کنگره ملل شرق در باکو

روز هشتم شهریور ۱۲۹۹ به ابتكار حزب كمونیست روسیه بلشویكی اولین كنگره بزرگ رهبران حزب كمونیست كشورهای آسیائی و آفریقائی تحت عنوان «كنگره ملل ستمدیده مشرق زمین» در شهر باكو در ساحل دریای خزر برگزار شد. هدف از این اجلاس كه بیش ازیكهزار نماینده كمونیست در آن شركت داشتند ایجاد هماهنگی میان احزاب كمونیست كشورهای آسیائی و آفریقائی با یكدیگر و همسو ساختن حركت آنها با حزب كمونیست روسیه بود. در این كنگره، لنین رهبر شوروی، ضمن حمله به نظامهای سرمایه‌داری، از عموم ملل مشرق زمین دعوت كرد تا با این گونه نظامها به مقابله برخیزند و مسئولیت عمده در سازمان دادن و هدایت این مقابله را متوجه احزاب كمونیست نمود. لنین، رشته جنگهای خونین علیه بلشویكها در روسیه را به «مزدوران سرمایه‌داری» نسبت داد.
كنگره باكو در توجه دادن افكار عمومی جهان به جنگهای داخلی روسیه بسیار حائز اهمیت بود و موجی از جبهه‌گیری احزاب كمونیست و گروههای چپ را در جهان علیه دولتهای غربی كه به ادعای لنین هر یك به حمایت از یك شبكه در داخل روسیه در برابر دولت نوظهور روسیه برخاسته بودند، به وجود آورد. با این حال روسها در تشكل كمونیسم در صحنه بین‌المللی توفیقی نیافتند. زیرا آنان در سالهای اولیه بعد از انقلاب اكتبر در موقعیتی نبودند كه بتوانند به جنبشهای ناسیونالیستی كشورهای زیر سلطه كمك كنند و آنها را در خدمت اهداف خود درآوردند .
روسیه ویران شده بود و نیاز به ترمیم داشت و در تمام طول دهه ۱۹۲۰ ضعف شدید اقتصادی بر كشور حاكم بود. بعد از مرگ لنین و تبعید «تروتسكی» هم باز شوروی كار خاصی كه نشان دهد مسكو اهمیت زیادی برای تلاشهای ضد استعماری قائل است انجام نداد. زیرا با تمامی ادعاهائی كه درباره كمونیسم جهانی ابراز می‌شد، توجه استالین منحصراً به آینده كمونیسم در داخل شوروی معطوف بود.
از جمله اهداف عمده كنگره باكو بررسی راههای بوجود آوردن تشكیلات كمونیستی در كشورهای ایران، تركیه، عراق، سوریه و افغانستان و سپس صدور دستاوردهای ایدئولوژیكی انقلاب بلشویكی به این كشورها بود. افرادی كه به عنوان «هیأت نمایندگی كمونیستهای ایران» در این كنفرانس شركت كرده بودند، در حقیقت تربیت‌شدگان «حزب عدالت» بودند، حزبی كه پس از انقلاب اكتبر توسط بلشویكهای روسی برای جذب ایرانیان منطقه قفقاز و كشاندن آنان به داخل منظومه كمونیسم تشكیل گردیده بود. حیدر خان عمواوغلی عامل قتل بسیاری از چهره‌‌های آزادیخواه نهضت مشروطه نظیر آیت‌الله بهبهانی و ستارخان، رهبری هیأت ۱۹۳ نفره كمونیستهای ایرانی را بر عهده داشت. پس از پایان كار كنفرانس باكو نمایندگان احزاب كمونیست كشورهای آسیائی با پول و اسلحه و اوراق تبلیغاتی و دستورات حزبی به كشورهای خود بازگشتند.
در ایران نیز فعالیت سیاسی حزب كمونیست بابازگشت هیأت كمونیستهای ایران از باكو، شكل سازمان یافته‌تری به خود گرفت. اوضاع داخلی ایران در آن زمان به شدت آشفته و درهم ریخته بود. احمد شاه آخرین پادشاه بی‌كفایت قاجاری در تهران حكومت می‌كرد. مجلس قانونگذاری ایران كه دوره فترت ۷ ماهه میان دو مجلس سوم و چهارم را می‌گذارند، عملاً وجود نداشت. انگلیسی‌ها در ایران حضور نظامی داشته و یكه‌تاز میدان بودند. مستشاران آنان بیشترین نقش را در اداره سیاستهای كابینه وابسته وثوق‌ الدوله بر عهده داشتند و فقر و بدبختی و گرانی و بیكاری و تورم دامنگیر ایران شده بود.
از نخستین مأموریتهای موفق كمونیستهای ایرانی جلوگیری از توسعه فعالیتهای آزادیخواهانه میرزا كوچك خان بود. میرزا كوچك خان در نتیجه جنایتهائی كه از سوی اطرافیانش نسبت به وی اعمال شد، متوجه توطئه كمونیستها علیه خود گردید و به ناچار به جنگهای گیلان و كوهستانهای اطراف فومن گریخت و در آنجا بر اثر سرما و بوران شدید از یكسو و فشار سربازان اعزامی رضاخان كه به تازگی در تهران كودتا كرده بود جان سپرد.
«حزب كمونیست ایران» با اندیشه‌های نریمان نریمانف صدر شورای جمهوری قفقاز به وجود آمد و واضح بود كه عملكرد آن از نظر مبانی و تكیه‌گاههای الحادی، موافق حركت كوچك‌خان نبود.
حزب كمونیست با كودتای رضاخان مخفی گردید. رضاخان كه خود در تشكیلات نظامی روسها موسوم به «قزاق» تربیت و آموزش دیده بود، پس از كودتا با حمایت قوای نظامی انگلیسی كه در ایران حضور نظامی داشتند، به سركوب حركتهای چپگرایانه در داخل كشور پرداخت. تا سال ۱۳۱۰ تعداد قابل توجهی از اعضای حزب كمونیست توسط حكومت رضا خان بازداشت شدند و پس از تصویب قانون ممنوعیت مرام اشتراكی در ایران محاكمه و به زندان محكوم شدند.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی