کتابخانه ملی روسیه

● تأسیس: ۱۸۶۲
● تاریخچه:
كتابخانه دولتی روسیه در سال ۱۸۶۲ به‌عنوان نخستین كتابخانه عمومی در مسكو تأسیس شد و یكی از بزرگترین كتابخانه‌های جهان است. این كتابخانه در قرن هیجدهم میلادی توسط معمار روس «و. ای. باژنوف» و در مجاورت «كاخ كرملین» به شكل زیبایی ساخته شد. در ابتدا این كتابخانه «كتابخانه عمومی مسكو» خوانده شد و از آنجا كه «موزه رومیانتسف» نیز در این ساختمان قرار داشت، به نام «موزه رومیانتسف» یا كتابخانه رومیانتسف نیز شهرت یافت. در طول زمان، این كتابخانه نام‌های دیگری نیز به خود گرفت كه «كتابخانه دولتی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به نام لنین» از جمله این نام‌ها بود. در حال حاضر این كتابخانه به نام «كتابخانه دولتی لنین» شهرت دارد.
اساس مخزن كتابخانه را مجموعه غنی كتب و‌آثار خطی «ن. پ. رومیانتسف» كه وارثان او به دولت روسیه تقدیم داشتند تشكیل می‌داد. به مرور زمان، بخش دیگری از ذخایر كتابخانه را كتبی تشكیل دادند كه در شوروی به چاپ می‌رسیدند؛ بدین ترتیب كه به‌موجب قانون، برای این كه كتابی مجوز انتشار بگیرد، ‌باید نسخه‌ای از آن دراختیار كتابخانه‌های اصلی مانند این كتابخانه، كتابخانه عمومی شهر سن‌پترزبورگ، كتابخانه آكادمی علوم، و ... قرار بگیرد. اهدای مجموعه‌های خصوصی از دیگر راه‌هایی بود كه بر غنای ذخایر این كتابخانه افزود. به‌عنوان نمونه تا سال ۱۹۱۷ بیش از ۵۰ مجموعه به كتابخانه اهدا گردید.
كتابخانه از آغاز تأسیس، مورد استقبال فراوان مردم مسكو قرار گرفت، و تالار مطالعه اصلی كتابخانه كه در ژانویه سال ۱۸۶۲ ساخته شد و فقط گنجایش ۲۰ تن را داشت ابداً كافی به نظر نمی‌رسید. بنابراین در سال ۱۸۷۹ تالار مطالعه جدیدی در سمت چپ ساختمان اصلی كتابخانه واقع در خیابان «زنامنكو» به گنجایش ۱۷۰ تن ساخته شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. میزان معروفیت و تعداد مراجعان به كتابخانه به تدریج افزایش می‌یافت و این امر مستلزم توسعه امكانات كتابخانه بود. بدین علت در ماه نوامبر سال ۱۹۱۵، تالار مطالعه بزرگتری با گنجایش ۳۰۰ تن ساخته شد. می‌توان گفت بزرگانی همچون «تولستوی»، «داستایفسكی»، «چخوف»، «مندلیف»، و ... ازجمله مراجعان به این كتابخانه بوده‌اند و از این تالار‌ها بهره می‌برده‌اند. آمار مراجعان كتابخانه نشان می‌دهد كه جمعیت قابل‌توجهی از همه اقشار و طبقات مردم، هر ساله به این كتابخانه مراجعه می‌كرده‌اند كه در این میان، حضورجوانان از همه بیشتر بوده است؛ به‌عنوان مثال در طول یك سال (در آستانه انقلاب اكتبر ۱۹۱۷) ۰۰۰‚۹۰ تن برای مطالعه به این كتابخانه مراجعه كرده‌اند و ۰۰۰‚۳۰۰ عنوان از منابع كتابخانه به آنان ارائه شده است.
