چرا از مفهوم عدالت جنسیتی دفاع نشد؟

● انجمن حمایت از حقوق زنان
كلمه عدالت جنسیتی مفهومی كه با تلاش بسیار در جلسات متعدد تدوین برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۸۸-۱۳۸۴) در بند ه از ماده ۹۹ این لایحه در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده بود با ابهام شورای نگهبان مواجه شد و به مجلس هفتم باز گشت.
نمایندگان محترم به جای رفع ابهام و توضیح و توجیه مفهوم عدالت جنسیتی با حذف آن موجب نارضایتی قشر جامعه زنان و طیف وسیعی از عدالتخواهان را فراهم آوردند. بیش‌ترین اعتراض به این حركت بود كه چرا از مفهوم عدالت جنسیتی دفاع نشد و چرا نمایندگان زن سكوت كردند؟
با توجه به این نكته كه به نظر می‌رسد برداشت نادرست از مفهوم عدالت جنسیتی موجب حذف این عبارت شده است در این مقاله نخست به بررسی مفهوم عدالت جنسیتی می‌پردازیم و سپس ضرورت رویكرد جنسیتی در برنامه توسعه كشور را می‌آوریم.
● بررسی مفهوم عدالت جنسیتی
عدالت به معنای دادگری و انصاف است و انصاف، گذاشتن پایهٔ احقاق حق بر مساوات در مقابل قانون و احترام به حقوق افراد می‌باشد. رعایت مروت نیز مترادف با عدالت به كار رفته است. مروت عبارت است از اتصاف به اموری كه پسندیده است به حسب زمان و مكان و شأن شخص. عدالت به معنای مساوات نیز كاربرد دارد. مساوات اصلی از اصول حقوق عمومی است كه به موجب آن افراد صرفنظر از جنسیت و طبقه و مذهب و ثروت و شغل دارای حقوق و تكالیف مساوی می‌باشند.
مفهوم عدالت، اساسی‌ترین مفهوم در فلسفهٔ اخلاق، سیاست و حقوق است و موضوع اصلی آن تصمیم‌گیری برای تعیین ملاكی است كه طبق آن اعمال آدمیان در سطوح و حوزه‌های گوناگون در رابطه با یكدیگر مورد داوری قرار گیرد. عدالت معطوف به عمل است. مفهوم عدالت با مفاهیمی چون درستی، خوبی، حقانیت و انصاف در همه جا نسبت نزدیك داشته است. عدالت در رفتار فردی، در حوزه قضاوت و داوری و در توزیع قدرت و امتیازات اجتماعی و اقتصادی كه مباحث فرعی‌تر عدالت و انصاف است، قابل تقسیم است.
عدالت در عرصه زندگی عمومی و در معنای وسیع متضمن مفاهیم امنیت، آزادی، برابری و رفاه عادلانه است. عدالت دوراندیشی و عمل عقلانی برای حفظ منافع فردی است كه به شناسایی منافع دیگران هم نیاز دارد. عادلانه بودن یعنی به روابط نابرابر در جامعه نه گفتن.
اصولاً عدالت با رجوع به مفهوم برابری و نابرابری مطرح شده است. قانونگذار و یا سیاستگذار در مقامی است كه می‌تواند برخی نابرابری‌ها را از میان ببرد یا غیرمؤثر سازد. ازاین‌رو گفته می‌شود كه عمل عادلانه عملی است كه هر كس را در مرتبه‌ای كه شایسته اوست، حفظ كند. درواقع اساس هر نظام قضایی، عمل عادلانه است و این‌كه حكام باید عادل باشند.
در مورد زنان باید به یك تعریف توافقی از عدالت رسید. اختلاف در منافع و بهره‌وری‌ها وجود دارد ازاین‌رو باید راجع به نابرابری‌ها صحبت كرد. برداشت نادرست امروز از عدالت، مسئله اصلی را رفع نابرابری‌ها می‌دانند. در حالی كه بحث بر سر برابری فرصت‌هاست. عدالت بنیادی اخلاقی و انسانی دارد و این نكته بسیار مهمی در برداشت صحیح از عدالت است.
منظور از جنسیت هم گروه‌بندی به دلیل جنس (مرد ، زن) است. اثرات اجتماعی حاصل از این گروه‌بندی وظایفی است كه به دلیل جنس (Sex) به وجود می‌آید. این تقسیم‌بندی بیش‌تر جنبه اجتماعی دارد تا بیولوژیكی. نمونه آن پرورش فرزند است كه در بسیاری از جوامع به عنوان یكی از وظایف خاص زنان شمرده می‌شود. بدین ترتیب تفاوت بین مفهوم جنس و جنسیت (Gender) به این معناست كه جنس به خصوصیات بیولوژیك فرد اشاره می‌كند در حالی كه جنسیت به نقش‌های اجتماعی برای زنان و مردان دلالت دارد.
