عاشورا و نمادهایش

ما در این مبحث به دنبال «نشانه های فرهنگی عاشورا» هستیم. برای پیدایی نشانه ها اغلب زمان مشخصی وجود ندارد ولی برای مردمان اهل آن فرهنگ آشنا است. نشانه ها از ساده و پیچیده می توانند وجود داشته باشند اما نماد صورت پیچیده نشانه است. نماد اغلب مقدس و اسطوره ای است و با بنیادهای فرهنگی در دور دست تاریخ زندگی انسان مربوط است. در مراسم عاشورا، فراوانی این نمادها وجود دارد. در این نوشته شش مورد از نمادهایی که در سوگواری حادثه عاشورا جلوه کرده اند، به اختصار بررسی می شود.
۱- دسته
دسته گردانی حرکتی است دسته جمعی که با آواها و نواها و حرکات دست و زدن دست بر سینه و حرکات دیگر بدن، از وحدت باشکوه و پرجوش و خروش محله ها و تکیه های شهر حکایت می کند.
هر دسته شامل نشانه یک محله یا تکیه است که بر بیرق هایی که در ابتدای دسته حرکت می کند، نقش بسته است. دسته گردانی؛ طبق یک الگوی کهن، خود حرکتی در جهت تحریک مردم به صف آرایی در مقابل دشمن است و نوحه ها هم نماد رجزخوانی در مقابل دشمن است. در بعضی از دسته ها کفن پوشان با حرکتی موزون و هماهنگ، سنج ها و زنجیرها و گام های سنگین و استوار خود را که هر بار یک نیم گام برمی دارند با ضرب می کوبند، و این جلوه ای است از عزم آهنین سوگوارانی که هزاران سال پیاپی این مراسم را با ابهتی هر چه بیشتر برپا می کنند. در دسته گردانی شام غریبان همه چیز حاکی از تمام شدن جنگ و پایان روز است، همان گونه که غم در شب سنگین تر نمایان می شود. در شام غریبان دسته ها دیگر علم و پرچمی به عنوان نشانه ندارند، جنگ روز به پایان رسیده و آنها دیگر با هیجان حرکت نمی کنند. بلکه غم بر همه جا سنگینی می کند. نوحه هاشان از رزم و شهادت خبر نمی دهد. چلچراغی همراه ندارند، بلکه شمع هایی که در دستان کودکان است راه را به آنها نشان می دهد. در هیچ جا توقف نمی کنند. هیچ موسیقی(ساز) با آنها هم صدا نیست. آرام و بی صدا با دست به سرها می زنند و با صدایی غریبانه و غمناک نوحه ای می خوانند. در تمام شهرهای ایران نمایش شب عاشورا به همین صورت است.
۲- عَلَم
این که عَلَم نشانه چیست و از کجا آمده است به درستی معلوم نیست، اما نخستین عَلَم ها از چوب خشک شده یک صنوبر یا یک درخت بلند قامت بوده است.
«در برخی اساطیر و طبق برخی روایات، درخت به عنوان جایگاه خداوند و گاه به صورت خود خدا و هم چنین نماد کیهان و منبع و نماد دانش و حیات جاودانی بود.» (۱)
هنوز نمونه هایی از این عَلَم های چوبی در روستاهایی مثل روستاهای اراک و مراغه هست که در مراسم ماه محرم از آن استفاده می کنند. این عَلَم ها به وسیله پارچه های رنگی مزین می شود و افراد آن محله برای برآورده شدن نیازها و خواسته هایشان آن را به صورت دخیل بر این علم ها می بندند به امید برآورده شدن حاجات و نیات آنها، اما در بقیه مدت سال آن را در گوشه ای از مسجد یا تکیه نگهداری می کنند.