«لنین» از جمله كسانی بود كه در هنگام تدوین كتاب خود با عنوان «توسعه سرمایه‌داری در روسیه» از ۱۹ تا ۲۱ فوریه سال ۱۸۹۷، از مخزن این كتابخانه بهره برد. انقلابی‌هایی همچون «سماشكو»، «لونا چارسكی» و دیگر همراهان «لنین» نیز ازجمله مراجعان دائمی كتابخانه بوده‌اند. شایان ذكر است كه چون این كتابخانه علاوه بر همسایگی با كاخ و مجموعه موزه‌های بزرگ كرملین، در مجاورت یكی از بزرگترین ایستگاه‌های مترو در مسكو قرار دارد، این امر به موقعیت شهری و امتیازات كتابخانه افزوده و باعث تسهیل در رفت و آمد مردم و مراجعان به كتابخانه شده است.
● تأثیر انقلاب اكتبر بر روند رشد كتابخانه:
آهنگ رشد كتابخانه قبل از انقلاب اكتبر بسیار كند بود، ولی پس از انقلاب اكتبر ۱۹۱۷ گسترش بسیار یافت. این امر مدیون پشتیبانی «لنین» بود كه به كتابخانه‌ها اهمیت زیادی می‌داد. انقلاب اكتبر، تغییرات جدی در كشور و ازجمله در سرنوشت این كتابخانه ایجاد نمود. ازجمله این رویدادها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
▪ پس از انتقال پایتخت كشور از سن پترزبورگ به مسكو در سال ۱۹۱۸، كتابخانه رومیانتسف با كسب امتیاز حق مؤلف، به كتابخانه مركزی شهر تبدیل شد.
▪ تعداد كاركنان آن بر اساس فرمان لنین به شورای كمیساریای خلق (هیئت دولت) در سال ۱۹۱۹، افزایش یافت.
▪ از سال ۱۹۲۱ این كتابخانه دولتی اعلام شد و از لحاظ تأمین مالی، در شمار مؤسسات مهم دولتی قرار گرفت.
▪ پس از چندی، موزه موجود در كتابخانه از آن جدا شد و ساختمان به طور كامل به كتابخانه اختصاص یافت.
▪ ذخایر كتابخانه از محل مجموعه‌های شخصی كه در تملك دولت قرار گرفتند و دولتی محسوب شدند، باز هم تكمیل‌تر گردید.
▪ در ۶ فوریه ۱۹۲۵ تجدید سازمان یافت و به «كتابخانه لنین» تغییر نام داد و وظایف كتابخانه ملی اتحاد شوروی را بر عهده گرفت.
● تأثیر جنگ جهانی دوم:
این كتابخانه همچون دیگر بخش‌های جامعه از اثرات منفی و بازدارنده جنگ جهانی دوم در روند رشد خود بی‌بهره نماند و در زمان‌هایی نیز مراحل توسعه آن متوقف گشت. به‌عنوان نمونه، مجتمع جدید كتابخانه در دهه ۱۹۲۰ در مجاورت بنایی كه در قرن هجدهم ساخته شده بود آغاز شد، ولی با آغاز جنگ جهانی دوم عملیات ساخت‌وساز این مجتمع جدید قطع شد و راكد ماند. بعدها در دهه ۱۹۵۰ ساختمان جدیدی برای كتابخانه ساخته شد و ساختمان قدیمی كتابخانه به موزه كتاب تبدیل گردید.
جالب توجه این كه با وجود شرایط جنگی حاكم بر كشور، این كتابخانه برای یك روز هم كار خود را متوقف نكرد؛ به درخواست‌های اطلاعاتی و نیازمندی‌های كتابخانه‌ای نهادها و اشخاص وابسته و مربوط به پشتیبانی جنگ و حكومت (همچون اداره‌های دولتی، مقامات حزبی، كارخانجات و صنایع نظامی، مؤسسه‌های بهداشتی و علمی، و ...) پاسخ می‌داد و برای رسیدن به پیروزی در برابر فاشیسم آلمان، دوش‌به‌دوش مردم فعالیت می‌كرد، تا جایی كه برای فعالیت گسترده در سال‌های سخت جنگ، به دریافت جوایز دولتی نایل گشت.
● زمینه‌های رشد كمی و كیفی كتابخانه:
▪ پس از سپری‌شدن سال‌های جنگ دوم جهانی، تعداد كتاب‌ها رو به افزایش گذاشت؛
▪ بنیاد مالی كتابخانه قوی‌تر گردید؛
▪ استفاده از مظاهر فناوری جدید در كتابخانه رشد فزاینده‌ای یافت؛
▪ در اواسط دهه ۷۰ میلادی، دو بنای جدید برای مخزن كتابخانه در منطقه «خیمكی» ساخته شد؛
▪ بر اساس مصوبه هیئت وزیران اتحاد جماهیر شوروی مورخ ۶ آگوست ۱۹۸۵، ساختمان اصلی كتابخانه مورد بازسازی مجدد قرار گرفت؛
ـ مبادله كتاب با كشورهای مختلف جهان سرعت یافت و از این سو مخزن كتابخانه از غنا و تنوع بیشتری برخوردار گردید.
● آثار نفیس و كتب خطی موجود در كتابخانه:
آثار خطی موجود در این كتابخانه از ارزشمندترین و بعضاً قدیمی‌ترین مجموعه كتب دستنوشت (منسوب به قرون گذشته) می‌باشند. به‌عنوان نمونه، قدیمی‌ترین نسخه خطی كه در این كتابخانه نگهداری می‌شود، مربوط به یونان و متعلق به قرن شش میلادی است.
این نسخه‌های خطی علاوه بر زبان روسی، به زبان‌های دیگری همچون عربی، فارسی، تركی، هندی،‌چینی، ژاپنی، و ... نوشته شده‌اند. بیشتر این آثار متعلق به قرون ۱۱ تا ۱۹ میلادی هستند.
● در میان نسخه‌های خطی موجود در كتابخانه، این آثار به چشم می‌خورند:
▪ برخی از قدیمی‌ترین آثار خطی روسی درباره انجیل به نام‌های «انجیل آرنانگل» (مربوط به سال ۱۹۰۲)، «انجیل ماریین» (قرن ۱۱)، «انجیل نیتروو» (قرن ۱۴)؛
▪ ده‌ها نسخه خطی به زبان‌های اسلاوی و روسی قدیم كه همگی حاكی از ادبیات، تاریخ، هنر و حیات معنوی مردم در طول قرون متمادی می‌باشد؛
▪ بیش از ۷۰۰ اثر خطی شخصیت‌های تاریخی، علمی، ادبی و هنری متعلق به قرون ۱۸ تا ۲۰ میلادی؛
▪ اسناد مختلفی كه توسط دانشمندان، نویسندگان و علاقه‌مندان جمع‌آوری آثار باستانی در بایگانی‌های شخصی آن‌ها موجود بوده و سپس در اختیار این كتابخانه قرار گرفته؛
▪ اسناد نادری درباره خرید و فروش زمین توسط دهقانان، ثروتمندان و كلیساها، ‌تجارت و بازرگانی؛
▪ دستنوشته‌های شخصیت‌های علمی و فرهنگی چون «ولتر»، «روسو»، و؛
▪ نخستین نشریه‌های اسلاوی؛
▪ كتب دانشمندان و نویسندگان بزرگ جهان مانند «دانته»، «شكسپیر»، «گوته»؛ «ولتر»؛ و...؛
▪ ذخایر و نت‌های فراوان در زمینه موسیقی (منسوب به قرون ۱۶ تا ۱۸ میلادی)؛
▪ آثار چاپ‌شده نقاشان معروف جهان.
● چگونگی سامانه اطلاع‌رسانی كتابخانه‌ای:
▪ مراجعان به این كتابخانه برای دریافت كتاب یا اطلاعات موردنیاز خود از روش‌های گوناگونی استفاده می‌كنند كه از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
▪ سامانه كاتالوژی (بانك بزرگ كارت‌ها و فیش‌های راهنما)؛
▪ كتابچه‌های نمایه؛
▪ سامانه میكروفیلم؛
▪ نقشه‌های مختلف و ضمیمه‌های مصور؛
▪ دستگاه صفحه گردان اطلاعات.
در روش اخیر، صفحات اطلاعات به یك محور فلزی متصل و در داخل قاب شیشه‌ای قرار گرفته‌اند. فرد متقاضی از روی فهرست موجود در كنار دستگاه، علامت اختصاری موضوع موردعلاقه‌اش را پیدا می‌كند و سپس دكمه مربوطه را كه بر روی دستگاهی شبیه ماشین تحریر تعبیه شده است، فشار می‌دهد. محور شروع به چرخیدن می‌كند و بر روی صفحه موردنظر می‌ایستد و شخص به مطالعه اطلاعات موردنیازش می‌پردازد. استفاده از رایانه نیز در چند سال اخیر مورد توجه خاص و بهره برداری فراوان قرار گرفته است.● بخش‌ها:
▪ از ۱۷ تالار بزرگی كه برای استفاده خوانندگان كتب و نشریات اختصاص یافته، چند تالار به‌منظور استفاده اختصاصی دانشمندان و محققان و دانشجویان كاندیدای احراز مدرك دكترا و مدارج عالی در نظر گرفته شده است.
▪ در دیگر ساختمان‌های كتابخانه، سالن‌هایی برای برپایی كنفرانس‌های علمی، اجتماعات و سخنرانی و نیز برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی، هنری كشورهای مختلف جهان در نظر گرفته شده.
▪ طبقه چهارم یكی از ساختمان‌های بزرگ كتابخانه به بهره‌برداری از مظاهر فناوری اطلاع‌رسانی جدید، بویژه «اینترنت» اختصاص یافته است.
● فعالیت‌ها و خدمات:
در این كتابخانه به طور مرتب و منظم، كنفرانس‌های علمی در زمینه‌های مختلف برگزار می‌شود و در آن‌ها دورنمای توسعه نظری و عملی امور مربوط به كتابخانه‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بسیاری از این كنفرانس‌ها، مهمانان و اندیشمندانی از دیگر كشورهای جهان دعوت می‌شوند و به بیان نقطه نظرات خود می‌پردازند.
● پژوهشگاه كتابخانه:
فعالیت‌های پژوهشی یكی از مهم‌ترین فعالیت‌های فوق برنامه مدیران ارشد و كارشناسان علمی و فنی كتابخانه می‌باشد. این پژوهش‌ها به طور مستمر انجام می‌گیرند و نتایج آن‌ها برای بهینه‌كردن امور و بهره برداری بیشتر از امكانات، به مسئولان مربوطه و مراجع امر انعكاس می‌یابند. سرفصل‌های تحقیقاتی زیر از جمله زمینه‌هایی هستند كه مورد تحقیق قرار می‌گیرند:
▪ بررسی نظری تكامل و رشد فعالیت‌های كتابخانه‌ها در كشور؛
▪ بررسی عملكرد نظام واحد كتابخانه‌ای، ایجاد اتحادیه‌های منطقه‌ای كتابخانه‌ای و برقراری روابط میان آن‌ها؛
▪ مخازن كتابخانه‌های كشور و چگونگی بهره‌برداری از آن‌ها؛
▪ عملكرد كتابخانه‌های عمومی در نظام اطلاعات علمی و فنی، دولتی و بین‌المللی؛
▪ بازسازی فناوری عملیاتی كتابخانه‌ها؛
▪ بررسی زمینه‌های ارتقای بازدهی كتابخانه‌ها و استفاده از امكانات جدید؛
▪ استانداردكردن كتابخانه‌ها در تمامی زمینه‌های مربوطه؛
▪ تاریخچه كتاب و كتابخوانی؛
▪ تاریخچه كتابخانه‌های كشور.
● خدمات فنی كتابداری و حراست:
به‌منظور حفظ، ترمیم و جلوگیری از رسیدن هرگونه آسیبی در گذر زمان به كلیه آثار و كتب موجود در مخزن كتابخانه، روش‌های مختلفی اتخاذ شده و اقدامات گوناگونی صورت پذیرفته است كه از آن جمله می‌توان به تهیه میكروفیلم اشاره كرد.
همچنین به‌منظور حفاظت از تمامی اماكن مربوط به كتابخانه در برابر خطر آتش‌سوزی، تدابیر پیشگیرانه‌ وسیعی اندیشیده شده و مأموران آموزش‌دیده و مجرب، در همه تالارها و مخازن بر این امر نظارت دارند. تعبیه راه‌های خروجی مختلف، استقرار كپسول‌های متعدد آتش‌نشانی، نصب نقشه ساختمان‌ها و درب‌های ورودی و خروجی برای موقعیت اضطراری، و... از دیگر مواردی است كه در این زمینه پیش‌بینی شده‌اند.
نظام فهرستنویسی و رده‌بندی كتابخانه ملی (نظام رده‌بندی ملی به نام ب.ب.كا.) توسط كتابداران شوروی سابق طراحی شده. كتابخانه دارای یك فهرست الفبایی اسامی مؤلفان و عنوان‌های كتاب، یك فهرست موضوعی و یك فهرست رده‌ای است.
● خدمات اطلاعاتی پیوسته:
▪ خدمات شبكه جهانی وب؛
▪ اُپك.
● كاركنان:
بیش از سه هزار نفر در این كتابخانه مشغول به كار هستند كه دوسوم آنان را كارمندان عالی‌رتبه و كارشناسان رشته كتابداری تشكیل می‌دهند. در میان این كاركنان، تعداد فراوانی به چشم می‌خورند كه در حال ارتقای سطح دانش و اطلاعات خود می‌باشند و كاندیدای دریافت مدرك دكترا یا كارشناسی ارشد هستند.
برای گروه‌های زبانی مختلف، كارشناسانی كه مسلط به آن زبان بخصوص می‌باشند در كتابخانه انجام وظیفه می‌كنند. به‌عنوان مثال این كتابخانه در زبان فارسی، دارای كارمندانی است كه بسیار خوب به زبان فارسی صحبت می‌كنند و با فرهنگ و تمدن ایران آشنا هستند.
● مجموعه‌ها:
آمار مجموعه كتابخانه ملی روسیه تا پایان سال ۲۰۰۲ بدین قرار است:
▪ مجموعه منابع به زبان‌های خارجی / ۴۱۸‚۰۵۸‚۶
▪ روزنامه‌ها / ۷۹۱‚۵۶۶
▪ نشریات ادواری و پایان‌نامه‌ها / ۴۸۲‚۶۶۸‚۹
▪ نسخه‌های خطی / ۵۹۸‚۴۳۷
▪ چاپی‌ها و حكاكی‌ها / ۶۶۹‚۲۵۰
▪ نت‌های موسیقی / ۱۵۱‚۳۰۸
▪ نقشه‌ها و اطلس‌ها / ۵۵۶‚۱۲۵
كل مجموعه كتابخانه تا پایان سال ۲۰۰۲ حاوی ۲۳۰‚۱۱۰‚۳۳ فقره است. علاوه بر این، كتابخانه بیش از ۶۰۰ آرشیو شخصی از مورخان، دانشمندان، نویسندگان، هنرمندان و پزشكان روسی قرون ۱۸ تا ۲۰ و همچنین رهبران انقلاب كبیر، حزب كمونیست، و نویسندگان روسی و شوروی سابق دارد، و مجموعه آثار نایاب بخشی از موزه كتاب كتابخانه دولتی روسیه (از دوره پاپیروس تا امروز) را نیز دربرمی‌گیرد. از موارد دیگر می‌توان به كتابی ناطق در باره «لنین» به همراه صفحه‌ای كه صدای لنین بر روی آن ضبط شده، و نیز كتاب‌هایی برای كودكان كه بر روی پارچه چاپ شده و قابل شستشو هستند، یا كتابی كه بر روی صفحات نازك چوب پنبه چاپ شده اشاره كرد.
