از منظر بخشی كه به طور فشرده ارائه گردید، بازشناسی می شود.
۲- تخصصی شدن نیازها و مطالبات
تحولات دو دهه اخیر جامعه ایران موجب شكل گیری حوزه های تخصصی و پیچیدگی روابط اجتماعی و پیدایش مطالبات و توقعات مختلف فرهنگی-اجتماعی شده است. برای پاسخگویی به این نیازهای گسترده و متنوع باید ابزارهای اطلاع رسانی مناسب در قالب بنگاه های خبری مستقل و غیردولتی شكل می گرفت.
به عبارت روشن تر هر چه به سمت پیچیده تر شدن جامعه و بالاتر رفتن سطح سواد و معلومات، دانش و فرهنگ حركت می كنیم توجه به حوزه های تخصصی و مخاطبان آن اجباراً بیشتر می شود. در واقع تاسیس خبرگزاری های غیردولتی یك ضرورت بود كه خوشبختانه از سال ۱۳۷۸ و با تاسیس خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در عمل تحقق یافت.
۳- موقعیت بخش فرهنگ در دولت آقای خاتمی
اگر مفاهیم و تعاریف مشخص از وضعیت و تحولات فرهنگی را در سه زمینه مشخص كنیم، یعنی:
۱- تحول در زمینه تولید، توزیع و مصرف كالاها و خدمات فرهنگی
۲- تحول در رفتارهای مدنی- فرهنگی
۳- جایگاه و موقعیت فرهنگ در كل دولت و ساختار اداری و سیاسی آن
آنگاه با تدقیق و تعمیق در این سه محور نتیجه خواهیم گرفت كه نگاه دولت آقای خاتمی به مقوله فرهنگ، فرعی و تفننی نبوده است و به خصوص در جنبه سوم آن، دولت در ارتقای موقعیت بخش فرهنگ در دولت موفق بود و امید می رود در آینده نیز چنین باشد. حاصل چنین نگاهی به مقوله فرهنگ است كه امروز شاهد تولد و رشد چندین خبرگزاری غیردولتی هستیم. در اظهارنظرهای گوناگون راجع به تاسیس خبرگزاری های غیردولتی «شكستن انحصار اطلاع رسانی توسط دولت» از مهمترین دستاوردهایی بود كه اشخاص زیادی به آن اشاره كرده و تاكید نموده اند كه «تحولات این دوره به ویژه در توسعه اطلاع رسانی قابل مقایسه با دوره های قبل نیست.» «یك دولت مردمی بدون اطلاعات مردمی و ابزار دستیابی بدان، تراژدی یا كمدی و یا هر دوی آنها است. مردمی كه می خواهند بر خود حكومت كنند باید خود را به قدرت آگاهی مجهز كنند.» بنیاد حق دسترسی به اطلاعات بر این اصل استوار است كه «دولت نه مالك بلكه امانتدار اطلاعات باشد» با این رویكرد مشاهده می شود كه طی سال های اخیر اهتمام دولت به توسعه بنگاه های خبری غیردولتی براساس چه بینشی صورت گرفت.
۴- ضرورت افزایش زمینه رقابت
همان گونه كه ذكر آن رفت، توجه جدی دولت به نقدپذیری و توسعه، تعدد و تكثیر منابع و بنگاه های اطلاع رسانی در بخش خصوصی و غیرانحصاری كردن جریان تولید و اشاعه اخبار و اطلاعات و تغییر ذهنیت مسئولان نسبت به رسانه و كاركرد آن، موجب تحول در نظام اطلاع رسانی گردید.
بدون تردید رسیدن به چنین موقعیتی كار آسانی نبوده است حتی این تغییر ذهنیت شامل بنگاه های اطلاع رسانی دولتی نظیر ایرنا شد كه در جهت حمایت از شكل گیری رسانه های مختلف در بخش دولتی و غیردولتی حركت نمود.نیك می دانیم رقیب سازی برای بخش دولتی در كشورهایی با ویژگی های ما كمتر اتفاق می افتد.این اتفاق به نوبه خود موجب تحرك بیشتر و پویایی بنگاه های اطلاع رسانی دولت نیز شد. به نحوی كه شبكه های اطلاع رسانی ایرنا عمومی تر شد و برای مثال در سال ۸۳ اخبار ایرنا روی وب سایت قرار گرفت تا مخاطبان عام و نه فقط مشتركان بتوانند اخبار را رایگان دریافت كنند.
