چهارشنبه, ۲۳ آبان, ۱۴۰۳ / 13 November, 2024
مجله ویستا

رنگ و اندازه ستاره


رنگ و اندازه ستاره
حرارت یک ستاره را می توان از رنگ آن استنباط کرد. به عبارت دیگر این عمل از روی طیف نشری ستاره تشخیص داده می شود. ستارگان قرمز، نظیر قلب العقرب( آلفای عقرب) به عنوان سردترین، با درجه حرارت سطحی فقط ۳۰۰۰ کلوین ؛ و ستارگان زرد، مانند خورشید دارای حرارت متوسط در حدود ۵۸۰۰۰ کلوین در سطح، و ستارگان سفید نظیر شعرای شامی (آلفای کلب اصغر) با ۷۵۰۰ کوین و ستارگان خیلی داغ آبی رنگ، مانند ستارگان کمربند جبار حرارتشان از ۵۰۰۰۰ کلوین بالاتر است. (برای تبدیل کلوین به مقیاس فارنهایت از فرمول استفاده شود).
ستاره شناسان روش مخصوصی برای طبقه بندی ستارگان تدبیر کرده اند که «رده بندی طیفی» نامیده می شود. این روش بر اساس توان و موقعیت خطوط جذبی در خنک ترین (آبی ترین تا قرمزترین) یعنی هفت نوع اصلی طیف شامل O,B,A,F,G,K,M می شوند( گاهی در زبان انگلیسی و به جهت یادآوری این عبارت به شکل Be,Oh, A fine Girl/ Guy,kiss Me بهکار برده می شود). هر چند که همه ستارگان درجه حرارت سطحی آن ها بستگی به رنگشان دارد، اما ظاهر و با چشم غیرمسلح اکثر ستارگان سفید به نظر می رسند، زیرا چشم انسان برای تغییرات جزئی رنگ، چندان حساس نمی باشد. ما رنگ های سطحی را فقط در ستارگان قدر یکم یا درخشنده تر تشخیص می دهیم. هر گروه طیفی به چند زیر مجموعه از صفر تا ۹ یعنی از داغ ترین تا سردترین تقسیم بندی شده اند.
درخشندگی یک ستاره تابعی از اندازه آن هم می باشد. در حالی که ستارگان داغ تر ذاتاً درخشنده تر، ستارگان خنک تر کم فروغ تر هستند، و پاره ای از ستارگان غول سرد و ابرغول، خیلی درخشنده می شوند، زیرا اندازه آن ها خیلی بزرگ است. روش دیگر در طبقه بندی بر مبنای کلاس تابندگی آن هاست که ستارگان را طبق اندازه شان طبقه بندی می کنند. ستارگان رشته اصلی از نظر درخشندگی ممکن است در کلاس Ia , Iab و یا Ib قرار گیرند و کوتوله های سفید کلاس تابندگی شان در VII باشد. طبقه بندی کامل یک ستاره باید شامل نوع طیف و کلاس تابندگی آن گردد. خورشید زرد رنگ ما در رشته اصلی و از نوع G۲V می باشد.
● ستارگان چند تایی و متغیر
بیشتر ستارگان دارای حداقل یک همدم هستند که در این صورت آن ها را ستارگان جفتی (دوتایی) ، سه تایی یا سامانه های چند تایی برحسب تعدادشان می نامند. ستارگان چند تایی از نظر دیدن از درون دوربین دو چشمی و تلسکوپ های کوچک، قشنگ و جالب هستند. سامانه های ستاره ای چند تایی فیزیکی با نیروی گرانش با هم در ارتباط اند و ستارگان درون آن ها به دور هم می چرخند. سامانه های ستاره ای چند تایی اپتیکی با هم ارتباطی ندارند و اغلب با هم دارای فواصل زیادی هستند و فقط به لحاظ این که از نظر ما در یک راستا قرار می گیرد، ظاهراً به هم نزدیک به نظر می رسند. بعضی از سامانه های ستاره ای چند تایی فیزیکی به نام «دوتایی های اسپکتروسکپی» یا «چندتایی» خوانده می شوند، اینها چنان به هم نزدیک اند که نمی شود آن ها را از هم تفکیک نمود. حضور بیش از یک ستاره در یک نقطه را فقط از طریق طیف نور ساطع شده از مجموعه، می توان به طور قاطع درک کرد. نوع دیگر ستارگان دوتایی به نام «دوتایی گرفتی» نامیده می شوند. در چنین سامانه ای یک ستاره به طور متناوب باعث گرفتگی دیگری می گردد.
این حالت وقتی اتفاق می افتد که یکی در مدار خود از مقابل دیگری عبور می نماید و باعث کم نور شدن ستاره برای چند ساعتی می گردد.
با وجود تغییرات در قدر،«جفتی گرفتی» یک ستاره متغیر واقعی نیست. متغیرها تک ستاره هایی هستند که خروجی نور آن ها واقعاً تغییر می کند. قسمت اصلی آن ها «متغیرهای تپنده» هستند که هم از نظر حرارت و هم قدر( متغیرهای تپنده دارای انواع زیادی هستند) تغییر پیدا می کنند، «متغیرهای فورانی» یعنی ستارگانی که انفجار را تجربه می نمایند، به همراه نواخترها و ابر نواخترها و «متغیرهای چرخشی» ستارگان سرد با لک های تیره بر روی سطح ( مانند لک های خورشیدی) که باعث نقصان در درخشندگی در جهتی می شود که در چرخش خود به طرف ما قرار می گیرد.
● اجرام اعماق آسمان ها
اصطلاحاً به گروهی از ستارگان، نظیر خوشه های ستاره ای و کهکشان ها، اجرام غیرستاره ای، مانند سحابی ها که در ورای منظومه شمسی ما قرار دارند، اطلاق می شود. این اجرام توسط ستاره شناسان به صورت کاتالوگ درآورده شده و صدها فهرست از آن ها تهیه و در دسترس است. یکی از معمولی ترین فهرست ها منسوب به مسیه(۱)است. ضمناً «کاتالوگ عمومی جدید»(۲) و مکمل آن و نهایتاً «کاتالوگ اندکس»(۳)از انواع دیگرند.
در اواخر قرن ۱۸ شارل مسیه ستاره شناس فرانسوی که توسط معاصرین خود با نام «کاوشگر دنباله دارها» لقب گرفته بود، اغلب «اجرام مات» آسمان او را نسبت به یافتن دنباله دارها به شک می انداخت، در حالی که امروزه می دانیم این اجرام شامل خوشه های ستاره ای ، سحابی ها و کهکشان ها هستند. او فهرستی از «اجرامی که باید از آن ها پرهیز کرد» را جهت اجتناب از بروز اثر خطای نامطلوبشان در یافتن دنباله دارها، تهیه نمود. ستاره شناسان بعد از او، این فهرست را کمی تعدیل نموده و گسترش دادند به طوری که امروزه فهرست «اجرام سیه» با حدود یکصدجرم در بین ستاره شناسان به خصوص آماتورها جایگاه والایی دارد. «کاتالوگ عمومی جدید» و «کاتالوگ اندکس» از اجرام اعماق آسمان در اواخر قرن ۱۹ تکمیل و تاکنون چندین بار بازنگری شده است. بسیاری از اجرام اعمال آسمان دارای شماره مسیه و همچنین NGC یا (IC) می باشند.
●خوشه های ستاره ای
خوشه های ستاره ای عبارت انداز گروهی از ستارگان همانند از نظر سن و ترکیبات، که از یک ابر بین ستاره ای و تقریباً همزمان به وجود آمده و نیروی گرانش آن ها را در کنار یکدیگر قرار داده است.