● ورودی‌ها:
كتاب، نشریات(مجله، روزنامه)، نسخه خطی، پایان‌نامه، متن موسیقی، نقشه، میكروفرم، فیلم، مواد صوتی، و اسناد و مدارك از سراسر جهان.
● انتشارات:
كتابخانه دولتی روسیه در حكم یك دایره‌المعارف بزرگ است كه از بزرگان دولت و سیاست گرفته تا دانشمندان، نظامیان، عموم طبقات مردم (بویژه دانش‌آموزان و دانشجویان و استادان و ...) همه و همه به این كتابخانه مراجعه می‌كنند و در جستجوی نیازمندی‌های اطلاعاتی و علمی خود، به بخش‌های مختلف كتابخانه مراجعه می‌نمایند.
كارمندان كتابخانه با وقوف به این مسئله و در پاسخ به این درخواست‌ها، همه‌ساله بیش از ۳۷۰ عنوان نشریه را (بعضاً با شمارگان ۱۵۰۰ نسخه) در زمینه‌های مختلف آماده می‌كنند و پس از چاپ در چاپخانه مجهز كتابخانه، در اختیار دانش‌پژوهان قرار می‌دهند.
● بر اساس آمار، همه‌ساله بیش از ۴۰۰ طیف و گروه كه مخاطبان این نشریات به شمار می‌آیند از این اطلاعات بهره‌برداری می‌كنند. برخی از موضوعات این نشریات عبارت‌اند از:
▪ مسائل مختلف فرهنگی؛
▪ تاریخ و هنر؛
▪ موسیقی و تئاتر، سیرك؛
▪ حفظ یادگارها، موزه و موزه‌شناسی؛
▪ عرفان و فرهنگ؛
▪ خلاقیت‌های مردمی؛
▪ كتابشناسی و كتابخانه‌ها.
● همكاری‌های بین‌المللی:
این كتابخانه به‌منظور بهره‌برداری از منابع خارجی و غنی‌ترنمودن بخش‌های مختلف خود، از سال ۱۹۲۱ نهضتی را برای واردكردن كتاب‌های خارجی به مخزن آغاز نمود، ارتباطات وسیعی را با دیگر كتابخانه‌های بزرگ دنیا برقرار كرده و تاكنون نمایندگان و كارآموزانی از ۹۳ كشور جهان را به دیدار، كسب اطلاعات، و مبادله تجارب دعوت نموده است. همچنین این كتابخانه از طریق نظام مبادله كتاب با كتابخانه‌های دیگر جهان، سفارش‌ها و نیازمندی‌های اطلاعاتی و كتابخانه‌ای مؤسسات علمی، دانشگاهی و دولتی روسیه را تأمین می‌كند.
● شرایط و نحوه دسترسی:
مراجعه به كتابخانه برای مطالعه در كتابخانه، همه‌روزه برای عموم آزاد است.تعداد زیادی رایانه به‌وسیله شبكه به هم متصل شده‌اند و كاربران زیادی از طبقات مختلف دانشگاهی، فرهنگی، علمی، و ... با هزینه‌ای بسیار ناچیز از آن‌ها استفاده می‌كنند و می‌توانند از اطلاعات به‌دست‌آمده، چاپ بگیرند یا آن را بر روی دیسكت فلاپی ضبط كنند.[۱]
اطلاعات تماس:
▪ تلفن [phone]
▪ نمابر [phone]
▪ پایگاه وب http//www.nlr.ru:۸۱۰۱/eng/nlr/index.htm۱
▪ نشانی
Russian State Library
Vozdvigenka۳
۱۰۱۰۰۰ Moscow
Russia

پانوشتها:
۱. The National Library of Russia. available at: http://www.nlr.ru:۸۱۰۱/eng/nlr/index.html (۹ may ۲۰۰۳)

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران