نگاهی به موسیقی سنتی ایران پیشواز

دل وقت سماع بوی دلدار برد
جان را به سراپرده اسرار برد
این زمزمه مركبی است مر روح تو را
بردارد و خوش به عالم یار برد
موسیقی درحقیقت محملی است برای پرواز كردن روح و برای برگرفتن ما از این تكرارها و روزمرگی ها و این زندگی خاكی و زمینی و نهایتا بردن ما به آنجایی كه جای حقیقی ماست.
موسیقی نفوذ زیادی دارد و حتی می تواند انسان ها را هم اداره كند پس ما باید از استعمار فرهنگی بترسیم چون یكی از ابزار این اتفاق اشاعه موسیقی بی ارزش و در واقع همان موسیقی مبتذل بجای موسیقی ارزشمند است كه متاسفانه امروز شاهد تولیدات هجو و سطح پایین كه در آنها تنها به بازار فروش صرف نظر از مفاهیم سازنده نگریسته شده و با رنگ و لعاب های ظاهری به خورد مردم داده می شوند اما در باطن فاقد ماهیت و الگوهای لازم هستند كه خود توهینی به فرهنگ و سلیقه در شعور متقاضی و ضربه ای بر پیكره هنر متعهد و هنرمندان پرتلاش است.
ما در كشوری بدنیا آمده و نفس می كشیم كه مهد هنر است و آثار هنرمندان پرآوازه ما در ممالك دیگر مورد استفاده و بهره برداری قرار دارند لذا باید حقی كه این بزرگواران برگردن ما دارند را پاس بداریم و این مهم وظیفه اهل هنر است و هنرمندان عزیز ما باید بدانند كه مقام های موسیقی شمال خراسان و نواحی دیگر ایران كه از گذشته های دور به یادگار مانده اند از جمله سالم ترین وارزشمندترین هنرهاست كه می تواند با بهره گیری از حس زیبایی شناختی افراد موجبات تعالی جوامع بشری را فراهم سازد زیرا در هنگام نواختن این مقام ها با ساز دوتار گویی وجود آدمی با ساز یكی می شود و هر دو به حرف می آیند در واقع تلفیق سازی كه میراث باستانی سده های پیش از خود را به دوش می كشد و آن كه یاری می كند تا به سخن آید.
در نواختن این ساز (دوتار) و مقام های به یادگار مانده حس غریبی نهفته است كه من فكر می كنم از نوع و جنس زمینی نیست سازی كه روح بسیار محترمی دارد و ارجمندی آن قابل ستایش است نوازنده گویی هنگام نواختن این ساز، آنچه كه سالهاست از غربت (آدم) تا به امروز در باطن (انسان) مستور مانده است را بیرون می ریزد این حس خصوصا در هنگام نواختن مقام های اصلی بجا مانده بیشتر رخ می دهد و یكی از بازرترین تفاوت های موسیقی شرق و غرب كه در این ساز نمایان می شود كه آن هم وابسته به نوعی عرفان اصیل و بكر شرقی (ایرانی) است كه با گونه ای درون گرایی معنوی از موسیقی غربی جدا می شود همان مسئله ای كه پیر موسیقی مقامی خراسان حاج قربان سلیمانی در فرانسه (اوینیون) و در مصاحبه با اساتید دانشگاه هاروارد آمریكا مطرح نمودند و به صراحت در آن مجمع عظیم از كل دنیا اعلام نمودند كه موسیقی ما جایگاهی والاتر از موسیقی شما دارد زیرا موسیقی ما نوا دارد ولی موسیقی شما نوا ندارد همان حس غریب نهفته در دوتار و موسیقی مقامی.
واژه مقام در شمال خراسان مترادف با آهنگ به كار می رود و در موسیقی ردیفی (سنتی) چنین تعریف شده كه دوازده قسم آواز اولی را مقام گویند پیران این هنر (موسیقی مقامی) گفته اند كه این آهنگ ها (مقام ها) را می توان به دو دسته تقسیم نمود مقام های حقانی و مقام های مجازی و چنین تعریف نموده اند كه مقام حقانی به آن دسته از نواهایی گفته می شود كه در زمان ها و حالت های روحانی به برخی از انسان های پاك و زاهد الهام شده و در واقع آهنگ سازی وجود نداشته است ولی مقام های مجازی (آهنگ) را افرادی نشسته و آهنگ سازی نموده اند ولی در مورد پیدایش مقام ها نظرات فراوانی وجود دارد از جمله عده ای از اساتید برآنند كه افلاطون به گوش حال شنید از دوازده