سرو خمیده نشانه سوگواری است که برروی سفالینه ها و نقاشی های بازمانده از ادوار مختلف تاریخ نقش بسته است، و نیز استفاده از نقش سرو بر سنگ مزارها شاهد دیگری برای این ادعاست. کاشتن درخت سرو بر بالای سنگ مزارها، در ایران امروز نیز جلوه دیگری از این نماد است.به دو دلیل درخت را به نماد شهید نسبت داده اند: یکی این که بالای بلند درخت نشانه عروج شهید است. دیگر این که قطع کردن درخت به معنی از بین بردن درخت نیست بلکه از نقاط مختلف درخت، پا جوش های بیشتر سر می زند. همین طور ما معتقدیم که شهادت پایان زندگی نیست و این که شهید با شهادت خود غلبه حق بر باطل را تداوم می بخشد. درخت و شهید در نمادهای ایرانی دارای پیشینه ای کهن است. مثل افسانه یا اسطوره سوگ سیاوش که معتقدند وقتی سیاوش به شهادت رسید از خون او گیاهی روئید.«شهادت از روزگار سیاوش در ذهن ایرانیان رسوب کرد و بحق باید گفت که در اسلام معنایی تازه یافت. شهادت، در فلسفه انسان شناسی ما نیز مفهوم ویژه ای دارد،...، انسانی که ترکیب «لجن و روح خدا » است، ترکیبی از پست ترین پست و عالی ترین علّو است. در چنین ترکیبی، مذهب و احکام مذهبی، عبادات، احکام خیرات، خدمات، علم، کوشش ها و تمرین هایی اند تا انسان بودن پست خویش را به نفع بودن والایش، نیمه پست و شیطانی خویش را به سود نیمه خدایی و روحانی خودش تضعیف کنند.»(۲)
علم ها به تناسب شرایط فرهنگی و اجتماعی مناطق مختلف از صورت یک درخت و پارچه های رنگین آن خارج شدند و در ابتدا تیغه هایی از فلز بر بالای آن اضافه شد. تنه درخت به صورت پایه اصلی و تیغه های بسیاری در کناره های تنه به صورت قرینه به آن اضافه شد. بعدها از نشانه هایی مثل: کبوتر، ماهی، اژدها، اسب و... که به وسیله دست هنرمندان روی آن را خطاطی و حکاکی می کردند بر روی علم ها استفاده می کردند.
در مورد حیواناتی که بر روی علم ها استفاده می شود، گفتنی است که کبوتر پرنده ای است که از آن به عنوان پیک و نامه بر و قاصد از قدیم استفاده می شده است.
کهن ترین روایات درباره کبوتر به زمان نوح مربوط می شود. وقتی کشتی نوح بر کوه جودی نشست و زمین مقداری آب را به خود فرو کشید. این نخستین استفاده انسان از کبوتر بود. در اسطوره های کهن کبوتر را پیک ناهید نیز می نامیده اند و مجسمه هایی که از کبوتر و قمری در خوزستان و جاهای دیگر در ایران پیدا شده، همگی رمزی از ناهید است.
بر اساس افسانه ای، خبر شهادت امام حسین(ع) به وسیله دو کبوتر سفید به مدینه منوره اعلام می شود.(۳)«کبوتران حرم» نیز کبوترانی اند که به اماکن مذهبی مانند امامزاده ها می روند و از غذایی که زایران برای آنها می ریزند، می خورند. اسب از زمره حیواناتی است که تصویر آن بر روی عَلَم ها، بیرق ها و... ابزار و آلات سوگ عاشورا نقش می بندد.
با توجه به اسطوره های آفرینش، اسب به مفهوم هستی، ستاره ای از ستارگان رونده، قوس یا برج نهم سال، یکی از مظاهر تجلی و ظهور در عالم امکان و فرشته گردونه کش خورشید است که هر روز از بام تا شام خورشید را در آسمان راهبر است.در قصص و روایات اسلامی نیز به اسب هایی با خصوصیات شبه اساطیری، همچون براق(اسب حضرت رسول(ص))، دلدل (اسب حضرت علی(ع))، ذوالجناح،(اسب سیدالشهدا(ع)) برمی خوریم.(۴)«ذوالجناح، نام اسب حضرت سیدالشهدا حسین بن علی(ع) است که در روز طف، حضرت بر این اسب سوار بود. چون حضرت امام حسین(ع) به شهادت رسید، اسب در خون آن حضرت غلتید و با سر و یال به خون آغشته به خیمه گاه آمد. همین که جلو خیمه گاه رسید. صحیه ای کرد و آن قدر سر خود را به زمین زد تا جان داد. زنان حرم که اسب را بدیدند، دانستند که حضرت به شهادت رسیده است.» (۵)
عَلَم ها را با پارچه ها و ترمه های گران بها و پارچه هایی که به دست هنرمندان گلدوزی شده بود آرایش می کردند. عَلَم های امروزی صورت تکامل یافته علم های چوبین گذشته است. عَلَم ها با نام بانی نام گذاری می شود و نشان و معرف شخص بانی است. گاهی این عَلَم ها در نسل های بعدی هم نشانگر طایفه بانیان آنها می شوند و در جایی دیگر تکیه و محله. در روستاها علم های قدیمی نشان آن روستا و محله اند. به هر حال، عَلَم ها با هرگونه نشان و نماد و... تجلی وجود «علمدار کربلا» است. تهران زادگاه عَلَم ها است با تزئینات مختلف و چند تیغ که در اصطلاح به آن «علامت» می گویند. در وقت حرکت دادن آنها، افراد خاصی با آداب و رسوم خاص آنها را بلند می کنند و بعضی از افراد برای ادای نذر خود و برآورده شدن حاجات علامت را به حرکت درمی آورند.
«این علامت های بزرگ چند تیغ از تبار علم های صنوبری هستند، همچون نخل های عاشورایی حوزه کویر، که از دل سروهای عزا برآمدند و نشان جماعت و محله و گروه و دسته شدند. با این تفاوت که نخل، نشان نمادین تابوت دربرگیرنده پیکر سالار شهیدان امام حسین(ع) است و علامت ها را هم چنان نشانه های نمادین عَلَم و علمدار کربلا، حضرت عباس(ع)» (۶)
استفاده از پنجه به نشانه دو دست بریده حضرت ابوالفضل(ع) است که در راه یاری حضرت سیدالشهداء دو دستش را تقدیم حق کرد. اما در شرق حاوی کیش حمایت و حفاظت است. تصویر دست بر در منازل، یا به شکل درکوب منازل به معنی حفاظت از چشم بد است. دست سمبل بارآوری و حاصل خیزی است.
۳- نخل و نخل گردانی
نخل همان درخت خرما است. «حجله مانندی است که از چوب می سازند و با انواع شالهای ابریشمین رنگارنگ و پارچه های قیمتی و چراغ و غیره آرایش می دهند و به گل و سبزه می آرایند و در روز عاشورا آن را به محلی که مراسم روضه خوانی و تعزیه برپاست می برند. بزرگی و سنگینی این نخل ها گاهی چنان است که چند صد نفر مرد قوی باید آن را از زمین بردارند و بر دوش گیرند و حمل کنند. چون شبیه به درخت خرما ساخته می شود به آن نخل گفته شده.(۷)
۴- کتل
عَلَم بزرگی است که در دسته های عزاداری حرکت می دهند. عَلَم و کتل راه انداختن، کتل بستن، یعنی دسته عزاداری با عَلَم و کتل برپا کنند و بگردانند. به علامت و اسبانی هم که با هیئت و شکل مخصوصی در روزهای عزا حرکت دهند، عَلَم و کتل گویند.(۸)
«تکیه های مشهور در گذشته کتل می بستند. یعنی پسر بچه دو -سه ساله ای را در حالی که غرق جواهرات و طلاجات می کردند، بر اسب زینت کرده ای می نشاندند و عده ای از جوانان قوی هیکل و بزن بهادر را با شمشیر و قداره به منظور حفاظت در اطراف آن می گماردند و ادعا داشتند که هیچ کس نمی تواند کودکی را با این همه طلا و جواهر از جمع عزاداران ما بیرون ببرد و این را نشانه برتری و قدرت مندی دسته و تکیه محله خود می دانستند. عده ای از مردم برای سلامتی پسر دو -سه ساله خود نذر می کردند که او را کتل کنند. »(۹)
۵- آب
آب و تشنگی یادآور عاشورای حسینی است. کاروان اباعبدالله در کنار رود فرات خیمه زدند. اما سپاه دشمن فرات را محاصره و آب را به روی حسین(ع) و اهل بیت و یارانش بست تا بدین وسیله حلقه محاصره تنگ تر شود و امام حسین(ع) را به تسلیم وادار کند. سقایی دشت کربلا با حضرت ابوالفضل(ع) بود و سقایی مقامی در بین مردم دارد و سقاخانه ها اماکن مقدسی است.
«درباره نماد آب باید گفت که همه آب ها نماد بزرگ مادر و در ارتباط با تولد، اصل مادینگی و زهدان کیهانی و ماده نخستین هستند. آب ها زندگی می بخشند. غوطه خوردن در آب، نشان تولد مجدد و بازگشت به حالت پاکیزه نخستین و به معنای جستجو برای راز حیات و سّر نهایی است.
در قرآن کریم آمده است: وجعلنا من الماء کل شیء حی. تعمید از طریق غوطه خوردن نماد بازگشت به آب های آغازین حیات و بی گناهی نخستین است. »
هنوز هم در بسیاری از باورهای عوام، جنبه اساطیری آب آشکار است؛ مثلاً کاسه آب بر سر سفره عقد می نهند، آب و نمک مهریه حضرت زهرا(س) است و نباید آن را آلوده کرد.
۶- سنگ
سنگ به عنوان یک شی مادی نمی تواند پرستش شود، بلکه روحی که به آن جان داده رمز ممتاز بودن سنگ است و به این علت مقدس می شود. در مورد زمین کربلا، خاک این سرزمین به دلیل این که اقامتگاه روان مردی از مردان خدا است متبرک شده است. برخی از سنگ ها در اسلام هم متبرک است: حجرالاسود.
«مراکشی ها در بینشی افسانه ای عقیده دارند که در روز عاشورا همزمان با شهادت امام حسین(ع) این حوادث اتفاق می افتند: آدم از گناهان خود پشیمان می شود، کشتی نوح پس از توفان در کوهستان استقرار می یابد، حضرت موسی(ع) امواج بحراحمر را به دو نیم از هم جدا می کند، یوسف از درون زندان بیرون می آید، ایوب سلامت و یعقوب بینایی باز می یابند،یونس از شکم نهنگ خارج می شود و ادریس به آسمان صعود می کند، حضرت عیسی(ع) در روز عاشورا تولد یافته و معراج می کند، خداوند، آدم، زمین، خورشید، ماه، ستارگان، عرش و بهشت را می آفریند. در عاشورا اولین باران از آسمان نازل می شود.»
پی نوشت ها:
۱- رقیه بهزادی، «نماد در اسطوره» ، کتاب ماه هنر، مرداد و شهریور ،۱۳۸۰؛ ص ۵۳.
۲- علی شریعتی، حسین(ع) وارث آدم، صص ۱۹۴-۱۹۵.
۳- محمد تقی مسعودیه، موسیقی مذهبی در ایران،ج ۱ ، ص ۲۵.
۴- محمد جعفر یاحقی، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی ، ص ۷۹.
۵- همان، ص ۷۹.
۶- مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ،۱۳۷۹ ص ۱۷.
۷- علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ج ۱۳.
۸- جواد محدثی، فرهنگ نامه عاشورا، ص ۴۴۶.
۹- همان، ص ۳۶۵.
نرجس رفیعی جو

منبع : روزنامه همشهری