رژیم ‌غذایی بیماران خاص

به جرأت می‌توان گفت یکی از دغد‌غه‌های مهم زندگی امروز بشر تغذیه است که به جنبه‌های خاص برای هر قشر نمود دارد. تضمین سلامت منابع اولیه‌ی غذایی، نحوه‌ی پخت، زمان لازم جهت طبخ، نوع غذا، ذائقه‌های خاص، مسائل مادی،.... مواردی هستند که هر کس در رژیم‌ غذایی روزانه به نوعی با آن سر و کار دارد. عجب نیست اگر بدانیم شیوع بسیاری از بیماری‌ها از جمله بیماری‌های عروق قلب، تشکیل سنگهای کلیه باعادات تغذیه‌یی جوامع مختلف متفاوت است و امروزه بررسی‌های دامنه‌دار آماری مربوط به آن در حال انجام است. نتیجه‌ی منطقی این مسأله تأثیر‌گذاری واضح تغذیه بر وضعیت بیماران خاص می‌باشد این مورد در رژیم‌ نویسی علمی مورد توجه فراوان است. در متن زیر سعی شده است تا نمایی کلی و جامع از نکات مؤثر و قابل توصیه در زمینه‌ی ‌انتخاب نوع رژیم‌غذایی برای بیماران خاص به تفکیک نوع بیماری ارائه شود تا بیمار با اندیشه قادر به تنظیم رژیمی متنوع برای تغذیه‌ی خود باشد امید که غذای بیمارانمان نوش دارویشان شود.
۱) رژیم‌ غذایی بیماران مبتلا به بیماری‌های معده، روده و سوء هاضمه
مهمترین بیماری معده و روده زخم پپتیک می‌باشد منظور از زخم پپتیک وجود یک زخم در ناحیه‌یی از دستگاه گوارش است که ترشحات معدی به آن دسترسی داشته باشند. در غیاب ترشح اسیدوپیسین معدی زخم پپتیک وخیم‌تر نمی‌شود. عامل دیگری که قبلاً مجهول ‌بوده یک نوع باکتری به نام هلیکوباکترپیلوری می‌باشد. این باکتری با سرعت زیاد حول محور خود دوران می‌نماید و هاله‌یی از گاز آمونیاک در اطراف خود ایجاد می‌کند و به این سان در محیط اسیدی معده به حیات خود ادامه می‌دهد و به همراه ترشح فوق‌العاده اسید معده و کاهش مقاومت نسجی در پیدایش زخم معده ایفای نقش می‌نماید. مهمترین اصول رژیم‌غذایی در زخم پپتیک عبارتند از:
▪ مغذی بودن رژیم‌غذایی
▪ منظم‌خوردن غذا
▪ محدودیت مصرف غذاهای محرک
▪ حذف غذاهایی که در بیمار آثار نامساعد ایجاد می‌کنند.
از مصرف خوردنیها در فواصل غذاهای اصلی باید احتراز شود زیرا هر ماده‌ی غذایی صرف نظر از نوع، محتوا و قوام شدیداً موجب تحریک معده برای ترشح اسید می‌گردد و نمی‌تواند موجب خنثی‌شدن اسید معده گردد. هر چه رژیم‌ غذایی صبح و ظهر و شب مغذی‌تر باشد نیاز به مصرف خوردنی‌ها در فواصل غذاهای اصلی کمتر می‌شود و به هرحال چنانچه در فواصل غذاهای اصلی خوراکی مصرف شود جهت خنثی‌شدن اسید ترشح شده در معده می‌توان از مواد ضد اسید استفاده کرد. کلیه بیمارانی که مواد ضد اسید مصرف می‌کنند باید از نظر بروز اسهال، یبوست، تراکم مدفوع، کاهش فسفات، کاهش مزمن فشارخون، افزایش کلسیم یا سندرم شیر قلیا تحت مراقبت باشند.
۲) رژیم‌ غذایی بیماران دچار نارسایی قلبی، فشارخون، سیروز کبدی و نفروز
رژیم‌غذایی این بیماران باید از لحاظ میزان سدیم دریافتی فقیر باشد. هدف از این رژیم رسیدن سدیم به تعادل طبیعی است. میزان سدیم موجود به طور طبیعی در غذاهای حیوانی نسبتاً زیاد و تقریباً ثابت است در نتیجه گروه گوشت با اینکه از نظر تغذیه‌یی مهم هستند ولی در رژیم‌های محدود از سدیم ‌باید به مقدار مشخص استفاده گردند. اندام‌های داخلی حیوان به میزان بیشتری نسبت به گوشت ماهیچه سدیم دارند لذا بهتر است گوشت مورد استفاده بیشتر ماهیچه‌ باشد. باید توجه نمود که در بین سبزی‌ها، اسفناج، کنگر و کلم سبز حاوی مقدار زیادی سدیم می‌باشند و نباید مصرف شوند. در زیر جهت اطلاع میزان سدیم موجود در غذاهای مختلف لیست گردیده است.
▪ یک فنجان شیر تازه ۱۲۵ میلی‌گرم سدیم دارد.
▪ یک عدد تخم‌مرغ ۶۰ میلی گرم سدیم دارد.
▪ سی گرم گوشت بدون نمک ۲۵ میلی‌گرم سدیم دارد.
▪ یک قطعه نان با نمک ۶۰ میلی‌گرم سدیم دارد.
▪ یک قطعه نان بدون نمک ۵ میلی‌گرم سدیم دارد.
▪ یک قاشق چایخوری چربی با نمک ۵۰ میلی‌گرم سدیم دارد.
▪ یک قاشق چایخوری چربی بی‌نمک ۵ میلی‌گرم سدیم دارد.
۳) رژیم‌ غذایی بیماران مبتلا به نارسایی کلیه در دفع پتاسیم
این رژیم به منظور کاهش دریافت پتاسیم در بیمارانی که کلیه‌ی آنها قادر به دفع پتاسیم از طریق ادرار نمی‌باشد به کار می‌رود. توصیه می‌شود همراه با این رژیم ازمحصولات ویتامین دار استفاده شود. در انتخاب رژیم‌ غذایی بیماران مبتلا به نارسایی کلیه در دفع پتاسیم باید توجه نمود که:
▪ پتاسیم سبزی‌ها ومیوه‌های منجمد کمتر ازمحصولات تازه وخام است.
▪ طی فرآیند پختن مواد مقدار زیادی از پتاسیم کاهش می‌یابد.
▪ پتاسیم سبزی‌ها ومیوه‌های خشک زیاد است.
۴) رژیم‌غذایی در حساسیت غذایی
این رژیم‌ برای حذف مواد غذایی آلرژی‌زا یا مشکوک به آلرژی‌‌زا بودن از رژیم‌غذایی بیمار می‌باشد. کیفیت غذایی این رژیم‌ بستگی به تعداد و نوع حساسیت غذایی دارد به هر صورت می‌توان رژیمی را برنامه‌ریزی کرد که حاوی مواد غذایی آلرژی‌زا نبوده و در عین حال ازنظر تغذیه‌یی کافی باشد. شایعترین موادی که ایجاد حساسیت‌های غذایی می‌کنند و باید از رژیم ‌غذایی حذف گردند عبارتند از:
▪ شیر
▪ تخم‌مرغ (بخصوص در اطفال)
▪ بعضی از آجیل‌ها
▪ بادام زمینی
▪ ماهی
▪ ادویه‌ها
▪ فلفل
▪ گوجه‌فرنگی
▪ بادمجان
● لازم به توضیح است که:
▪ غذاهای خام بیشتر از غذاهای پخته تولید آلرژی می‌نمایند و گرم کردن غذا اغلب باعث از بین رفتن ماده آلرژی‌زا می‌شود.
▪ ترکیبات پروتئینی مواد غذایی بیشتر سبب ایجاد آلرژی غذایی می‌گردد.
▪ با بررسی‌ رژیم‌غذایی بیماران می‌توان از نوع مواد غذایی که در آنها آلرژی‌غذایی ایجاد نموده آگاه شد.
▪ در بعضی ازموارد رژیم غذایی برای رفع آلرژی غذایی لازم است ویتامین یا مواد معدنی اضافه گردد.
▪ رژیم‌ غذایی بیماران دیابتیک
رژیم‌غذایی برای بیماران دیابتیک باید به نحوی تنظیم گردد که احتیاجات بیماران دیابتی را فراهم سازد. این رژیم با مشورت با بیمار و آگاهی از عادات غذایی او (میزان کالری، نسبت کربوهیدرات، پروتئین‌، چربی توزیع کربوهیدرات) معین می‌شود. موارد زیر پس از یک رژیم‌ مناسب باید به دست آیند.
▪ جلوگیری از دفع قند از ادرار
▪ تنظیم قند سرم در حد طبیعی
▪ نگهداری وزن در حد ایده‌آل
▪ جلوگیری از افزایش چربی‌های خون به خصوص کلسترول و تری گلیسریدها
▪ جلوگیری از وجود اوره‌ی زیاد در ادرار با تنظیم میزان پروتئین مصرفی
۵) رژیم ‌غذایی در بیماران کلیوی
تظاهرات بالینی بیماری کلیه عموماً به صورت دفع خون (هماتوری) و دفع پروتئین و سایر علائم نارسایی کلیه و عوارض ناشی از آن بروز می‌کند. نظر به اهمیت رژیم‌غذایی در این بیماران لازم است بیمار با این رژیم‌ آشنا شود هدف از رژیم‌غذایی بیماران کلیوی محدود کردن میزان پروتئین، سدیم، پتاسیم و مایعات دریافتی با توجه به نوع اختلال، وضع کلینیکی و بیوشیمیایی بیمار، عادات غذایی و احتیاجات غذایی او می‌باشد. البته افزایش ویتامین‌ها و مواد معدنی به خصوص، اسید فولیک، کلسیم، آهن و ویتامین‌های محلول در آب هم لازم به نظر می‌رسد در کم شدن ترشح ادرار شدید هیچ نوع پروتئینی نباید مصرف شود اما اگر احتباس نیتروژن در ظاهر آثاری نداشته باشد برای هر کیلوگرم وزن بیمار می‌توان نیم‌گرم پروتئین وارد رژیم‌ غذایی نمود. مواد هیدروکربن را باید به مقدار کافی و آزاد تجویز نمود تا ضمن تأمین کالری کافی از کاتابولیسم (تحلیل) پروتئین‌ها جلوگیری نماید در اولیگوری‌های شدید ممکن است مسمومیت پتاسیم عارض شود که درمان آن مستلزم عمل دیالیز است. میزان محدودیت واردات آب و نمک را شدت اولیگوری، احتباس مایع، احتقان و خیز مشخص می‌نماید. تجویز دیورتیک‌های قوس هنله برای کاهش سربار مایع و هیپرتانسیون مفید است. همودیالیز بسته به شدت نارسایی حاد کلیه به کار گرفته می‌شود و در مواردی که کم خونی شدید ظاهر شود به طوری که هماتوکریت به کمتر از ۳۰ درصد نزول کند انتقال خون به صورت گلبول قرمز تغلیظ شده مفید است.

دکتر شهره فتاح پور
دکتر سعید رضا شیخی
داروساز

منبع : هفته نامه پزشکی امروز