سارتر، فیلسوف تئاتر

خبر چاپ ترجمه جدیدی از نمایشنامه مگس‌های ژان‌پل‌سارتر در روزگاری که کتاب‌های خوب و تاثیرگذار بنا به دلا‌یل فراوانی که افتد و دانی کمتر روانه کتابفروشی‌ها می‌شود، احتمالا‌ باید خوشحال‌مان کند! خصوصا اینکه با نمایشنامه‌ای از فیلسوف و نویسنده بزرگ فرانسوی ژان پل‌سارتر ۱۹۸۰۰ - ۱۹۰۵) روبه‌رو باشیم که در ایران بی‌نیاز از معرفی است. کنت تاینان منتقد انگلیسی تئاتر که در زمان حیات سارتر مصاحبه مفصلی با او انجام داد و در سال ۱۳۵۵ ترجمه فارسی کتاب توسط استاد ابوالحسن نجفی منتشر شد، سارتر را فیلسوف تئاتر می‌نامد و معتقد است که آثار نمایشی این اندیشمند بزرگ بهتر و بیشتر از رمان‌ها و رساله‌های فلسفی‌اش بازتاب‌دهنده اندیشه‌های فلسفی و خصوصا دکترین فلسفی سارتر - اگزیستانسیالیسم - است. ایدون بلا‌نژه منتقد و مورخ ادبیات معاصر فرانسه نیز در کتاب ارزشمند <تاریخ ادبیات فرانسه در قرن بیستم> معتقد است اصول فلسفه اگزیستانسیالیسم سارتر در آثار نمایشی این فیلسوف به بهترین وجهی تحلیل و بررسی شده است.
تئاتر ژان پل سارتر را به دو بخش متفاوت می‌توان تقسیم کرد: ‌۱-‌تئاتر سیاسی و ایدئولوژیک . ۲-‌تئاتر فلسفی. در قسم اول به آثاری چون <دست‌های آلوده>، <نکراسوف> و <روسپی بزرگوار> برمی‌خوریم و در بخش دوم، آثار درخشانی چون <شیطان و خدا>، <گوشه‌نشینان آلتونا>، <دوزخ و مگس‌ها> را می‌بینیم. خوشبختانه آثار سارتر از سال‌های دهه ۳۰ خورشیدی تا امروز مرتب به فارسی ترجمه شده است، هر چند برخی از کتاب‌های مهم او امروز در بازار کتاب ایران نایاب است. نمایشنامه <مگس‌ها> را ابتدا صدیق ‌آذر در سال ۱۳۳۹ به فارسی ترجمه کرد، سپس دکتر سیما کوبان در سال ۱۳۶۳ ترجمه دیگری از این اثر به دست داد. از اواسط دهه ۱۳۶۰ خورشیدی این نمایشنامه (مگس‌ها) در بازار کتاب ایران نایاب بود و از این رو اقدام نشر ثالث و مترجم کتاب در بازتولید این متن فخیم ادبی در خور ستایش و تحسین است.
نمایشنامه <مگس‌ها> برای اولین بار در سال ۱۹۴۳ به چاپ رسید و در همان سال به کارگردانی شارل دولن در پاریس روی صحنه رفت. <مگس‌ها> پس از اولین اجرا با واکنش‌های متفاوتی روبه‌رو شد. عده‌ای از منتقدان فرانسوی با بزرگنمایی پیام سیاسی نمایشنامه که همانا طغیان علیه نظام حاکم است، به این برداشت رسیدند که پیام نمایشنامه در زمان اشغال فرانسه، سرپیچی از نظم باسمه‌ای رژیم پتن و حکومت ویشی در فرانسه است. بی‌گمان در شرایط اختناق، اثر هنری شکلی سیاسی - انقلا‌بی به خود می‌گیرد و جالب اینجا است که خود سارتر نیز در آن زمان تلویحا از این ایده دفاع کرد، اما با گذشت زمان، ارزش‌های فلسفی این اثر بر جنبه سیاسی آن غلبه کرد و امروز با همین نحوه نگاه است که پس از ۶۰ سال از نگارش آن همچنان در سراسر جهان بر روی صحنه می‌رود.
برای آشنایی ذهن خوانندگان، فشرده‌ای از مضمون این نمایشنامه را به دست می‌دهیم: سارتر، زمان و مکان نمایشنامه را به یونان باستان برده و از اساطیر مشهور یونان در مقام قهرمانان تراژدی خود استفاده کرده است.
ماجرا در شهر <آرگوس> در یونان باستان و در زمان سلطنت اژیست پادشاه افسانه‌ای یونان می‌گذرد. اژیست پس از کشتن آگاممنون پدر اورست و الکتر و پس از ازدواج با زن او (کلمینستر) حکومت وحشت و خشونت را برپا کرده است. الکتر دختر آگاممنون که به مرتبه کنیز و خدمتکار تنزل یافته است، اورست را می‌بیند و بی‌آنکه او را به جا بیاورد، مجذوب و شیفته‌اش می‌گردد. در مراسم توبه‌ای که هر سال به یادبود مرگ آگاممنون برگزار می‌شود و طی آن ارواح مردگان به شهر باز می‌گردند، الکتر جمعیت را خطاب قرار می‌دهد و آنها را به شورش فرا می‌خواند و نزدیک است که آنها را به قیام برانگیزد، اما ژوپیتر با معجزه‌ای مصلحتی میان مردم وحشت می‌افکند. الکتر از بیم جان در معبدی متحصن می‌شود. اورست در‌آنجا به سراغش می‌رود و خود را به او می‌شناساند... شاه و ملکه بدین شکل به قتل می‌رسند ولی الکتر از این پس از برادرش که (قاتل) است وحشت دارد و... این اثر که در آن شخصیت اورست با گفتارها و کردارهایش در واقع مظهر آزادی است و حکومت ظلم و ستم را به چالش می‌گیرد، همان‌گونه که ذکر گردید، در زمان اشغال فرانسه به دست آلمان‌ها و حکومت دست‌نشانده ژنرال پتن سروصدای بسیاری برپا کرد؛ چراکه آن را دعوت به شورش در برابر نظامی اخلا‌قی و اجتماعی که در آن زمان بر فرانسه حکومت می‌کرد می‌دیدند.

آرش نقیبیان
ترجمه مهدی روشن‌زاده، نشر ثالث، چاپ اول، ۱۳۸۷

منبع : روزنامه اعتماد ملی