• چالش های پیش رو
در كنار تاسیس خبرگزاری های غیردولتی شاهد رشد سریع و جهشی سایت های خبری فراوانی بودیم كه در فضای اینترنت شروع به كار كردند و برخی به اشتباه نام خبرگزاری بر خود نهادند كه در واقع در گروه خبرگزاری ها جای نمی گیرند. اگر چه این سایت ها از جهتی مفید بوده و فارغ از قید و بندهایی كه رسانه های رسمی بدان مبتلا هستند، به اطلاع رسانی مشغولند اما مبهم بودن هویت آنها به ویژه در شرایطی كه رسانه های دارای مجوز با محدودیت هایی در فرآیند اطلاع رسانی مواجه هستند، ممكن است موجب تشتت در نظام اطلاع رسانی و ایجاد ابهام به جای شفافیت شود.طبعاً گسترش میدان فعالیت خبرگزاری های خصوصی می تواند به ایجاد نوعی نظم و انتظام و ضابطه مندی در تهیه و توزیع اطلاعات و اطلاع رسانی مناسب و شفاف كمك كند و اعتماد و اطمینان جامعه را نسبت به نظام اطلاع رسانی به ویژه در بخش خصوصی جلب كرده و در نهایت شكاف فرهنگی پیش گفته را كه معلول شرایط و عقب ماندگی در فناوری های نوین و دنیای رقمی است، بهبود بخشد.باید اذعان كرد تولد و تاسیس خبرگزاری های غیردولتی پدیده ای میمون و مبارك است. تنوع خبرگزاری ها از آن جهت كه موجب تنوع در پژواك صداها و افكار و اندیشه های مختلف از جامعه می شود، پدیده ای ضروری در توسعه فرهنگ و اطلاع رسانی بوده و در حقیقت لازمه فرهنگ سازی برای حصول به شاخص های فناوری رقمی در جامعه اطلاعاتی به شمار می رود. اما توجه نكردن به آسیب هایی كه اصولاً متوجه بنگاه های خصوصی در عرصه فرهنگ و اطلاع رسانی است می تواند سبب ساز مشكلات بغرنجی در آینده باشد.فقدان آموزش كافی و رعایت نكردن ساختارهای لازم در مراحل راه اندازی خبرگزاری های خصوصی چه بسا موجب شكل گیری بنگاه هایی می شود كه فاقد استانداردهای معمول در تعریف خبرگزاری هستند. در چنین وضعیتی این قبیل بنگاه ها قادر به حضور در سطح منطقه و جهان نخواهند بود و از رقابت در عرصه های اصولی و مهمتر باز خواهند ماند و لاجرم به یك سایت خبری نسبتاً فعال ولی غایب در صحنه رقابت تبدیل خواهند شد.توجه خبرگزاری های غیردولتی به رویكرد تخصصی خود و حفظ آن می تواند ضمن كمك به دستیابی به جایگاه روشن و مشخص و جلب مخاطبان پایدار و دائمی، امكان ارائه تحلیل های تخصصی و منحصربه فرد را فراهم آورد.با تصویب آیین نامه تاسیس خبرگزاری های غیردولتی در هیات وزیران و ابلاغ آن به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جهت اجرا، زمینه رشد قانونمند بنگاه های خبری متعلق به بخش خصوصی فراهم شده است. بدون تردید این اقدام كه سهم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به ویژه در دوره مدیریت آقای مسجدجامعی، برجسته و بارز است و می تواند به تقویت فرهنگ بهره گیری از فناوری های ارتباطی و جبران عقب ماندگی ها منجر شود.

مهرنوش جعفری

منبع : روزنامه شرق