به گزارش ISAAA با ادامه تولید تنها برنج تراریخته جهان در سال ۲۰۰۶ میلادی، ایران همچنان در صدر کشورهای اسلامی و منطقه قرار دارد.

● مقدمه
در بهار سال ۱۳۸۵ گزارشی تحت عنوان "بازتاب وسیع تولید اولین برنج تراریخته جهان توسط ایران: به گزارشAgrifood awareness استرالیا ایران رهبریت بیوتكنولوژی برنج جهان را در دست می گیرد" از سوی معاونت پژوهش های اقتصادی منتشر شد (۱). این گزارش بازتاب وسیعی در بین دستگاه های مختلف اجرایی و حتی مجلس شورای اسلامی و مبنای سوال از وزیر محترم جهاد كشاورزی قرار گرفت (۲). از سوی دیگر مسئولین دستگاه های مختلف در سطوح متفاوت به طور غیر مستقیم مطالبی را عنوان كردند كه مرور این مطالب رد و بدل شده و آنچه در همین مدت در جهان به وقوع پیوسته است (پیوست ۱) می تواند حائز اهمیت بوده و مدیریت ارشد كشور را در مورد موانع توسعه فناوری و تولید دانایی محور در كشور به تفكر و شاید اقدام وادارد. پیوست یك آخرین وضعیت كشت محصول های تراریخته در جهان تا پایان سال ۲۰۰۶ میلادی را كه در بهمن ماه سال جاری منتشر شده است نشان می دهد (۳) . اما پیش از مرور آنچه در ایران و جهان گذشت جا دارد ضمن اشاره ای به جایگاه مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی در دید مقام معظم رهبری، سیاست های كلی ابلاغ شده از طرف مشار الیه و مصوبات هیئت وزیران، تعریف مختصری نیز از بیوتكنولوژی، بیوتكنولوژی مدرن و مهندسی ژنتیك و محصولات تراریخته ارائه شود.
● بیوتكنولوژی چیست؟
بیوتكنولوژی به مفهوم عام آن به كاربرد و استفاده از موجودات زنده، اندام ها و بافت هایی از موجودات زنده و یا حتی سلول ها و اجزای زیر سلولی (مانند پروتوپلاست و كلروپلاست) برای تولید یك محصول و فراورده یا ایجاد و ارائه خدماتی برای بهبود رفاه بشر اطلاق می‌شود. با این تعریف عام، بسیاری از علوم وفنون در حوزه زیستی نظیر زراعت و اصلاح نباتات، پخت نان و تولید ماست نیز جزو بیوتكنولوژی طبقه بندی می شوند. اما امروزه وقتی ما از بیوتكنولوژی صحبت می كنیم چنانچه قیدی به آن نیفزوده باشیم، منظور ما این نوع بیوتكنولوژی (سنتی) نیست. در واقع تحول بیوتكنولوژی به سه دوره زیر تقسیم می شود:
۱) بیوتكنولوژی سنتی (استفاده از تكنولوژی تخمیر نظیر تولید الكل) كه از هزاران سال پیش وجود داشته و تا امروز نیز ادامه دارد
۲) ، بیوتكنولوژی علمی مانند استفاده از دانش ژنتیك برای اصلاح نباتات، كشت بافت و استفاده از میكروبیولوژی كه از حدود یك قرن پیش آغاز شده و همچنان در حال تحول است.
۳) بیوتكنولوژی مدرن كه از دهه ۱۹۸۰ آغاز شده و تا كنون ادامه دارد. بیوتكنولوژی مدرن دارای تعریفی حقوقی در متون بین المللی نظیر پروتكل ایمنی زیستی كارتاهنا است كه مجلس شورای اسلامی نیز آن را به تصویب رسانده است. بر این اساس:
▪ "بیوتكنولوژی مدرن عبارت است ازكاربرد:
الف) روشهای درون شیشه‏ای اسیدهای نوكلئیك، شامل دی.ان.اِی نوتركیب و تزریق مستقیم دی.ان.اِ به درون سلول‏ها یا اندامك‌ها یا
ب ) امتزاج سلولها بین دو گونه از دو خانواده متفاوت، كه بر موانع طبیعی فیزیولوژیك تولید مثل غلبه كرده و جزو روشهای متداول اصلاح نژاد سنتی و انتخاب نمی‏باشند."
به عبارت دیگر بر اساس متون حقوقی الزام آور بیوتكنولوژی مدرن برابر مهندسی ژنتیك محسوب می شود زیرا امتزاج سلول ها از دو خانواده مختلف هنوز محقق نشده و مصداق ندارد.
با توضیح یاد شده مهندسی ژنتیك اگر نگوئیم تمام بیوتكنولوژی مدرن است لا اقل می توان با قاطعیت ادعا كرد كه مهندسی ژنتیك "تجلی" بیوتكنولوژی مدرن است.
توضیح این نكته ضروری به نظر می رسد كه آنچه امروز تحت عنوان كلی بیوتكنولوژی مورد بحث قرار می گیرد و به عنوان یكی از سه رشته مهم فناوری در صدر اولویت های فناوری و علمی بسیاری از كشورها منجمله ایران قرار گرفته است بیوتكنولوژی سنتی نیست بلكه بیوتكنولوژی مدرن به ویژه مهندسی ژنتیك و تا حدودی جنبه های پیشرفته تر بیوتكنولوژی علمی نظیر استفاده از زیست شناسی مولكولی، نشانگرهای مولكولی، پروتئومیكس، ژنومیكس و استفاده از میكروبیولوژی برای تولید فراورده های دارویی و سایر فراورده های با ارزش افزوده بیشتر است. بنابراین، آنچه كه وعده ایجاد تحول در اقتصاد، كشاورزی، بهداشت و محیط زیست را می دهد مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی علمی پیشرفته است.
محصول مهندسی ژنتیك "تراریخته" خوانده می شود كه معادل واژه Transgenic یا Transformed در زبان انگلیسی است. موجودات تراریخته و یا به عبارت ژورنالیستی آن "مهندسی ژنتیك شده" كه معادل Genetically Modified Organisms (GMO) یا Living Modified Organisms (LMO) است به موجوداتی اطلاق می شود كه دی.ان.ای آن ها با استفاده از روش های درون شیشه ای تغییر یافته باشد یعنی دی.ان.ا (اسیدنوكلئیك) پس از ایجاد تغییر در خارج از بدن آن موجود به درون سلول های آن منتقل شده باشد به نحوی كه بتواند جزو دی.ان.ای موجود شود. این دی.ان.ای منتقل شده (تراژن) می تواند به فعالیت عادی پرداخته و موجب تولید فراورده هایی ‌شود كه به نوبه خود صفات مطلوبی مانند مقاومت به آفات و تحمل به خشكی در محصولات زراعی را ایجاد كند و منجر به تولید مواد با ارزشی مثل واكسن خوراكی یا ویتامین ها و داروهای گیاهی شود (۴). تفاوت LMO و GMO در این است كه اولی به موجودات زنده تراریخته اطلاق می شود و دومی بدون توجه به وضعیت زنده بودن یا نبودن آن به همه موجودات تراریخته اطلاق می شود. برای درك مثالی از اهداف تولید محصولات تراریخته كادر مربوط به برنج تراریخته را در همین گزارش ببینید.
امروزه نه تنها گیاهان تراریخته مقاوم به آفات (برای صرفه جویی در مصرف سموم شیمیایی) (۵-۷)، متحمل به علف كش ها (برای كنترل بهتر علف های هرز و كاهش اثرات سوء علف كش ها)، گیاهان تراریخته مقاوم به ویروس، گیاهان تراریخته تولید كننده ویتامین آ، آهن و روی بیشتر، گیاهان تراریخته تولید كننده واكسن های خوراكی (۸)، داروها، آنتی بادی ها (۹) و پروتئین های شیر مادر (۱۰) و مانند آن ها تولید و به بازار مصرف عرضه شده‌اند بلكه ماهی تراریخته‌ای كه سرعت رشد آن سی برابر رشد ماهی غیر تراریخته است (۱۱)، گاو تراریخته‌ای كه مقاوم به ورم پستان است (۱۲) و بزهای تراریخته ای كه داروهای متفاوتی در شیر خود تولید می كنند نیز هم اكنون یكی پس از دیگری مجوز تولید دریافت می كنند.
▪ جایگاه بیوتكنولوژی در اسناد بالا دستی نظام
رهبر معظم انقلاب در فرصت های مختلف بر دستیابی به فناوری های نو به ویژه فناوری زیستی (بیوتكنولوژی) و نانوتكنولوژی تاكید كرده اند (برای مثال منبع ۱۳ راببینید). ایشان خواستار "توجه ویژه" به بیوتكنولوژی شده اند "چون رشته مهمی است" (۱۳). در ماده ۹ سیاست های كلی برنامه چهارم توسعه نظام نیز "كسب فناوری به ویژه فناوری های نو شامل ریزفناوری و فناوری های زیستی؛ اطلاعات و ارتباطات و ..." تكلیف شده است. بر همین اساس نیز هیئت وزیران بر اساس مصوبه سال۸۴ خود تصویب كرده است كه:
"ایران در كوتاه مدت ۲/. درصد و در بلند مدت نیم درصد از سطح زیر كشت گیاهان تراریخته جهان را به خود اختصاص دهد (۱۴)." این میزان برابر با ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار هكتار در حال حاضر است.
● سطح زیر كشت محصولات تراریخته در جهان در سالی كه گذشت
پیوست ۱ آخرین وضعیت كشت محصولات تراریخته در جهان تا پایان سال ۲۰۰۶ میلادی را نشان می دهد.
بر اساس این گزارش در سالی كه گذشت سطح زیر كشت جهانی محصولات تراریخته از مرز یكصد میلیون هكتار گذشت (۳). در این سال كه مصادف با آغاز دومین دهه تجاری سازی محصول‌های تراریخته بود علاوه بر سطح زیر كشت جهانی، تعداد كشورهایی كه به كشت و كار محصول های تراریخته اشتغال دارند، تعداد كشاورزانی كه محصول‌های تراریخته می كارند، انواع محصول‌های تراریخته ای كه كشت می شوند و تعداد محصول‌های تراریخته ای كه مجوز كشت دریافت كرده‌اند نیز افزایش چشمگیری داشته است. بیشترین توسعه سطح زیر كشت در كشورهای جهان سوم به ویژه هندوستان، برزیل، آرژانتین و فیلیپین رخ داده است. كشورهای صنعتی و در راس آنها آمریكا نیز كماكان بهتوسعه سطح زیر كشت گیاهان تراریخته ادامه می دهند و این در حالی است كه در برخی محصول‌ها به حد اشباع رسیده اند. برای مثال در آمریكا به عنوان بزرگترین كشور تولید كننده محصولات تراریخته بیش از ۸۰ درصد سویا، پنبه و ذرت تراریخته است و جایی برای توسعه كشت گیاهان تراریخته از محصولات یاد شده وجود ندارد. به همین دلیل رویكرد تولید محصول‌های جدیدتر تراریخته در دستور كار قرار گرفته و در اولین سال بیش از ۸۰ هزار هكتار از اراضی آمریكا به كشت یونجه تراریخته اختصاص پیدا كرده است. در سال گذشته نیز همچون دو سال پیش از آن، ایران تنها كشور جهان بود كه برنج تراریخته را به طور تجاری و در سطوح وسیع تولید كرده است (۳).
تولید سوخت بیولوژیك (بیودیزل) و اتانول از گیاهان تراریخته رویكرد جدیدی است كه در دستور كار كشورهای صنعتی و كشورهای در حال توسعه پیشرفته تر قرار گرفته است. در سال ۲۰۰۶ تمام كشورهای عضو اتحادیه اروپایی تعدادی از محصولات تراریخته را برای كشت و مصرف به عنوان غذای انسان و دام به تصویب رسانده و ۷ كشور اروپایی این محصولات را در سطوح وسیع و تجاری به زیر كشت بردند. شاید مهمترین تحول در زمینه توسعه كشت محصولات تراریخته، در سال ۲۰۰۶ در هندوستان به وقوع پیوسته باشد. هندوستان به عنوان بزرگترین كشور تولید كننده پنبه جهان (از نظر سطح زیر كشت) از سال ۲۰۰۲ (یعنی تنها ۴ سال قبل) شروع به كشت پنبه تراریخته مقاوم به آفات كرد. عملكرد پنبه كه تا آن سال در هندوستان در پائین ترین سطح جهانی قرار داشت در سال ۲۰۰۶ با كشت ۸/۳ میلیون هكتار پنبه تراریخته به طور چشمگیری ترقی كرد و علاوه بر افزایش درآمد كشاورزان و كمك به اقتصاد ملی موجب كاهش مصرف سموم شیمیایی شد. نكته بسیار حائز اهمیت در كشورهای صنعتی و حتی كشور های در حال توسعه ای مانند آرژانتین، برزیل و هندوستان این است كه به محض اتخاذ تصمیم ملی مبنی بر استفاده از این فناوری توسعه آن به سرعت امكان پذیر می شود كه نشان دهنده چالاكی سیستم است. توجه به این نكته خالی از لطف نیست كه تمام سطح زیر كشت همه محصولات زراعی و باغی ایران در مجموع حدود ۱۵ میلیون هكتار است و این در حالی است كه آرژانتین به تنهایی در مدت كوتاهی تواسته است ۱۸ میلیون هكتار محصول تراریخته (پنبه، ذرت و سویا) بكارد و هندوستان در مدت ۴ سال توانسته است ۸/۳ میلیون هكتار پنبه بكارد (۳). واین در حالی است كه تنها محصول تراریخته ایران كماكان در زنجیر خودكامگیهای برخی مسئولین وزارت جهاد كشاورزی است كه برخلاف مصوبات هیئت وزیران و بدون استناد به هر گونه دلیل مكتوب یا مستندی بزرگترین دستاورد پژوهشی كشور در حوزه بیوتكنولوژی كشاورزی را كه در عین حال اولین محصول تراریخته كشورهای اسلامی و منطقه و اولین برنج تراریخته جهان می باشد را در محاق برده است.
● آنچه در ایران گذشت
در سالی كه گذشت كشت برنج تراریخته با وجود ممانعت و مخالفت وزرات جهاد كشاورزی (وزیر، معاونین تحقیقات و زراعت و رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی) و مخالفت رئیس سازمان حفاظت محیط زیست كماكان توسط كشاورزان پیشرو و برخی از پژوهشگران در چند استان كشور ادامه داشت. نظر به ایجاد محدودیت و ممانعت وزارت جهاد كشاورزی، ارائه آمار دقیق از میزان كشت این محصول در امكان پذیر نیست ولی به یقین نسبت به سال گذشته افزایش داشته است. تحولات در مورد توسعه كشت محصولات تراریخته در ایران در چهار بعد پژوهش؛ تولید و كشت انبوه؛ واردات و مصرف؛ و در نهایت سیاستگذاری و مجادلات به اختصار ارائه می شود:
۱) سرنوشت پژوهش های مهندسی ژنتیك
در بعد پژوهش، به جز پایان نامه های تحصیلی دانشجویان و اساتید دانشگاه‌ها (آن هم در سطوح آزمایشگاهی)، تقریبا همه پروژه های تحقیقاتی در زمینه مهندسی ژنتیك متوقف شده است. پروژه برنج تراریخته بدون حتی یك كارشناس و یك ریال اعتبار پژوهشی توسط پژوهشكده بیوتكنولوژی وزارت جهاد كشاورزی (كه مجری پروژه عظیم برنج تراریخته و همكارانش بنیانگذار آن محسوب می شوند) در حصر كامل قرار گرفته و به تعطیلی كامل كشانده شده است. این تعطیلی كامل برخلاف ادعاهای جدید وزیر جهاد كشاورزی، معاون تحقیقات وی و رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی مبنی بر حمایت از تحقیقات مهندسی ژنتیك و محصولات تراریخته است (۱۵-۱۷). پژوهش های دیگری نیز در وزارت جهاد كشاورزی كه بزرگترین مجموعه پژوهشی در زمینه مهندسی ژنتیك را در اختیار دارد به تعطیلی كشیده شده و یا آهنگ ادامه آنها كند شده است. با مشاهده محدودیت های ایجاد شده و سرنوشت پروژه و پژوهشگر اصی برنج تراریخته پروژه آزمایشات مزرعه‌ای پنبه تراریخته كه بعد از برنج تراریخته پیشرفته ترین پروژه مهندسی ژنتیك در كشور است از سوی مجری آن پس گرفته شده است. پروژه ایجاد ماهی تراریخته نیز كه مراحل اولیه تدوین خود را سپری می كرد بلافاصله پس از تغییر وزیر جهاد كشاورزی به حال خود رها شد و مورد پیگیری قرار نگرفت. مسئولین وزارت جهاد كشاورزی و پژوهشكده بیوتكنولوی كشاورزی كه به خاطر مخالفت با مهندسی ژنتیك مورد انتقاد جامعه علمی قرار داشته و دارند جدیدا راهكار جدیدی را انتخاب كرده اند و آن این است كه جلوی پروژه های موفق را بگیرند و اجازه دهند پروژه های جدید در سطح محدودی آن هم توسط داشجویان تعریف شود تا بدین ترتیب هم بتوانند مدعی شوند كه مخالف توسعه علمی نیستند (۱۶) و هم اینكه در واقع مانع از كشت و تولید آن شوند زیرا برای اینكه پروژه‌ای در زمینه مهندسی ژنتیك بتواند به مرحله تولید برسد بین ۷ تا ۱۲ سال زمان لازم دارد.برای مثال رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی در مصاحبه با خبرنگاران اعلام كرده است كه: "تولید محصولات تراریخته می تواند ادامه داشته باشد" وی در عین حال بدون ذكر نامی از برنج تراریخته از آمادگی برای تولید پنبه، خرما، چغندر قند ، یونجه و سیب زمینی خبر می دهد (۱۶)! او فردی است كه یك سال پیش دستور قفل، زنجیر و پلمب نمودن بذر های برنج تراریخته را در رشت صادر كرده و موجب عقب افتادن این فناوری در كشور شده است.
متاسفانه باید تاكید شود كه آمادگی ایشان برای تولید محصول های تراریخته دیگری هم كه ذكر شد ادعایی بیش نیست و به هیچ عنوان وجود ندارد و حتی اگر همه كشور دست به دست هم دهند تا ۵ سال دیگر هیچ یك از این محصولات در حدی نخواهند بود كه بتوانند به عنوان واریته تراریخته به عرصه تولید برسند (به جز برنج و پنبه كه حاصل كار قبل است و فعلا متوقف شده اند). اعلام آمادگی این مسئول وزارت جهاد كشاورزی در مورد تولید خرمای تراریخته نیز حكایت از عدم آشنایی وی با مهندسی ژنتیك و مراحل پیچیده آن و از همه مهمتر مصالح ملی ما در این بخش دارد. مهندسی ژنتیك خرما برای رسیدن به مرحله تولید در خوش بینانه ترین حالت به ۱۵ سال زمان نیاز دارد. از سوی دیگر با توجه به اینكه خرما محصولی صادراتی است (برخلاف برنج كه سالیانه ۲۰۰/۱ میلیون تن وارد می شود) بحث مهندسی ژنتیك آن به جز ضربه به صادرات این محصول، مفید هیچ فایده ای نخواهند بود.
در سال گذشته حتی یك پروژه مهندسی ژنتیك توسط كمیسیون هماهنگی شورای عالی بیوتكنولوژی كشور به تصویب نرسید یا مورد حمایت واقع نشد. گفتنی است كه شورای عالی بیوتكنولوژی كشور در دولت نهم حتی یك جلسه برگزار نكرده است تا بار دیگر نشان دهنده میزان تقید به "اولویت بیوتكنولوژی" و سیاست های كلی برنامه چهارم توسعه نظام باشد.
تنها تحول مثبت در زمینه مهندسی ژنتیك در كشور ورود پژوهشكه رویان به عرصه مهندسی ژنتیك دام است. با توجه به توانمندی علمی بالای این پژوهشكده و ثبات مدیریت ناشی از عدم تاثیر و تاثر از تغییر دولت ها و پشتوانه حمایت مستقیم مقام معظم رهبری، ورود پژوهشكده رویان به عرصه مهندسی ژنتیك را می توان تحول مثبت بزرگی ارزیابی كرده و به فال نیك گرفت. وزارت جهاد كشاورزی با وجود برخورداری از موسسه عظیمی با قدمت بیش از نیم قرن با عنوان "موسسه تحقیقات علوم دامی" حتی یك پروژه مصوب در حوزه همانندسازی دام و مهندسی ژنتیك ندارد.
۲) تولید محصولات تراریخته در ایران
بر اساس اطلاعات موجود به جز برنج تراریخته محصول تراریخته دیگری به طور آگاهانه (با مجوز یا بدون مجوز) كشت نمی شود. بنابراین چنانچه حتی با خوشبینانه ترین تخمین ها سطح زیر كشت برنج تراریخته را بین چند صد هكتار تا چند هزار هكتار در نظر بگیریم، نسبت به مصوبه سال ۱۳۸۴ ‌هیئت وزیران مبنی بر كشت حد اقل ۲۰۰ هزار هكتار در سال گذشته، كوتاهی غیر قابل جبرانی صورت گرفته است. برخی گزارشات تایید نشده ازورود بذور تراریخته كلزا توسط واحدهایی از وزارت جهاد كشاورزی و كشت بدون اعلام آنها حكایت دارد كه تایید آن در حال حاضر امكان پذیر نیست.
۳) واردات و مصرف محصولات تراریخته
علاوه بر برنج تراریخته ایرانی كه در بازار داخلی عرضه شده و به مصرف عموم می رسد، مستندات زیادی از طرف منابع مستقل و واحدهای مختلف وزارت جهاد كشاورزی وجود دارد كه واردات آگاهانه محصولات تراریخته (سویا، ذرت، كلزا و روغن نباتی) توسط وزارت جهاد كشاورزی با مجوز این وزارتخانه را تایید می كند (۲۵-۲۶). به هر تقدیر با توجه به اینكه كشورهای صادر كننده محصولات یاد شده به ایران (برزیل، آرژانتین، كانادا، آمریكا و ...) به طور عمده تولید كننده كلان محصولات تراریخته هستند، ورود محصولات تراریخته و مصرف آن توسط عموم مردم محرز بوده و انكار آن ناممكن است. البته نفس واردات و مصرف این محصولات نه تنها مورد اشكال نیست بلكه مورد تاكید نیز قرار دارد. اما عدم اعلام كشورهای صادر كننده خلاف پروتكل ایمنی زیستی كارتاهنا است. عدم كشف محصولات تراریخته وارداتی از سوی مسئولین ایرانی نیز موجب وهن ملی (شائبه ناتوانی ملت ایران در تشخیص محصولات تراریخته وارداتی) و پنهان نگه داشتن موضوع توسط معاونت زراعت وزارت جهاد كشاورزی در عین ادامه واردات و جلوگیری از تولید این محصولات در داخل كشور موجب تقویت بیگانگان و خلاف منافع ملی و مغایر با سند چشم انداز نظام در افق ۱۴۰۴، سیاست های كلی برنامه چهارم (مصوب و ابلاغ شده از طرف مقام معظم رهبری)، مصوبات هیئت وزیران و حتی نظر صریح رئیس محترم جمهور جناب آقای دكتر احمدی نژاد است. موضوع "فقدان بر واردات محصولات دستكاری ژنتیكی شده" (تراریخته) از منظری دیگرمورد تاكید و اعتراض فاطمه واعظ جوادی رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز قرار گرفته است (۱۸).
۴) سیاستگذاری در حوزه محصولات تراریخته
در سال گذشته طرح مربوط به تشكیل كمیته ملی ایمنی زیستی كه در ابتدای تشكیل دوره هفتم مجلس شورای اسلامی ارائه و شور اول آن در همه كمیسیون ها به تصویب رسیده بود در صف طویل طرح ها و لوایح مجلس شورای اسلامی منتظر ماند تا مفهوم "اولویت بیوتكنولوژی" بیشتر روشن شود. از سوی دیگر سازمان حفاظت محیط زیست نیز اقدام به تهیه پیش نویسی برای قانون ایمنی زیستی كرد ولی تهیه آن را به "كمیسیون هماهنگی شورای ملی ایمنی زیستی نسبت داد. این پیش نویس برخلاف ا دعای سازمان حفاظت محیط زیست مورد اعتراض نمایندگان برخی از دستگاه های عضو كمیسیون یاد شده قرار گرفت و این اعتراضات برخلاف رویه موجود دولت حتی به مطبوعات هم كشیده شد (۱۹). به طور خاص انجمن ایمنی زیستی طی نامه شدیداللحنی پیش نویس یاد شده را مملو از اشتباهات و غلط های علمی، بازدارنده و خلاف قوانین و مقررات موجود، غیر قابل اجرا و مغایر سند چشم انداز توسعه نظام و سیاست های كلی برنامه چهارم دانسته و خواستار از نو نوشته شدن آن پیش نویس با حضور و مشاركت نخبگان و متخصصین با سابقه ایمنی زیستی كشور شد. انجمن ژنتیك و انجمن بیوتكنولوژی نیز مواضع مشابهی را اعلام و با تصویب پیش نویس یاد شده مخالفت كردند.
به هر تقدیر پس از گذشت قریب ۵/۱ سال از مصوبه هیئت وزیران، برای اولین بار جلسه شورای ملی ایمنی زیستی به ریاست آقای دكتر داوودی معاون اول رئیس جمهور تشكیل شد. تنها دستور این جلسه پیش نویس قانون ایمنی زیستی كشور بود كه با مخالفت برخی از دستگاه ها و با درایت در خور تقدیر معاون اول رئیس جمهور به تصویب نرسید و برای اعمال اصلاحات اساسی برگردانده شد. متاسفانه در حال حاضر نیز روند سابق تدوین این پیش نویس بدون توجه به جمعبندی ارائه شده توسط معاون اول رئیس جمهور و مصوبات جلسه، بر مبنای "بازدارندگی مطلق" و بدون حضور نخبگان و متخصصان ایمنی زیستی كشور و بدون حضور نماینده‌ای از انجمن های علمی كشور توسط رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در دست تهیه است. به طور خلاصه سالی كه گذشت از جنبه تدوین مقررات و قوانین مربوط به توسعه فناوری زیستی و بیوتكنولوژی مدرن سالی بدون بازده بوده و حتی یك قانون، مصوبه هیئت وزیران و یا حتی یك بخشنامه وزارتی در مورد محصولات تراریخته و توسعه مهندسی ژنتیك به تصویب نرسید و یا صادر نشد. مركز پژوهش های مجلس شورای اسلامی نیز در گزارش نسبتا مفصل و در خور تقدیری بر ضرورت اقدامی فوری "رویكرد غیر فعال كنونی در عرصه زیست فناوری" را موجب افزایش "فاصله تكنولوژیك ایران با سایر كشورها" دانست (۲۰). در این گزارش از تولید برنج تراریخته به عنوان یكی از مهمترین دستاوردهای بیوتكنولوی كشور در عزصه كشاورزی نام برده شده است. این گزارش مورد استقبال جامعه علمی و انتقاد مدیران پژوهشی جدید در واحدهای پژوهشی دولتی به ویژه در وزارت علوم و جهاد كشاورزی قرار گرفت. گفتنی است معاونت پژوهش های اقتصادی مركز تحقیقات استراتژیك كار تدوین پیش نویس سیاست های كلی مربوط به توسعه فناوری های نو از جمله بیوتكنولوژی و نانوتكنولوژی را آغاز كرده و در حال آماده كردن آن برای تحویل به مجمع تشخیص مصلحت نظام است.● ادامه مخالفت ها و مقاومت ها
سالی كه گذشت پرچالش ترین سال برای پژوهشگران حوزه مهندسی ژنتیك و انجمن های علمی ذیربط از نظر مقاومت در مقابل مخالفت های دستگاه های دولتی در مورد توسعه فناوری های نو به طور عام و مهندسی ژنتیك و كشت محصولات تراریخته به طور خاص محسوب می شود. به طور كلی وزارت جهاد كشاورزی (وزیر، معاون زراعت و معاون تحقیقات وی و رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی) و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست از یك سو در صف ممانعت كنندگان در مقابل توسعه كشت محصولات تراریخته قرار داشتند (دفتری در وزارت امورخارجه را نیز باید به این فهرست افزود) و از سوی دیگر مجری برنج تراریخته، پژوهشگران مستقل، انجمن های علمی ایمنی زیستی، ژنتیك و بیوتكنولوژی و تا حدودی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكی و شالیكاران پیشرو و تشكل صنفی-سیاسی خانه كشاورز در صف موافقان توسعه این فناوری به مقاومت و صدور نامه و بیانیه و انجام مصاحبه و مناظره و ارائه مستندات علمی مشغول بودند كه در زیر به بخش مختصری از این مخالفتها و مقاومت ها اشاره می شود.
▪ در تاریخ ۲۳/۱/۱۳۸۵ تعداد ۴۰ نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی طی نامه ای خطاب به دكتر احمدی نژاد رئیس محترم جمهور، ضمن تقدیر از پژوهشگران افتخار آفرین تولید كننده برنج تراریخته تقدیر كرده و از ایشان خواستند موانع توسعه برنج تراریخته را برطرف و بذور مهر و موم شده را توزیع كنند. تا تاریخ ۱۶/۱۱/۸۵ (قریب به ۱۱ ماه هیچ گونه پاسخی از سوی رئیس جمهور و وزارت جهاد كشاورزی به این نامه ارائه نشده است. در واكنش به این سوال ها وزیر جهاد كشاورزی در خرداد ماه ۱۳۸۵ گفت:
از آنجا كه محصولات تراریخته اجازه ورود به بازارهای جهانی را ندارند، ما نیز هیچگونه برنامه ای برای استفاده و تكثیر آن نداریم...با وجود اینكه به فناوری تولید این محصول دست یافته ایم اما به دلیل مشكلات زیست محیطی و بهداشتی آن و تحریم كشورهایی كه از محصولات تراریخته استفاده می كنند، ما نیز تا زمانی كه به عنوان عامل خطرزا شناخته نشود به عنوان یك دانش و علم از آن در آزمایشگاه ها استفاده می كنیم (۱۷).
این مصاحبه آقای وزیر مورد اعتراض كتبی انجمن های ایمنی زیستی، بیوتكنولوژی و ژنتیك قرار گرفت. این انجمن ها برای اطلاع از مبنای سخنان وزیر و احتمالا توضیح اینكه موارد اظهار شده توسط ایشان فاقد مبناست و صحت ندارد از ایشان تقاضای وقت كردند كه تا تاریخ ۱۴/۱۱ ۸۵ و پس از گذشت چندین ماه هنوز به این تقاضا ترتیب اثر داده نشده است.
▪ تعدادی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی در جریان استیضاح وزیر جهاد كشاورزی مقابله وزارت تحت مدیریت وی با توسعه فناوری های نو و توقف كشت برنج تراریخته را به عنوان بخشی از دلایل استیضاح وزیر جهاد كشاورزی عنوان كردند كه نه در صحن علنی به آنها پاسخی ارائه شد و نه پس از آن و در مصاحبه های بعدی وزیر محترم در مورد ایرادات ارائه شده از طرف استیضاح كنندگان اشاره ای به این موضوع شد.
• برخلاف ادعای وزیر جهاد كشاورزی و برخی مسئولین سازمان حفاظت محیط زیست در مورد سلامتی برنج تراریخته، معاون غذا و داروی وزارت بهداشت در تاریخ ۲۷/۹/۱۳۸۵ طی نامه شماره ۱۳۷۱۴/د اعلام كرد كه:
"در خصوص بررسی مخاطرات احتمالی بهداشتی برنج تراریخته دبیرخانه كارگروه تخصصی ایمنی زیستی وزارت بهداشت بر اساس جمع آوری اطلاعات از بررسی نتایج گزارشات محققان دنیاو تحقیقات انجام شده از سوی انجمن ها ایرانی مانند : بیوتكنولوژی، ایمنی زیستی، و ژنتیك ایران و كار گروه مشترك انجمن ها موارد زیر را راهگشا و مهم ارزیابی می‌نماید:
كارگروه مشترك سه انجمن فوق اعلام نموده است كه شواهدی میبنی بر اثبات نگرانی از رهاسازی این گیاه از لحاظ زراعی و زیست محیطی، بهداشتی و غذایی وجود ندارد.
باكتری تولیدگر پروتئینی كه محصول ژن cry۱Ab بوده و در برنج فوق استفاده شده است دارای سابقه جهانی سی ساله در تولید فراورده های غذایی می باشد و تا كنون هیچ گزارشی مبنی بر عوارض سوء مصرف آن در جهان ثبت نگردیده است و مجوز دو سازمان معتبر خواروبار جهانی FAO و غذا و دارو FDA را هم دارد.
همچنین نشانگر hpt استفاده شده در برنج ایرانی مورد اشاره بی خطر بوده و دارای مجوز استفاده دو سازمان فوق الذكر است (نامه شماره ۱۳۷۱۴/د مورخ ۲۷/۹/۸۵). "
همچون مصاحبه های صریح وزیر سابق بهداشت، درمان و آموزش پزشكی (۲۱) و مدیركل محترم تغذیه جامعه وزارت یادشده (۲۲) مبنی بر اینكه "برنج تراریخته هیچ خطری ندارد" این نامه رسمی نیز موجب نشده است تا مسئولین وزارت جهاد كشاورزی و سازمان حفاظت از محیط زیست دست از ادعاهای خود مبنی بر احتمال وجود مخاطره برای سلامت جامعه بردارند. در جدیدترین ادعا معاون تحقیقات وزیر جهاد كشاورزی در مورد رهاسازی برنج تراریخته گفته است: تا مطمئن نشویم كه منابع طبیعی و سلامت جامعه به مخاطره نمی افتد، امكان رهاسازی فراهم نمی شود" (۱۵)! اما ایشان ذكر نكرده‌اند چرا واردات انبوه محصولات تراریخته خارجی سلامت جامعه را به خطر نمی اندازد ولی تولید كمی برنج تراریخته در داخل كشور ایشان را پریشان خاطر می كند! معاون زراعت وزیر جهاد كشاورزی نیز به كرات مدعی شده اند كه تا زمانی كه سلامتی این محصولات مشخص نشود در این زمینه وارد عرصه تولید نمی شویم! از سوی دیگر، هم عزیزان سازمان حفاظت محیط زیست و هم مسئولان وزارت جهاد كشاورزی فراموش كرده‌اند كه موضوع "سلامت انسان و جامعه" متولی دیگری دارد كه همانا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی است!
▪ در شماره ۵۵ پیام جهاد كشاورزی (ارگان روابط عمومی وزارت جهاد كشاورزی) مطلبی تحت عنوان "بیوتكنولوژی؛ كلید فردا" منتشر شد كه در بخشی از آن آمده است:
"هر چند تاكنون روند سرعت توسعه و فرهنگ استفاده از مهندسی ژنتیك به خصوص در تولیدات كشاورزی به خوبی جا نیفتاده اما به نظر می رسد تولید محصولات تراریخته مانند برنج و پنبه می تواند سرآغاز تحولی جدی برای فردای كشاورزی ایران باشد كه باید به آن اندیشید (۲۳)."
در صفحه ۸ همین شماره پیام در مورد استفاده از ذرت تراریخته برای كنترل كرم ساقه خوار اروپایی مطلب خوبی نوشته شده بود. این شماره نشریه پیام جهاد كشاورزی فورا لااقل در پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی از بین تك تك افراد جمع آوری شد!
▪ خانم فاطمه واعظ جوادی معاون محترم رئیس جمهور در تاریخ ۵/۸/۸۵ (ظاهرا به حمایت از وزیر تازه استیضاح شده جهاد كشاورزی كه در مجلس به خاطر عدم صدور مجوز كشت محصولات تراریخته تحت فشار بوده است) مصاحبه ای غیر منتظره انجام داده و حمله های سنگینی را بر علیه مجری برنج تراریخته صورت می دهد و مدعی می شود كه این كار (برنج تراریخته) سیاسی شده است (۱۸). پاسخ ایشان در تاریخ ۱۰/۸/۸۵ (به فاصله ۵ روز) توسط خبرگزاری ایسنا منتشر می شود (۲۴) كه مطالعه دقیق مفاد آن مورد تاكید است.
دهها مكاتبه و اظهار نظرات ضد ونقیض معاون زارعت و معاون تحقیقات وزارت جهاد كشاورزی و برخی دیگر از مسئولین وزارت جهاد كشاورزی از یك سو و مقاومت انجمنهای علمی كشور و مجری طرح برنج تراریخته حاصل سال گذشته مهندسی ژنتیك در كشور بوده است. در حالی كه در همین مدت جهان ۱۲ میلیون هكتار دیگر و در مجموع ۱۰۲ میلیون هكتار محصول تراریخته را به زیر كشت برده و از منافع متعدد آن بهره مند شد.
شاید مقایسه آنچه در ایران می گذرد و آنچه در جهان می گذرد، فارغ از دیدگاه های متفاوتی كه برای یك پدیده واحد در كشور ابراز می شود، از جنبه چرایی مهاجرت نخبگان، چرایی افزایش واردات در همه محصولات، و چرایی توفیق محدود در افزایش "تولید" دست كم برای مسئولین ارشد نظام مفید باشد. مطالعه پیوست این گزارش كه به ده‌ها زبان و در بیش از ۴۵۰ میلیون نسخه در سراسر جهان منتشر می شود مورد تاكید است.
● برنج تراریخته چیست و با چه هدفی تولید شده است؟
برنج تراریخته یكی از افتخارات ملی و دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در عرصه علم و فناوری است. برنج تراریخته طارم مولایی اولین برنج تراریخته رهاسازی شده در جهان و اولین محصول تراریخته كشورهای مسلمان و منطقه خاورمیانه است كه به سطح مزرعه راه یاقته است و صدها كشاورز ایرانی آن را تولید كرده‌اند و در حال حاضر نیز به كشت آن مشغول هستند. برنج تراریخته با استفاده از روش مهندسی ژنتیك به نحوی تولید شده است كه نوعی پروتئین به نام Cry۱Ab در برگها و ساقه های آن تولید می‌شود كه موجب مصونیت كامل این برنج در مقابل حمله آفات پروانه‌ای و از جمله كرم ساقه خوار برنج می شود. در نتیجه برای تولید این محصول نیازی به كاربرد سموم شیمیایی دفع آفات نباتی نخواهد بود. با توجه به اینكه بیشترین مصرف سموم شیمیایی حشره كش در كشور ما مربوط به مبارزه با كرم ساقه خوار برنج می‌باشد كشت این محصول فواید اقتصادی، بهداشتی، اجتماعی و زیست محیطی فراوانی را به دنبال خواهد داشت كه به ذكر برخی از آن‌ها اكتفا می شود:
۱) مصرف سموم شیمیایی حشره كش در زراعت برنج كاهش یافته و به سمت صفر میل خواهد كرد. در نتیجه صد ها هزار دلار ارز برای خرید سم یا مواد اولیه آن، خرید سمپاش و هزینه سمپاشی صرفه جویی خواهد شد.
۲) هزینه تمام شده برنج به دلیل كاهش مصرف نهاده ها (سم) كاهش یافته سود خالص كشاورزان بیشتر خواهد شد.
۳) محصول برنج تراریخته حدود ۲۰ درصد بیشتر از برنج غیر تراریخته از همان واریته است. بنابر این ضمن افزایش تولید محصول در كلان كشور موجب افزایش برداشت محصول از واحد سطح و كاهش بیشتر هزینه های تولید و سود خالص بیشتر برای كشاورزان خواهد شد.
۴) كاهش مصرف سموم موجب حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از كشتار مارها، ماهیان، قورباغه ها، كفشدوزك ها، پروانه ها و سایر جانوران مفید موجود در مزارع برنج خواهد شد.
۵) از مسمومیت شالیكاران و فرزندان خردسال آنها به دلیل بی احتیاطی یا زیاده روی در مصرف سموم جلوگیری خواهد شد.
۶) نظر به این كه در فرایند تولید برنج تراریخته به هیچ عنوان از حشره كش های شیمیایی استفاده نمی شود بنابراین محصول نهایی در مقایسه با مشابه سنتی آن سالم تر بوده و فاقد هرگونه بقایای سموم در دانه می باشد كه می تواند عوارض سوئی را بر روی سلامتی مصرف كنندگان برجای بگذارد.
البته توضیح این نكته نیز ضروری است كه برنج تراریخته طارم مولایی اولین دستاورد دانشمندان ایرانی است اما ژن مورد نظر از طریق تلاقی های برگشتی به واریته های دیگری نیز منتقل شده و هم اكنون لاین های واریته های پرمحصولی نظیر نعمت تراریخته، ندای تراریخته و خزر تراریخته نیز وجود دارند كه در صورت تولید انبوه تحول مهمی را در خودكفایی برنج ایجاد خواهند كرد. از سوی دیگر در صورت حمایت از این نوع پروژه ها، امكان تولید برنج تراریخته ای وجود دارد كه بدون نیاز به آب فراوان ونظیر گندم كشت می‌شود. برای كسانی كه كوچكترین آشنایی با كشاورزی كشور و محدودیت های اصلی توسعه آن من جمله كمبود آب دارند اهمیت كشت برنج به صورت خطی و بدون غرقاب كردن روشن است.
برنج های تراریخته دیگری به صورت ازمایشی در كشورهای دیگر تولید شده اند كه دارای ویتامین آ، آهن و روی بیشتری هستند و مسئولین محترم وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكی متقاضی تولید آن هستند زیرا كمبود این ویتامین و عناصر معدنی نقش بسیار زیادی در بیماریها و كمبود های تغذیه ای جامعه ایرانی بویژه زنان باردار ایفا می كنند.

بهزاد قره‌یاضی( متخصص مهندسی ژنتیك و ایمنی زیستی)
منابع
۱- قره‌یاضی ب، ۱۳۸۵. بازتاب وسیع تولید اولین برنج تراریخته جهان توسط ایران: به گزارش Agrifood awareness ایران رهبریت بیوتكنولوژی جهان را در دست می گیرد. گزارش پژوهش‌های قتصادی، ۱-۸۵-۶-۰۴ مركز تحقیقات استراتژیك.
۲- روزنامه مهد آزادی، سال پنجاه و هفتم شماره ۳۹۸۸ شانزدهم آذر ۱۳۸۵، صفحه ۲.
۳- James Clive. ۲۰۰۶. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: ۲۰۰۶. ISAAA Brief No. ۳۵. ISAAA, Ithaca, NY.
۴- قره‌‌یاضی ب‌، زراعت مولكولی. مقالات كلیدی نهمین كنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران. ۵ تا ۷ شهریور ۱۳۸۵. تهران- پردیس ابوریحان دانشگاه تهران
۵- Ghareyazie, B., Alinia, F., Menguito. C. A., Rubia, L.G, De Palma, J.M, Liwanag, E. A, Cohen, M.B, Khush, G.S and Bennett. J. (۱۹۹۷). Enhanced resistance to two stemborers in an aromatic rice containing a synthetic Cry IA (b) gene. Molecular Breeding ۳: ۴۰۱-۴۱۴.
۶- Ferber, Dan. "Risks and Benefits: GM Crops in the Cross Hairs." Science ۲۸۶ (۱۹۹۹): ۱۶۶۲-۱۶۶۶.
۷- V. Gomathi* and S. S. Gnanamanickam, ۲۰۰۴. Polygalacturonase-inhibiting proteins in plant defence. Current Science, VOL. ۸۷, No. ۹.
۸- Kumar et al. ۲۰۰۵. Secretion of hepatitis B surface antigen in transformed tobacco cell suspension cultures. Biotechnology letters. ۲۷:۱۳, ۹۲۷-۹۳۲.
۹- Fischer R and Schillberg S. ۲۰۰۴. Molecular farming. Willey_VCH
۱۰- Balis D and Altosaar I, Human Immune Protein CD۱۴ Expressed in Tobacco ۲۰۰۶. ISB News Report. http://www.isb.vt.edu/news/۲۰۰۶/news۰۶.jul.htm#jul۰۶۰۱.
۱۱- . Devlin, Robert H et al., ۲۰۰۴, “Population Effects of Growth Hormone Transgenic Coho Salmon Depend on Food Availability and Genotype by Environment Interactions,” Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. ۱۰۱, no. ۲۵, pp. ۹۳۰۳-۹۳۰۸, (June ۲۲,۲۰۰۴) at [http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/۱۰۱/۲۵/۹۳۰۳], visited Oct. ۶, ۲۰۰۴.
۱۲- Wall Robert, et al., Genetically enhanced cows resist intramammary Staphylococcus aureus infection. Nature Biotechnology, ۲۳ (۲۰۰۵), p. ۴۴۵-۴۵۱.
۱۳- روزنامه اعتماد مورخ ۲۹ شهریور ۱۳۸۳.
۱۴- سند ملی زیست فناوری مصوب ۱۳۸۴ هیئت وزیران
۱۵- هفته نامه دنیای سبز سال اول، شماره اول، سی ام دی ماه ۱۳۸۵
۱۶- رئیس موسسه تولید محصولات تراریخته در كشور ادامه یابد. تحقیقات بیوتكنولوژی كشارزی: آمادگی تولید خرما، چغندر، پنب و سیب زمینی تراریخته را داریم. خبرگزاری ایسنا، ۱۰/۱۰/۱۳۸۵، كد خبر: ۰۳۸۸۳-۸۵۱۰
۱۷- وزیر جهاد كشاورزی: برنامه‌ای برای استفاده از برنج تراریخته نداریم. روزنامه اقتصاد پویا پنجشنبه سوم خرداد ۱۳۸۵. شماره ۵۷۱.
۱۸- واعظ جوادی هشدار داد: فقدان نظارت بر واردات محصولات دستكاری ژنتیكی شده. ایسنا، ۵/۸/۱۳۸۵. كدخبر: ۰۱۴۵۲-۸۵۰۸
۱۹- رئیس انجمن بیوتكنولوژی ایران: قانون ایمنی زیستی باید با هماهنگی تمام بخش های ذیربط تدوین شود. خبرگزاری ایسنا، ۶/۹/۱۳۸۵، كد خبر: ۰۲۶۰۷-۸۵۰۹.
۲۰- با تاكید بر ضرورت اقدامی فوری مركز پژوهش های مجلس هشدار داد: رویكرد غیر فعال كنونی در عرصه زیست فناوری، فاصله تكنولوژیك ایران را با سایر كشورها افزایش می دهد. خبرگزاری ایسنا، ۵/۹/۱۳۸۵، كد خبر: ۰۲۳۴۹-۸۵۰۹.
۲۱- وزیر بهداشت: برنج تراریخته خطر ندارد. روزنامه صبح اقتصاد، سه شنبه ۲۶ آبان ۱۳۸۳.
۲۲- ربابه شیخ الاسلام: برنج تراریخته مشكلی برای سلامت انسان به وجو نمی آورد. روزنامه ابرار اقتصادی، دوشنبه ۱۳ مهر ۱۳۸۳.
۲۳- سمیعی عباس، ۱۳۸۵. بیوتكنولوژی؛ كلید فردا. پیام جهاد كشاورزی، مهر ۱۳۸۵ شماره ۵۵.
۲۴- مجری طرح برنج تراریخته: جلوگیری از كشت برنج تراریخته مغایر مصوبات دولت است. خبرگزاری ایسنا: ۱۰/۸/۱۳۸۵، كد خبر: ۰۳۳۵۰-۸۵۸۰.
۲۵- نامه شماره ۲۵۱/۵۸۹ مورخ ۶/۲/۱۳۸۵ رئیس پژوهشكده بیوتكنولوژی كشاورزی و پیوست آن.
۲۶- صاریخان خلجانی، سجاد. ۱۳۸۴. شناسایی سازواره های تغییر یافته ژنتیكی در محصولات غذایی وارد شده به بازار ایران. پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه زنجان.