«خوشه های باز» (که معمولاً خوشه های کهکشانی خوانده می شوند) عبارت انداز چندین ستاره تا چند هزار ستاره نسبتاً جوان که به صورت گروهی باز، درخشنده و معمولاً داغ و آبی هستند. اینها بیشتر همراه با گازهای بین ستاره ای بوده که در درونشان ستارگان به وجود می آیند. پراکنده ترین خوشه باز ستاره ای به نام «مجتمع ستاره ای » خوانده می شود. خوشه پروین در صورت فلکی ثور، یک خوشه نسبتاً متراکم جوان و باز است.
«خوشه های کروی» عبارت انداز توده ای از ستارگان در فضایی نسبتاً کروی که تعداد آن ها تا چندین میلیون هم می رسد و در اوایل شکل گیری کهکشان به وجود آمده اند. ستارگان خوشه های کروی معمولاًً مسن، به صورت غول سرخ و ابر غول بوده و در بین آن ها خیلی کم گازهای بین ستاره ای یافت می شود. اکثر خوشه های کروی از زمین بسیار دور هستند. درخشنده ترین آن ها با چشم معمولی به صورت یک ستاره مات به نظر می آید.
●سحابی ها
سحابی ها ابرهایی از گاز (بیشتر از همه هیدروژن) و غبار ( کربن و سلیس ) در فضا می باشند. سحابی های درخشان از درون تلکسوپ های کوچک مناظر زیبایی را می سازند. انواع سحابی ها عبارت انداز : «سحابی های جذبی» که از ابرهای تیره تشکیل شده اند و غبارهای موجود در آن ها، نور رسیده از فواصل دور را جذب یا پراکنده می نماید. «سحابی انعکاسی» که وسیله نور ستارگان نزدیک و منعکس شده از ذرات غبار، روشن می شوند، «سحابی های نشری» از نور فلور سنس گازهای مجاور، توسط پرتوافکنی ستاره های نزدیک درخشنده می شوند؛ «سحابی های سیاره ای» که گاهی به صورت حلقه ای نازک از گازهای حاصل از بیرون ریختن مواد در پایان زندگی غول های قرمز به وجود آمده اند و «پس مانده های ابرنواختر» که عبارت خواهد بود از پوسته نازک، غیر منظم و عظیم گازهای منبسط شده که از بقایای انفجار ابر نواخترها به وجود آمده باشد. هر سه مورد سحابی های جذبی، نشری و انعکاسی را «سحابی های پخشنده» گویند.
●کهکشان ها
کهکشان ها عبارت انداز توده هایی از گاز، غبار و میلیون ها یا میلیاردها ستاره که با کمک نیروهای گرانش متقابل، دور هم جمع شده اند. کهکشان ها به صورت خوشه ها و خوشه های کهکشانی در قالب ابر خوشه ها هستند. کهکشان راه شیری ما متعلق به خوشه کهکشانی «گروه محلی» و «ابر خوشه قوس» می باشد. «کهکشان های بیضوی» «نوع E» به آن هایی گفته می شود که از نظر شکل تقریباً از کروی تا خیلی کشیده باشند.
اینها شامل مقدار کمی از گاز و یا کلاً بدون گاز و غبار بوده و در برگیرنده ستاره های پیر می باشند. «کهکشان مارپیچی میله ای» (نوع SB) از نوع مارپیچی با میله ای از ستارگان مواد بین ستاره ای است که به طرف مرکز آن پیش می رود. کهکشان های نامنظم، (نوع Irr) آن هایی هستند که شکل خاصی نداشته و معمولاً کوچک می باشند. کهکشان هایی که در هیچ یک از این دسته بندیها تعریف نشود، به نام «کهکشان های خاص» نامیده می شوند.
●رصد آسمان
آنچه را که شما در آسمان می بینید عمدتاً بستگی به فصل سال، زمان روز یا شب، موقعیت شما روی کره زمین و شرایط جوی دارد. وقتی شما در مکانی مناسب و خارج از خانه هستید، چند دقیقه ای طول خواهد کشید تا چشمان خود را با محیط تطبیق دهد. برای حفظ این تطابق نباید دیگر نور سفید برای مطالعه نقشه آسمان یا کنترل و تنظیم ابزار، به کار برد. در این گونه مواقع باید از چراغ قوه های کوچک که با فیلتر قرمز یا چند لایه از سلوفان قرمز پوشیده شده باشد، استفاده کرد.
