میرزا ابوالحسن خان شیرازی

میرزا ابوالحسن خان شیرازی از رجال معروف اوایل دوره قاجار، خواهرزاده حاجی ابراهیم خان اعتمادالدوله شیرازی و پسر دوم میرزا محمدعلی در سال ۱۱۹۲ق در شیراز متولد شد.
در سال ۱۲۱۵ق فتحعلی شاه میرزا ابراهیم خان کلانتر شیرازی را که از عوامل انگلستان بود از صدارت معزول و زندانی ساخت. در آن هنگام میرزا ابوالحسن خان، حاکم شوشتر بود و به دستور فتحعلی شاه به تهران احضار شد. شاه قصد نابودی وی را داشت ولی با وساطت عده ای از درباریان بخشیده شد و از مرگ نجات یافت و به اقامت اجباری در شیراز تن داد. ۱
میرزا ابوالحسن خان با یاری انگلیسیها از شیراز گریخت و راهی بمبئی شد و چندی بعد که فهمید فتحعلی شاه بازماندگان حاجی ابراهیم خان اعتمادالدوله را مورد تفقد قرار داده عازم شیراز شد و در تشکیلات حکومتی حسین علی میرزا فرمانفرما به منسب یساولی سرافراز شد. مشارالیه به سال ۱۲۲۴ق به فرمان فتحعلی شاه به عنوان سفیر ایران به همراه جیمز موریه منشی سفارت انگلسان و مؤلف کتاب حاجی بابای اصفهانی روانه لندن شد.
میرزا ابوالحسن خان ایلچی از همان ابتدا تحت تأثیر جنبه های مادی تمدن غرب قرار گرفت و با حیرت به سیر و سیاحت در آن دیار پرداخت و در نهایت کتاب حیرت نامه سفرا را که از سر ذلت، ایرانیان را به تقلید از غرب در همه عرصه ها تشویق می کرد به عنوان تحفه سفر با خود به ایران آورد.
وی تحت تعلیمات مهماندار خود سرگور اوزلی به عضویت لژ فراماسونری انگلستان درآمد.۲ سرگور اوزلی مأموریت داشت تا با همکاری ایلچی در ایران لژ فراماسونری تأسیس نماید. این دو برای دستیابی به مقاصد خود تعداد قابل توجهی از رجال ایران را وارد حلقه فراماسونری ساختند. میرزا ابوالحسن خان به مدت ۳۵ سال یعنی تا پایان عمر از دولت انگلستان مقرری دریافت داشت. نامبرده پس از ۸ ماه به اتفاق سرگور اوزلی که به سمت وزیرمختار انگلیس در ایران انتخاب شده بود از لندن به ایران بازگشت و سالها در دوران حکومت فتحعلی شاه و محمد شاه به خدمت پرداخت.
مشارالیه در سال ۱۲۲۸ق که عهدنامه گلستان پس از ۱۰ سال جنگ بین ایران و روسیه منعقد شد، به نمایندگی از جانب ایران عهدنامه مذکور را با نمایندگان روسیه امضاء کرد و به امضای فتحعلی شاه نیز رسانید. سپس از سوی شاه ایران مأموریت یافت تا به پترزبورگ رفته و عهدنامه را به امضای امپراتور روسیه نیز برساند و درباره باز پس گرفتن قسمتی از خاک ایران که روسیه متصرف شده بود با امپراتور مذاکره نماید. پس از انجام این مأموریت بار دیگر در سال ۱۲۳۳ق به سمت سفیر ایران در لندن انتخاب شد. وی ضمن تصدی مسئولیت سفارت انگلستان، همزمان سفارت عثمانی، اتریش و فرانسه را نیز عهده دار بود و پس از سه سال اقامت در اروپا به سال ۱۲۳۶ق به ایران بازگشت.
نخستین دوره وزارت میرزا ابوالحسن خان به عنوان وزیر دول خارجه از سال ۱۲۳۹ق تا ۱۲۵۰ق به طول انجامید و در همین دوران بار دیگر روابط ایران و روسیه رو به تیرگی گرایید و دوره دوم جنگهای ایران و روسیه در ذیحجه سال ۱۲۴۱ق آغاز شد. سال ۱۲۴۳ق میرزا ابوالحسن خان وزیر خارجه وقت جهت عقد قرارداد صلح با روسیه تزاری و خاتمه دادن به جنگ، به مذاکره پرداخت که حاصل آن، عهدنامه ترکمنچای بود.
یک سال پس از انعقاد قرارداد صلح، میرزا ابوالحسن خان از عزیمت به روسیه جهت عذرخواهی به دلیل قتل گریبایدوف سرباز زد و در نتیجه خسرومیرزا پسر هفتم عباس میرزا به همراهی هیئتی عازم آن دیار شد.
میرزا ابوالحسن خان در دوران حکومت محمد شاه از سال ۱۲۵۴ق تا ۱۲۶۲ق برای بار دوم به وزارت دول خارجه منصوب شد و سرانجام در سال ۱۲۶۲ق دیده از جهان فرو بست.

ویدا معزی نیا
۱- مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲، ۱۳ و ۱۴هجری، جلد۱، ص ۳۵.
۲- اسماعیل رائین، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، جلد ۱، ص ۳۱۶.

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران