مگس جالیز

گیاهان جالیزی در ایران از اهمیت زیادی برخوردار می باشند و سطح زیر كشت بالایی از محصول های كشاورزی را به خود اختصاص داده اند. به طوری كه تنها در استان خوزستان حدود یك صدهزار هكتار از اراضی كشاورزی زیر كشت این محصول ها می باشد.
قسمتی از محصولات جالیزی تولید شده نظیر خریزه، طالبی، هندوانه و خیار در داخل كشور به مصرف داخلی می رسد و بخش قابل ملاحظه ای از این تولیدات به سایر كشورها از جمله كشورهای حاشیه خلیج فارس صادی می شود كه در شكوفایی اقتصاد كشورمان نقش مهمی ایفا می كند.
مگس جالیز از آفت های مهم محصولات جالیزی بوده و كرم های آفت مزبور با تغذیه از میوه هموجب فسادو غیرقابل استفاده شدن میوه می شود. ضمناً از نظر اقتصادی نیز ضرر فراوانی به زارعان وارد می كند.
زارعان اغلب به دلیل ناآگاهی از زندگی آفت، مزارع خود را در نوبت های متمادی با سموم مختلف و در مواردی سموم غیرمجاز و خطرناك سمپاشی می كنند. این سمپاشی ها نه تنها در مهاركردن آفت چندان موثر نیستند بلكه با توجه به رعایت نكردن سمی بودن محصولات خود، میوه ها را زودتر از موعد برداشت كرده و به بازر مصرف ارایه می دهند. مصرف چنین محصول هایی برای سلامت جامعه خطرآفرین خواهد بود.
در این مقاله ضمن معرفی و شناسایی آفت مزبور به راه های مبارزه با آفت مگس جالیز نیز اشاره خواهد شد و در صورت امكان از كلیه اقداماتی كه می توان اجرا نمود تا جمعیت آفت را به پایین سطح برساند، صحبت خواهد شد.
● مشخصات انتشار آفت
گونه ها مختلفی از مگس های جالیز در كشورهای مختلف جهان، شناسایی و گزارش شده است كه از میان آنها یك گونه با نام عملی Dacus Ciliatus در طی بررسی های به عمل آمده در سال های اخیر دراستان های تهران،سمنان، خراسان، فارس، خوزستان، بوشهر و هرمزگان شناسایی شده و احتمال می رود در سایر استان های كشور كه مورد كشت گیاهان جالیزی قرار می گیرند، نیز همین گونه انتشار داشته باشد. این گونه د ركشورهای هند، پاكستان و عربستان نیز گزارش شده است.
● گیاهان میزبان آفت
در بررسی های به عمل آمده در استان های فارس، هرمزگان، خوزستان، بوشهر، خراسان، سمنان و نیز در منطقه عمومی دشت و ورامین میزبان های زراعی عمده مگس جالیز به شرح زیر تعیین شده اند:
خربزه ـ طالبی ـ خیاز سبز ـ خیاز چنبر ـ گرمك ـ كدو مسمایی ـ هنداونه. ضمناً این آفت در برخی از مناطق كشور بر روی میوه علف هرز معروف به هندوانه ابوجهل نیز دیده شده است.
این آفت خربزه و طالبی را به خیاز ترجیح می دهد. یعنی در كشت همزمان و توام خربزه با خیاز یا طالبی با خیار، این آفت ترجیحاً به خربزه و طالبی حمله می كند و در پایان فصل برداشت این محصول ها، به میوه خیار خسارت می زند.
در مزارع خیار پاییزه كه در مجاورت كدو مسمایی كشت شده اند این آفت به طور یكسان به هر دو محصول خسارت می زند . در بررسی های به عمل آمده، هندوانه در بین محصولات جالیزی نسبت به این آفت نسبتاً مقاوم تر است و كمترین میزان الودگی را به مگس جالیز نشان می دهد.
● مشخصات ظارهی و مراحل رشدی آفت
مگس جالیز همانند سایر مگس ها از راسته دو بالان بوده و همانند سایر دوبالان چهار مرحله رشدی تخم، كرم، شفیره و حشره بالغ می باشد.
الف ) مرحله تخم
تخم های این آفت سفید رنگ بوده و به شكل دانه برنج است. طول آنها از ۱ تا ۱/۱ میلی متر می باشد.
ب) مرحله كرم
كرم های مگس جالیز بالافاصله پس از خروج از تخم، یك میلی متر طول دارند و بی رنگ و شفاف هستند. این كرم ها همانند كرم سایر مگس ها پا ندارند. سر كرم ها باریك بوده و به تدریج به طرف انتهای بدن عریض می شود. كرم ها در آخرین مرحله رشدی خود حداكثر به ۱۱ میلی متر می رسد.
ج) مرحله شفیرگی:
كرم ها پس از آخرین مرحله رشدی خود از میوه ها بیرون آمده و بسته به نوع خاك در عمق ۳ تا ۱۰ سانتی متری خاك تبدیل به شفیره می شوند. شفیره های آفت به طول ۵ تا ۶ میلی متر و عرض ۳ تا ۵/۳ میلی متر می باشد. شفیره ها بیضی شكل بوده و بندهایی در روی آن دیده می شود. رنگ شفیره ها زرد كهربایی است كه ممكن است در زمان نزدیك به خروج حشره ها زردكهربایی است كه ممكن است در زمان نزدیك به خروج حشره های كامل از آنها تغییر رنگ داده و به رنگ قهوه ای روشن تبدیل شوند.
د ) مرحله حشره كامل
این آفت همانند بسیاری از حشره های دیگر دارای نر و ماده می باشد. حشره های كامل و بالغ نر و ماده دارای سری به رنگ زرد و چشم هایی قهوه ای رنگ می باشند. پشت قفسه سینه آنها قهوه ای رنگ بوده و در مجموع، رنگ عمومی بدن آنها قهوه ای به نظر می رسد. شكم این آفت ها مدور و بیضوی است و نوارهای افقی كه به طور یك در میان زرد و قهوه ای است روی شكم آنها دیده می شود. بال های حشره های مزبور شفاف و بدون لكه است و تنها در حاشیه انتهایی، كمی تیره تر به نظر می رسد.
در حشره های بالغ مگس های ماده،‌در انتهای شكم یك تخم ریز لوله ای شكل دیده می شود كه مگس های نر قاقد آن هستند. مگس های ماده بزرگتر از مگس های نر هستند. طول مگس های ماده از ۵/۶ تا ۵/۸ طول مگس های نر از ۵/۵ تا ۷ میلی متر متغیر استشكل.
● روش زندگی آفت
این آفت در مناطقی كه دارای زمستان های سرد می باشد از اواخر مهر ماه به صورت شفیره در خاك به سر برده و بدین ترتیب ماه های باقیمانده پاییز و سرتاسر زمستان را در داخل خاك به صورت شفیره غیرفعال و به سر می برد. و بدین ترتیب در مناطقی نظیر دشت ورامین، سمنان و استان خراسان سرتاسر زمستان در خاك باقی می مانند.
در بهار حشره های كامل از خاك خارج شده و بین حشره های نر و ماده جفت گیری صورت می گیرد در این زمان میوه های انواع محصول های جالیزی نظیر خربزه و طالبی به قطر یك فندق یا درحدود ۸ میلی متر می باشند.
حشره های ماده برای تخم ریزی، میوه هایی را كه قطرشان در حدود ۸ میلی متر باشد، ترجیح می دهند. زیرا میوه های كوچكتر معمولاً‌ غذای كافی را برای تغذیه كرم ها و طی كردن مراحل رشدی آن در اختیار ندارند. تخم گذاری آفت به صورت دسته جمعی در زیر پوست میوه های جوان و حداكثر تا عمق ۵ میلی متری صورت می گیرد. طول دورهٔ تخم ۳ تا ۴ روز می باشد.
حشره های ماده معمولاً یك بار روی هر میوه تخم گذاری می كنند و برای این كار وسط میوه را انتخاب می كنند. هر مگس حداقل ۳ و حداكثر ۵۱ تخم و به طور متوسط بین ۱۵ تا ۱۸ تخم در داخل هر سوراخ رها سازی می كند.کرمهای آفت بعد از تغذیه از گوشت میوه پس از ۴ تا ۶ روز به حدکثر رشد خود می رسند واز میوه خارج شده و در داخل تبدیل به شفیره می شوند. عمق شفیرگی بستگی به نوع خاك دارد. در خاك های با بافت شنی عمق شفیره شدن بیشتر است و حداكثر در عمق ۱۰ سانتی متری خاك تبدیل به شفیره می شوند
طول دوره شفیرگی در حرارت ۳۰ درجه سانتی گرارد ۸ تا ۱۰ روز می باشد. پس از آن حشره های كامل از خاك خارج شده، در هوا به پرواز درآمده و جفت گیری می كنند. حشره های كامل ماده دو روز پس از جفت گیری اقدام به تخم ریزی در زیر سطح پوست میوه می كنند.
در شرایط طبیعی در استان هرمزگان طول دورهٔ یك نسل آفت بین ۸ تا ۲۲ روز طول می كشد. در مناطقی كه درجه حرارت روزانه پایین تر باشد، طول دورهٔ یك نسل طولانی تر خواهد بود. این آفت در شرایط آب و هوایی ورامین و گرمسار ۳ تا ۴ نسل در سال تولید می كند. در ناحیه حاجی آباد در هرمزگان تا ۹ نسل و در نواحی گرمسیرتر این استان تا ۱۲ نسل در سال تولید می كند. نظر به این كه آفت مزبور فاقد دوره استراحت اجباری در زمستان می باشد، در صورت مساعد بودن هوا در طول زمستان در سرتاسر سال فعال است.
● راه های مبارزه با آفت
۱) مبارزه فیزیكی
یكی از روش های متداول در مبارزه با این آفت جمع آوری روزانه میوه های آلوده به آفت و انهدام یا دفن كردن آنها در عمق خاك است، بدین ترتیب كرم های آفت كه در داخل میوه های آلوده وجود دارند، پس از شفیره شدن در عمق خاك تبدیل به حشره های كامل شده و این حشرات قادر به خروج از خاك نخواهند بود.
۲) مبارزه زراعی
اجرای شخم و دیسك بلافاصله پس از برداشت محصول، خصوصا در مناطقی كه دارای زمستان های سرد می باشند بری از بین بردن حالت زمستان گذرانی آفت بسیار موثر است. این كار از انبوهی جمعیت آفت در بهار سال بعد به میزان قابل ملاحظه ای خواهد كاست.
۳) شكارمگس با طعمه مسموم
با نصف تشت هایی در مزرعه كه حاوی محلول قندی همراه با درصدی حشره كش باشد، می توان مگس ها را به دام انداخت، برای این منظور، از محلول ۱۰% شكر در آب یاعصارهٔ ۱% تفاله چغندرقند همراه با یك حشره كش فسفره نظیر اتیون یا فوزالون به میزان ۵/۱ در هزار محلول تهیه كرده ودر تشت ها می ریزیم. برای هر ۵۰۰ متر مربع می توان یك تشت اختصاص داد.
۴) مبارزه شیمیای
برای این منظور در زمانی كه اكثریت و یا بیش از ۵۰% میوه ها به اندازه یك فندق یا هستهٔ خرما شدند، علیه حشره های كامل آفت، اقدام به سمپاشی با یكی از سموم حشره كش فسفره كم دوام مانند دی متوات به میزان ۲ لیتر در هكتار از فرمولاسیون مربوطه می كنیم. عملیات سمپاشی راباید هر هفته یك بار اجرا نمود و در مجموع باید ۶ ـ ۴ نوبت سمپاشی را باید هر هفته یك بار اجرا نمود و در مجموع باید ۶ ـ ۴ نوبت سمپاشی هفتگی علیه آفت صورت گیرد، كه البته در نواحی گرمسیر تعداد دفعات سمپاشی با توجه به تعداد نسل بیشتر آفت، بیش از ۴ نوبت خواهد بود. ضمناً زمان برداشت محصول در مزارع سمپاشی شده باید حداقل یك هفته بعد از سمپاشی باشد، بویژه درمورد گیاه خیار كه دارای برداشت های روزانه می باشد حداقل فاصله زمانی بین آخرین سمپاشی تا برداشت محصول باید یك هفته باشد، در غیر این صورت چنانچه این فاصله زمانی رعایت نشود احتمال مسمومیت مصرف كنندگان چنین محصول هایی بسیار زیاد است.
۵) مبارزه بیولوژیك
یكی از راه های مهم مهار آفت مزبور استفاده از دشمنان طبیعی آنهاست، كه عبارتند از حشره های شكارچی یا حشره های انگل و یا موجودات یا عوامل زندهٔ‌بیماری زا كه نقش این موجودات زنده مفید تغذیه از آفت و در نتیجه نابودی آن می باشد. در ایالات متحده امریكا بر روی گونه های مختلف مگس های جالیز چندین گونه زنبور انگل كرم مگس جالیز شناسایی شده و در مبارزه علیه آفت مزبور به كار گرفته می شوند.
متاسفانه علی رغم همه بررسی های به عمل آمده در كشور ما فعالیت این زنبورهای انگل بر روی كرم های آفت مگس جالیز دیده نشده است. با وجود این در طی این تحقیقات در مركز تحقیقات كشاورزی بوشهر درصد قابل توجهی از كرم های درون میوه های جالیز مشكوك به بیماری بودند كه در بررسی های اولیه نمونه ای از یك باكتری بیماری زا از روی كرم های مزبور جدا شده است كه هنوز مورد شناسایی كامل قرار نگرفته است.
● بحث و نتیجه
همان طور كه در قسمت های قبلی مقاله عنوان شد، این آفت در نواحی مختلف آب و هوایی كشور از نظر شیوه زندگی، وضعیت یكسانی ندارد و به همین دلیل تعداد نسل آفت در نواحی با شرایط آب و هوایی متفاوت با هم فرق دارد. در نواحی معتدل كه دارای زمستان های سرد می باشند حداكثر ۳ نسل و در نواحی گرمسیر تا ۱۲ نسل در سال ممكن است ایجاد كنند و به همین دلیل خسارت آفت در نواحی گرمسیر به مراتب بیشتر از خسارت آن در نواحی سردسیر است.
به نحوی كه در نواحی گرمسیر جنوب كشور در صورت مبارزه نكردن با این آفت كلیه محصول از بین خواهد رفت و یا به عبارتی ارزش بازاری خود را از دست خواهد داد، لذا توصیه ما این است كه به نكات اشاره شده در قسمت مبارزه با آفت دقیقاً توجه شود و خصوصا در تعین زمان اولین سمپاشی، قطر میوه ها به دقت مورد بررسی قرار گیرد.
جمع آوری روزانه میوه هایی كه درون آنها كرم آفت وجود دارد و دفن به موقع آنها در عمق خاك، كمك بزرگی در كاهش انبوهی آفت خواهد كرد.
در خاتمه اضافه می شود كه در مورد آن دسته از محصولات جالیزی كه برداشت های كوتاه مدت و یا روزانه دارند نظیر خیار، فاصله آخرین سمپاشی تا برداشت محصول نباید كمتر از یك هفته باشد در غیر این صورت با ارایه چنین محصولاتی به بازار، سلامت مصرف كنندگان به خطر افتاد و موجب مسمومیت آنها خواهد شد.

منابع مورد استفاده
۱. آرقند، بهروز. معرفی مگس. Dacus cp و بررسی های مقدماتی آن در هرمزگان نشریه آفات و بیماری های گیاهی جلد ۵۱ شماره ۱ و ۲ ، ۱۳۶۲ ص ۳- ۹.

منبع : کشاورز تنها