برج دوازده مقام (چنان كه راست را از حمل و اصفهان را از ثور و عراق را از جوزا و كوچك را از سرطان و بزگ را از اسد و حجاز را از سنبله و بوسلیك را از میزان و عشاق را از جدی و رهاوی را از حوت پس طنبوری ساخت و از او این آهنگ می نمود تا آن زمان كه مشهور شد در عالم و عده ای دیگر نیز چنین گویند كه چون موسی صلوات الله علیها در دریای نیل درآمد به میان دریا رسید سنگی دید جبرئیل امین آمد و گفت ای موسی این سنگ را بردار سنگ را برداشت تا روزی كه به صحرائی رسید و چهل روز در آن صحرا بماند و تشنگی بر قوم او غلبه كرد به خدا بنالید ندا آمد كه یا موسی (اضرب بعصاك الحجر) پس موسی عصا بر سنگ زد (فانفجرت منه اثنتی عشره) عینا دوازده چشمه از آن سنگ روان شد و دوازده بخش شد و از هر بخشی آوازی می آمد به آهنگ، ندا آمد كه یا موسی قه یعنی نگاه دار موسی آن نغمات را پس نگاه داشت و شدت داد در هر حال مقامات در نواحی ایران مختلف و هر كدام از این مقام ها فلسفه خاص خود را دارد كه بیشتر شامل معانی، پند و اندرز، راهنمایی، مدح بزرگان خصوصا مولا علی (ع) و ائمه اطهار می باشند مثلا مقام تجنیس كه در مدح حضرت علی (ع) و مقام جلو شاهی یا پیشواز در كرمانشاه كه در وصف ظهور حضرت حجت و مقام زاهد در وصف حضرت محمد (ص) و مقام (سیاه چمانه) در اورامانات و مقام (...) و (اشترخجو) در تربت و مقام های (یاندم قرخ) (آت چاپان) (ای نوایی سن) (كج فلك) در تركمن صحرا كه هر كدام فلسفه ای دارد بارزترین و مهم ترین مقام های شمال خراسان عبارت اند از: نوایی، تجنیس، گرایلی، شاخطایی، مخمس، حسین یار، زاهد، بلبل كه از نیاكان و گذشتگان ما به یادگار مانده است به علاوه دو یا سه مقام دیگر كه در بین مردم در گوشه و كنار گاهی نواخته می شود كه كسی از درستی و اصالت آنها اطلاعی ندارد در هر حال دو تار سازی است حسی به نظر می رسد با توجه به احترام و حرمتی كه بزرگان برای این ساز قائل شده اند از نوشتن نت برای آموزش آن خودداری نموده اند و یادگیری آن سینه به سینه می باشد یادگیری مقامات نیز از دوتار جدا نیست ولی ما معتقدیم كه مقامات را با توجه به حرمت و احترامی كه دارند افراد محرم بهتر می توانند بیاموزند و آموزش دهند.
تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشوی گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش جایگاه ساز دوتار در نزد هنرمندان اهل دل و محرم راز بسیار والاست و بهتر است كه از نواهای دوتار هم در حالات روحانی و عرفانی استفاده شود و این نقصی برای دوتار محسوب نمی شود چون این ساز صلابت خود را در بیان معانی ای كه باید دارد خصوصا در مورد اجرای مقامات كه هیچ سازی جز خود آن پاسخ گوی آن نیست حرمت این ساز در نزد بزرگان و انسان های وارسته و محرم آنقدر است كه گاهاً بدون وضو به آن دست نمی زدند و برای آن قیمت گذاری نمی شد موسیقی درمانی علمی است كه امروزه در بسیاری از موارد پاسخ مثبت به درمان دردها (بخصوص روحی) داده است و این عمل از قدیم الایام در بعضی از نواحی ایران به خصوص در منطقه تركمن نشین ما مرسوم بوده است (رقص خنجر) و این ساز به علت مقام خاص معنوی كه در میان سازها دارد قدرت بسیار بالایی در بر طرف كردن مشكلات روحی (موسیقی درمانی) دارد جای بسی خوشبختی است كه این ساز در چند سال اخیر تا حدی از مهجور بودن بیرون آمده و بهای بیشتری به آن داده شده است كه در واقع حق این ساز بیشتر از این هاست و باید توسط اساتید و هنرمندان محرم راز كه وارث آن محسوب می شوند ادا شوند.

نوروز علی نوروزی پژوهشگر و نوازنده خراسانی

منبع : روزنامه کیهان