تحصن تجار در حرم حضرت عبدالعظیم

در آستانه سفر مظفرالدین شاه به فرنگ تجار در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن و خواستار لغو تعرفهٔ جدید گمرکی، رفع تبعیض در گرفتن حقوق گمرکی از مسلمانها و عزل نوز شدند. نارضایتی تجار از وضع نابسامان اقتصادی زمینه ‏ساز تحصن بود. تجار قبلاً هم به عین الدوله شکایت کرده بودند اما نتیجه‏ ای نداشت. قبل از تحصن توسط میرزاجوادخان سعدالدوله عریضه ‏ای در شکایت از احجافات بلژیکیها به عین ‏الدوله دادند. برای رسیدگی به شکایت تجار جلسه ‏ای با حضور عین ‏الدوله، سعدالدوله، وزیر مخصوص، علاءالملک، دبیر حضور، گروهی از رجال دربار و هفت نفر از تجار و ژوزف نوز تشکیل شد. تجار با دلیل اثبات کردند که بیش از حقوق تعیین شده از آنها گمرک گرفته ‏اند. نوز پس از اثبات ادعای تجار فحشی نثار آنها کرد با این عمل جلسه بدون حصول نتیجه ‏‏ای خاتمه یافت. پس از آن تجار تصمیم گرفتند در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن شوند. در تحریک تجار به تحصن، عوامل دیگری هم مؤثر بودند که نباید نادیده گرفته شوند. مخالفت سیدعبدالله بهبهانی با عین‏ الدوله از جمله این عوامل است.
آیت ‏الله بهبهانی که از اوایل محرم تحت لوای مخالفت با نوز به مقابله با عین الدوله برخاسته بود، موقعیت پیش آمده را برای پیشبرد مقاصد سیاسی ‏اش مناسب یافت. او به دیدار متحصنین رفت و با آنها صحبت کرد از محتوای صحبتش اطلاع دقیقی در دست نیست، اما مشخص است که قصد داشت تجار را به حرکتی سیاسی وادارد زیرا سعدالدوله که حضور داشت از او می‏خواهد در این موضوع دخالت نکند و به آن رنگ سیاسی نزند. سیدعبدالله بهبهانی از گفته‏ های سعدالدوله ناراحت شده و آنجا را ترک می‏کند و آیت ‏الله سیدمحمد طباطبایی و انجمن مخفی هم قبل از تحصن در جریان تصمیم تجار قرار داشتند. هواخواهان میرزاعلی ‏اصغر خان اتابک که برای بازگرداندن او به قدرت تلاش می‏کردند نیز ازجمله تحریک‏ کنندگان تجار بودند. از عوامل مؤثر دیگر در این واقعه حاجی ملک ‏التجار و محمدعلی میرزا ولیعهد را نام برده‏ اند که به دلیل عداوتشان با عین ‏الدوله، تجار را تحریک کرده ‏اند.
سعدالدوله نیز به دلیل دشمنی با نوز از عوامل خط‏ دهنده به تجار بود. عامل دیگر انگلیسها بودند که از قرارداد جدید گمرکی ایران و روسیه متضرر می‏شدند. در نتیجه خواستار عزل نوز عامل عقد قرارداد با روسیه، و لغو تعرفهٔ جدید گمرکی بودند. گروهی انگلسیها را سلسله ‏جنبان اصلی حرکت تجار دانسته‏ اند. تحصن تجار هشت روز به طول انجامید طی این مدت از طرف دولت برای بازگرداندن تجار به شهر تلاشهایی صورت گرفت. روز دوم تحصن سعدالدوله وزیر تجارت و سعیدالسلطنه وزیر نظمیه از طرف عین ‏الدوله نزد تجار رفتند و وعده دادند که به عرایض آنها رسیدگی می‏شود و از تجار خواستد به شهر بازگردند اما تجار نپذیرفتند. علاءالملک وزیر علوم هم به ملاقات تجار رفت و توانست حاج محمداسمعیل مغازه‏ ای را راضی کند که به تهران بازگردد. اما تجارِ دیگر مانع حرکت آنها به تهران شدند.
روز ۲۲ صفر عین‏ الدوله به اسم زیارت به حرم حضرت عبدالعظیم رفت و خواهان ملاقات تجار شد ولی تجار حاضر به ملاقات با او نشدند. در روز ۲۳ صفر شایع شد که در تهران بلوا خواهد شد. دولت تعداد مستحفظین را افزایش داد. سرانجام در ۲۴ صفر با وساطت محمدعلی میرزا ولیعهد، تجار قبول کردند به تحصن پایان دهند. طبق مذاکرات به عمل آمده قرار شد نوز با اختیارات محدود بر سر کار باقی بماند و مجلسی از تجار به ریاست سعدالدوله بر کار او نظارت کنند. همچنین در گمرکخانه هر شهر نماینده ‏ای از تجار حاضر باشند که بدون اطلاع و امضای آن نماینده، مامورین گمرک حق دریافت حقوق گمرکی نداشته باشند. تجار با اتکا به وعدهٔ محمدعلی میرزا ولیعهد در مورد رسیدگی به خواسته‏ هایشان پس از بازگشت شاه از سفر، به تحصن خاتمه دادند و به شهر بازگشتند. سعدالدوله و سیدعبدالله بهبهانی با خاتمه تحصن مخالف بودند. سیدعبدالله معتقد بود تجار را فریب داده‏ اند.

آزیتا لقایی

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران