سال های دور از آهن

● آشنایی با كم خونی فقر آهن، شایع ترین نوع كم خونی در جهان
آنمی فقر آهن، یكی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن و شایع‌ترین نوع كم‌خونی در جهان است. ابعاد وسیع و گسترده این بیماری، نشان می‌دهد كه تقریبا در تمام جهان از شیوع بالایی برخوردار است. در این میان، سهم كشورهای در حال توسعه بیش از دیگران است. متاسفانه دختران در زمان بلوغ و كودكان در حال رشد و زنان در سنین باروری بیشترین طبقه‌های درگیر در فهرست مبتلایان این بیماری هستند.
كمبود آهن حالتی است كه در آن مقدار آهن بدن كمتر از حد نرمال است و پیشرفته‌ترین مرحله آن، كم‌خونی فقرآهن است. آهن فراوان‌ترین و مهم‌ترین فلزی است كه در واكنش‌های بیوشیمیایی بدن مورد استفاده قرار می‌گیرد و همچنین جزو ساختمان بسیاری از آنزیم‌های ضروری بدن است و كمبود آن مشكلات عدید‌ه‌ای ایجاد می‌كند. مهم‌ترین مورد مصرف آهن از نظر كمی در بدن سنتز هموگلوبین است و به این لحاظ در كمبود آهن به كم خونی دچار می‌شویم. میزان آهن موجود در بدن ۴ گرم است كه ۲۵۰۰ میلی‌گرم آن در ساختمان هموگلوبین، ۱۰۰۰ میلی‌‌گرم در ذخیره آهن و ۵۰۰ میلی‌گرم در ساختمان آنزیم‌های هموگلوبین به كار می‌رود.
آهن در بسیاری از مواد غذایی وجود دارد و با یك رژیم غذایی كامل روزانه ۱۰ تا ۲۰ میلی‌گرم آهن وارد بدن می‌شود، ولی فقط ۱۰ درصد آن جذب می‌شود. از طرفی، میزان آهنی كه روزانه دفع می‌شود، یك میلی‌گرم است كه به طرق زیر اتفاق می‌افتد:
▪ ریزش سلول‌های اپی‌تلیال دستگاه گوارش
▪ پوسته‌ریزی پوست
▪ ریزش سلول‌های اپی‌تلیال مجاری ادراری
در مواردی كه نیاز به آهن زیاد است قدرت جذب دستگاه گوارش ۳ تا ۴ برابر می‌شود و مقادیر بیشتری آهن جذب می‌كند. ذخایر آهن بدن به شدت حفظ می‌شود و جذب و دفع آهن در حالت طبیعی تعادل دقیقی دارد. در خانم‌ها در سنین باروری به دلیل خونریزی قاعدگی میزان دفع آهن روزانه به یك و نیم میلی‌گرم می‌رسد و در دوران رشد سریع نیز نیاز به آهن افزایش می‌یابد. متاسفانه رژیم غذایی بسیاری از افراد فاقد آهن كافی و مرغوب است.
● مهم‌ترین عوامل ایجاد آنمی فقر آهن عبارتند از:
▪ فقر در رژیم غذایی
▪ اشكال در جذب آهن
▪ افزایش نیاز بدن به آهن
▪ افزایش دفع آهن از بدن
● رژیم غذایی
آهن در بسیاری از مواد غذایی وجود دارد. بهترین فرم آن در منابع غذایی حیوانی یافت می‌شود. غنی‌ترین منبع آهن قابل جذب، جگر است. گوشت قرمز، مرغ و ماهی نیز آهن قابل توجهی دارند. تخم‌‌مرغ هم غنی از آهن است اما آهن آن كم‌ جذب می‌شود.
متاسفانه جذب آهن تحت تاثیر تداخلات مواد غذایی قرار می‌گیرد و بعضی مواد، جذب آهن را كاهش می‌دهند. این مواد عبارتند از: فیتات موجود در نان، فسفا‌ت‌ها، اگزالات‌ها، كربنات‌ها و پلی‌فنل تانین موجود در چای و سلیكات‌ها و همچنین هیدروكسید آلومینیوم به كار رفته در شربت‌ها و قرص‌های آنتی‌اسید كه بی‌رویه و بدون تجویز پزشك به میزان زیاد مورد مصرف قرار می‌گیرند. الكل نیز از جذب آهن جلوگیری می‌كند.
در بسیاری از گیاهان و سبزیجات مقدار قابل توجهی آهن وجود دارد ولی باید دانست، آهن موجود در مواد غذایی گیاهی آهن فریك است كه به پروتئین‌های غیرقابل جذب متصل و غیرقابل استفاده شده است و در نتیجه اكثر آن دفع و فقط مقدار بسیار كمی جذب می‌شود. علاوه بر این در مواد غذایی گیاهی به دلیل وجود فیبر، فیتات، فسفات و پلی‌فنل جذب آهن مشكل‌تر است. بنابراین سبزیجاتی كه به داشتن آهن مشهورند، نظیر اسفناج منبع ضعیفی از آهن هستند زیرا آهن آنها جذب نمی‌شود. سویا، نخود و لوبیا نیز حاوی آهن هستند ولی آهن آنها از نوع غیرقابل جذب است. به این لحاظ منابع غذایی حیوانی بهترین منابع آهن هستند ولی به دلیل گران بودن و فقر اقتصادی اقشار كم‌درآمد، مصرف آنها محدود است.
شیر منبع ضعیفی برای آهن است و به همین دلیل تغذیه دراز مدت كودك با شیر موجب می‌شود كودك در مرحله رشد سریع، از ۶ تا ۲۴ ماهگی دچار كمبود آهن شود. فقر آهن در این دوران عواقب ناگواری برای شیرخوار در بردارد از جمله آنكه موجب اختلال در درك و شناخت نوزاد می‌شود. از این لحاظ، نوزادان باید زیر نظر پزشك، آهن كمكی دریافت كنند. بچه‌ها در سنین دبستان نیز اگر به میزان زیاد از خوراكی‌های كم‌ارزشی كه فاقد مواد مغذی و آهن هستند استفاده كنند مستعد ابتلا به كم‌خونی ناشی از سوء تغذیه می‌شوند.
● افزایش نیاز به آهن
كودكان شیرخوار به دلیل رشد سریع، به آهن بیشتری نیاز دارند و استفاده از آهن كمكی با تجویز پزشك برای آنها لازم است. همچنین خانم‌ها و دختران به دلیل از دست دادن ماهانه مقداری آهن از بدن باید این كمبود را جبران كنند و به میزان بیشتری آهن نیاز دارند. در غیر این صورت فرد دچار كمبود آهن خواهد شد كه به آنمی فقر آهن می‌انجامد. میزان مصرف آهن در دوران رشد سریع شیرخوارگی و بلوغ در بالاترین حد خود قرار دارد. در بارداری نیز به دلایل مختلف خصوصا رشد جنین نیاز به آهن زیادتر می‌شود.
● اشكال در جذب آهن
بیمار‌ی‌های مختلف موجب كاهش جذب آهن می‌شود. در این حالت، علی‌رغم وجود آهن قابل جذب در رژیم غذایی تا زمانی كه علت اصلی رفع نشود، كمبود آهن جبران نخواهد شد. حالات پاتولوژیك مختلف كه جذب آهن را كاهش می‌دهند، عبارتند از اسهال‌های مزمن، بیماری‌ سوء جذب، (كمبود ترشح اسید معده)، برداشتن قسمتی از معده با عمل جراحی و...
● افزایش دفع آهن از بدن
خونریزی‌های مختلف، یكی از دلایل افزایش دفع آهن است. یكی از شایع‌ترین علل آنمی فقر آهن خونریزی‌های دستگاه گوارش است. آلودگی به انگل‌های روده‌ای نیز موجب دفع مقادیر قابل توجهی آهن از بدن می‌شود. آلودگی به كرم‌های قلاب‌‌دار در ایران از شیوع بیشتری برخوردار است. در جوامعی كه آلودگی به این نوع كرم‌ها دارای شیوع بالایی است، آنمی فقر آهن به طور وسیع دیده می‌شود.
میزان نیاز به آهن با توجه به سن و جنس متفاوت است ولی به طور كلی از آنجا كه در یك رژیم برای هر ۱۰۰۰ كیلو كالری، تقریبا ۶ میلی‌گرم آهن موجود است، این كمبود برای مردان و پسران كه مقدار مورد نیاز روزانه آنها ۱۰ میلی‌گرم در روز است اشكال چندانی ندارد ولی برای زنان كه مقدار آهن مورد نیاز آنها ۱۵ میلی‌گرم در روز است و مقدار كالری دریافتی روزانه آنها از مردان كمتر است، ایجاد مشكل خواهد كرد.
● علایم آنمی فقر آهن
ضعف، خستگی و سستی مهم‌ترین و شایع‌ترین یافته تمام آنمی‌ها از جمله فقر‌آهن است. تنگی نفس غیرعادی و زود هنگام در فعالیت‌های جسمانی نظیر ورزش و رنگ پریدگی از جمله رنگ پریدگی مخاط‌ها نظیر ملتحمه چشم، زبان و دهان از علائم آن هستند. مبتلایان معمولا دارای پوست خشك و‌ موهای شكننده هستند. بیش از ۵۰ درصد آنها دچار التهاب زبان هستند و زبان آنها قرمز، متورم، صاف و شفاف و حساس است. این علامت خصوصا در مبتلایان مسن كه تغذیه خوبی ندارند، شایع‌تر است. ناخن‌ها خشك و شكننده می‌شوند. افزایش ضربان، وزوز گوش، سردرد، تپش قلب و علائم گوارشی نظیر تهوع، بی‌اشتهایی و یبوست از علائم آنمی فقرآهن است اما علامت بارز و اختصاصی فقرآهن، پیكا یا تغییر اشتها نام دارد. این افراد مایلند مواد جامد و غیرمحلول بخورند، نظیر خاك‌ خواری، نشاسته‌خواری و یخ‌خواری.
این علامت در خانم‌های حامله مبتلا به آنمی‌ فقرآهن مشاهده می‌شود. چنانچه آنمی فقر آهن طولانی شود، علامت‌هایی به وجود می‌آید كه امروزه كمتر مشاهده می‌شود؛ از جمله زخم گوشه لب، خراش و حساسیت و تورم گوشه‌های دهان و ناخن قاشقی شكل (سطح ناخن مقعر می‌شود و به قاشق شباهت می‌یابد.) ‌

شهلا قاضی

منبع : روزنامه سلامت