قبل ازاینکه شما برای دیدن آسمان قدم به بیرون بگذارید، چند دقیقه ای بیندیشید که چه چیزهایی را می خواهید ببینید یا پیدا کنید. در این کتاب به عنوان راهنما، چارت های مخصوصی برای هر فصل از سال یا ارائه صورت های فلکی و ستارگان درخشان آسمان که در ابتدای شب در هر زمان از سال در آسمان دیده می شود،نشان داده شده است . چارت های هر صورت فلکی به طور جداگانه برای آسمان نیم کره شمالی با نشان دادن موقعیت ستارگان درخشان و شرحی برای آن ها و همچنین اجرام اعماق آسمان که با ابزار ساده ستاره شناسان آماتور قابل دسترسی است، ارائه گردیده است.
راهکار مناسب برای اینکه موقعیت آسمان بالای سرخود را بشناسیم به این قرار است که در ابتدا، صورت های فلکی خیلی مشخص آسمان را باید پیدا کرد و از آن ها به عنوان علائم راهنما برای پیدا کردن سایر صور فلکی استفاده نمود. بعضی از بهترین صورت های آسمان عبارت انداز جبار، ثور و یکی از خوشه های ستاره ای نزدیک یعنی خوشه پروین، خرس بزرگ (دب اکبر)، صورت فلکی دبیلو(w) شکل یا ذات الکرسی و عقرب می باشند. بعضی دیگر از صورت های فلکی کمتر واضح بوده ولی هنوز هم قابل توجه هستند، از جمله چهارگوش بزرگ از صورت فلکی اسب بالدار، دجاجه، اسد و شبه ذوزنقه صورت فلکی غراب یا کلاغ است.
اگر شما علاقمند به رصد اجرام اعماق آسمان هستید، باید توجه داشته باشید که صورت های فلکی موجود در امتداد صفحه راه شیری، از لحاظ وجود خوشه های باز و سحابی، غنی می باشند. بنابراین لازم است که شما نگاه خود را به ورای این صفحه یعنی اعماق آسمان در خار از قلمرو کهکشان خودمان متمرکز کرده و دیگر کهکشان و خوشه های کروی را مورد بررسی قرار دهید.●سیاحت د ر آسمان
اولین قسمت از بخش تصاویر رنگی این کتاب اختصاص به سیاحت آسمانی دارد که به همراه ۱۶ چارت فصلی آسمان بوده و هر کدام با شرحی مختصر در مورد همان بخش آسمان است که تصویر آن نشان داده شده. از آنجا که مقدور نیست تصویر تمام گنبد آسمان را یک «حجم وسیع» می باشد، بر روی کاغذ «مسطح» تصویر نمود، لذا برای هر فصل چهار چارت در جهات چهارگانه و اصلی آورده شده که عبارت انداز : شمال غربی، شمال شرقی، جنوب غربی و جنوب شرقی . علامت به شکل قطب نما، در کنار این صفحات نشان دهنده بخشی از این چهار تصویر است . شما می توانید به سادگی چارت و صورتتان را در جهت تصاویر چارت قراردهید. در این چارت ها صور فلکی به همراه ستارگان عمده آسمان ترسیم شده است. سطوح آبی مات و موج دار، نماینده باریکه هایی از کهکشان راه شیری اند. نقطه سرسو یعنی نقطه ای که دقیقاً در بالای سر قرار می گیرد (Zenith) در هر چارتی مشخص شده است.
چارت های فصلی آسمان برای نشان دادن آسمان از عرض جغرافیایی ۳۵ درجه شمالی، در ساعت و زمان ذکر شده در هر چارت، ترسیم شده است. این چارت ها را می توان برای مناطق وسیع تری از عرض های میانی شمالی و همچنین زمان های مختلف هم به کار برد. اگر موقعیت رصدی ما در بالای عرض ۳۵ درجه شمالی است، باید به خاطر داشته باشید که هر چیزی در ربع های شمال غربی و شمال شرقی در آسمان کمی بالاتر مشاهده می شود و اجرام مربوط به ربع های جنوب شرقی و جنوب غربی در آسمان، کمی پائین تر به نظر می آیند. ضمناً به یاد داشته باشید که اختلاف دو ساعت در شب نسبت به ارقام نوشته شده، معادل یک ماه در تاریخ آسمان است. بنابراین مکان اجرام در آسمان در ساعت ۹:۰۰ بعد از ظهر ۱۵ ژانویه مطابق با ساعت ۱۱:۰۰ شب ۱۵ دسامبر و یا ۷:۰۰ بعد از ظهر ۱۵ فوریه خواهد بود. با دقت در آسمان دیروقت شب، یا صبح زود، شما می توانید ستاره های اوایل شب فصول دیگر را ببینید.
در این چارت های فصلی، فقط ستاره ها و صور فلکی با توجه به تغییرات پیوسته موقعیت اجرام منظومه شمسی، نشان داده شده . اگر شما مایل به پیدا کردن سیارات در بین ستارگان هستید باید بر حسب تاریخ به سایر مدارک و الماناک های نجومی مراجعه نمایید.
سیاحت در آسمان مثل هر گردش دیگری به شما کمک می کند که راه خود را در بالای سرتان بیابید. موقعی که شما منطقه جالب توجه خودتان را در آسمان پیدا کردید، قادرید که با مراجعه مجدد به چارت صورت های فلکی، مطالعات عمیق تری داشته باشید.
●چارت صورت های فلکی
تعداد ۱۶ چارت فصلی آسمان شامل ۵۴ صورت فلکی می باشند که به سادگی در نیم کره شمالی قبال مشاهده اند. ضمناً این کتاب صورت های فکلی واقع در ۳۰ تا ۳۵ درجه ای جنوب استوای سماوی را هم ضمیمه دارد (میل منهای ۳۰ تا منهای ۳۵ درجه) صورت های فلکی مناطق خیلی جنوبی [ که ممکن است در پاره ای نقاط ایران هم دیده شوند] در فهرست ضمایم کتاب آمده است.
چارت های صورت فلکی به ترتیب حروف الفبا است. هر چارت می تواند مرزهای صورت فلکی و شکل صورت مورد نظر را نشان دهد. ستارگان با کمک حروف یونانی نشان داده شده و اجرام اعماق آسمان هم با حروف مسیه، NGC و IC آمده اند (شماره های مسیه با پیشوند M و عدد IC با «I» و شماره CGN پیشوندی ندارد) با ادامه این بخش به حروف یونانی و کلید راهنمای چارت ها می رسیم که تعیین کننده علایم لازم برای قدرهای گوناگون و اجرام مختلف اعماق آسمان است. مختصات نجومی شامل میل (درجه) و بعد (ساعت) هم روی چارت ها آورده شده . (لطفاً برای توضیحات بیشتر به صفحه ۱۷۸ مراجعه کنید) . بعضی از چارت ها دارای خطوط نقطه چین سیاه بوده که نشانگر دایره گرفتگی یا سطحی به رنگ آبی مواج است که بخش های نورانی راه شیری را نشان می دهد. توجه کنید که چارت های صورت فلکی از نظر شرق و غرب معکسو اند. علت اینکه وقتی شما به نقشه زمین نگاه می کنید از بالا به پایین منظره را می نگرید و زمانی که آسمان را نظاره می نمایید در حقیقت ا ز پائین به بالا نگاه می کنید و در نتیجه شرق در سمت چپ و غرب در سمت راست قرار می گیرد.
●شرح صور فلکی
در مقابل هر یک از چار ت های صور فلکی، متن لازم نیز نوشته شده است. فقط با دو صورت فلکی برخورد متفاوتی گردیده: یکی مار آبی یا شجاع که متن آن در دو صفحه به همراه دو چارت آمده که آن هم به لحاظ اندازه بزرگ صورت مربوطه بوده است . دیگری نصف صورت فلکی مارها، تنها صورت فلکی غیرمتصل، به اسم « دم مار» که بر روی چارت صورت فلکی سپر آورده شده، در حالی که «سر مار» دارای چارت مخصوص به خود است. ولی شرح هر دو مجموعه در صفحه مقابل به عنوان یک صورت فلکی برای «سر مار» و بلافاصله بعد از صورت فلکی سپر ذکر شده است.
برای هر صورت فلکی یک اسم لاتینی مورد قبول «اتحادیه بین المللی ستاره شناسی» در سال ۱۹۳۰ انتخاب گردیده که به دنبال آن خلاصه اسم با سه حرف استاندارد آمده است. «بر روی نصف النهار»، تاریخی است که صورت فلکی در ساعت ۹:۰۰ بعد از ظهر در بالای سر قرار می گیرد (مثلاً بر روی نصف النهار ناظر که خطی است شمالی ، جنوبی که از قطب سماوی آغاز می شود و از سر سوی ناظر عبور می کند). این ساعت بر حسب زمان محلی بیان گردیده [ که در نیمه اول سال به لحاظ تغییر یک ساعت برای صرفه جویی از نور روز در ایران، ساعت ۹ باید ۱۰:۰۰ شب محسوب گردد]. به همراه آن اطلاعاتی در خصوص ابعاد صورت فلکی یعنی مساحتی که بر اساس مرزهای رسمی دارد و در آسمان دیده می شود، آورده شده. در بالای حاشیه سمت چپ هم شکلی را که ستاره های صورت فلکی با هم می سازند، نشان داده شده است.
شرح هر صورت فلکی، از توضیح عمومی در خصوص آن صورت فلکی، آغاز و به تاریخچه و افسانه های مربوط به آن پرداخته شده و در نهایت آنچه را که در خصوص اجرام فلکی آن صورت می باشد، ذکر شده است. پاراگراف دوم به شرح ستاره های عمده شامل روشن ترین ستارگان در صورت فلکی می پردازد. این بخش شامل حروف یونانی انتخاب شده برای هر ستاره، اسم عمومی (اگر موجود باشد) نوع طیف و رتبه تابندگی، قدر ظاهری، فاصله تا زمین بر حسب سال نوری (IY) و سایر اطلاعات مربوطه از جمله این که آیا ستاره متغیر می باشد یا جزء ستارگان چند تایی است ، بیان می گردد. در بخش پایانی هم شرحی بر اجرام اعماق آسمان مانند خوشه های ستاره ای ، سحابی ها، کهکشان هایی که در درون مرزهای آن صورت فلکی واقع شده اند، آورده شده ، اطلاعاتی در مورد قدر، فاصله تا زمین بر حسب سال نوری، موقعیت آن نسبت به اجرام دیگر، و اندازه ظاهری (در ضمیمه مربوطه به «سامانه های اندازه گیری» شرح داده شده ) هم جزیی از اطلاعات است. اغلب اجرام اعماق اسمان با اعداد مسیه (که با M آغاز می شود) شماره کاتالوگ عمومی جدید (NCG) یا شماره کاتالوگ اندکس (IC) نوشته شده است.
برای افرادی که اولین بار نقشه دو بعدی کوچکی نظیر این چارت ها را با گنبد آسمان بزرگ بالای سر خود قیاس می کنند ، ممکن است کمی موضوع مشکل به نظر آید. البته مقداری هم زمان لازم است تا ستاره شناسان جوان شکل این صورت های فلکی را به همراه اسامی و سایر اجرام آسمانی به ذهن خود بسپارند. اما حاصل با عظمت است : شما توانسته اید خود شروع به تملک کیهان نمایید. بنابراین مجهز شوید، با لباس مناسب یک ترموس از چای داغ، و مصمم قدم به بیرون بگذارید و محل مناسبی را برای دید زدن به آسمان انتخاب کنید. موفق باشید!
۱ -Messier
۲ - New General Catalog NGC
۳ -Index Catalog
منبع : واحد مرکزی خبر