با جمع دو عبارت عدالت و جنسیت می‌توان نتیجه گرفت كه معنای واقعی عدالت جنسیتی یعنی دادگری و انصاف برقرار كردن در مورد نقش‌های اجتماعی كه در طول زمان به زنان و مردان داده می‌شود.? و در این بند به خصوص منظور دادگری و انصاف در مورد نقش‌های اجتماعی است كه به زنان داده می‌شود.? در برنامه چهارم توسعه دولت وظیفه دارد بند ه‍ از ماده ۹۹ را به مرحله اقدام درآورد: تهیه و تدوین طرح جامع توانمندسازی و حمایت از حقوق زنان و برقراری عدالت جنسیتی و برقراری آغازی است برای دادگری و انصافی كه از آن سخن گفتیم، فقط یك آغاز!
● ضرورت رویكرد جنسیتی در برنامه‌ریزی كشور
ریشه تفكر ضرورت رویكرد جنسیتی در برنامه‌ریزی كشور به این دلیل است كه همه از محرومیت تاریخی جامعه زنان آگاهند و می‌دانند كه برای محرومیت‌زدایی باید چنین رویكردی را در برنامه‌ها لحاظ كرد و به فكر جبران گذشته‌ها بود.
لازم به یادآوری است كه اساس برنامه‌ریزی جنسیتی مبتنی بر روابط انسانی است. تساوی در فرصت‌ها و ایجاد امكانات مساوی برای كنترل منابع و بهره‌گیری از آنها برای زنان و مردان.
در واقع هدف از طرح جنسیت ایجاد تدابیری است كه منجر به بهبود زندگی همه به صورت مستقیم و غیرمستقیم می‌شود و مشاركت كامل زنان در برنامه‌هایی مانند ریشه‌كن كردن فقر و ایجاد كار تولیدی و تحقق عدالت اجتماعی و رشد پایداری اقتصادی، كه از اهداف مشروع روشی است كه به آن برنامه‌ریزی جنسیتی گفته می‌شود.
احقاق حقوق انسان‌ها و حفظ حرمت افراد اعم از زن و مرد، در چهارچوب تفكر اسلامی یك اصل اساسی پذیرفته شده است. برنامه‌ریزی را می‌توان مجموعه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه به شمار آورد كه در مسیر یك هدف نهایی و در قالب یك سری اهداف كمی و كیفی، با به كارگیری مجموعه استراتژی‌های طراحی شده و تحلیل وضع گذشته و موجود و ارزیابی مسائل و تنگناهای اجرایی، ضمن ارائه تصویری روشن از آینده، طرح‌های لازم و اولویت‌های اجرایی آنها را تعیین می‌كند.
در بسیاری از نقاط دنیا متناسب با فرهنگ آنها توجه ویژه به زنان در برنامه‌های توسعه آغاز شده و با اصلاح سیستم آماری كشورها و ثبت اطلاعات به تفكیك جنسیت، امكان مقایسه روند رشد شاخص‌ها، فراهم آمده تا زمینه‌ساز رفع نابرابری‌ها گردد.
در بعضی از كشورها در كنار برنامه‌های توسعه ملی، برنامه ویژه‌ای نیز برای زنان در بخش‌های مرتبط تدوین می‌شود. یكی از ابزار اصلی كه امروزه در مقوله توسعه به طور روزافزون مورد توجه قرار می‌گیرد، مسئله تحلیل جنسیتی و توجه به جنسیت در امر برنامه‌ریزی است.
با بررسی روند شكل‌گیری برنامه‌های توسعه در كشور، مشخص می‌شود مسیری كه برنامه اول تا چهارم توسعه در موضوع زنان پیموده و توجهی كه به موضوع جنسیت شده بهبود و پیشرفت داشته است.
مسائل مهمی كه در برنامه چهارم مورد توجه قرار گرفته عبارت است از:
۱) دسترسی به فرصت‌های برابر آموزشی
۲) گذراندن دوره‌های آموزشی به منظور ارتقای شغلی زنان
۳) تساوی مزد برای زنان و مردان
۴) تدوین قوانین مربوط به تحكیم نهاد خانواده
۵) طرح تأمین بیمه خاص زنان و كودكان
۶) تهیه و تدوین طرح جامع توانمندسازی و حمایت از حقوق زنان
موارد فوق نشأت گرفته از سیاست‌های پیشنهادی برنامه بوده كه هدف آن ارتقای نقش زنان در جامعه و توسعه فرصت به آنها است.
می‌دانیم در یك جامعه اسلامی وظیفه حاكم است كه تلاش كند تا هر كس در قبال بهره‌وری از امكانات، بتواند استعداد و لیاقت خود را شكوفا كند و در مسیر رشد و تعالی گام بردارد و سرانجام به توانمندی برسد. فقط در این صورت است كه جامعه به مساوات و برابری می‌رسد و حق ضعیف به او مسترد می‌شود.
ازاین‌رو جای شگفتی است كه علی‌رغم توجه قانون اساسی و اصول آن به احقاق حقوق زنان و سند چشم‌انداز توسعه ۲۰ ساله ایران و سیاست‌های برنامه توسعه چهارم این اهداف از چشم نمایندگان محترم مغفول مانده و بی‌توجه به وضعیت خاص كشور تصمیم‌گیری كرده‌اند.
مسئولان جامعه می‌دانند كه بخش زنان در این رابطه هشیار است و به نقش مهم خود در توسعه كشور آگاهی دارد. سیاستمداران و نمایندگان ملت به خوبی اطلاع دارند كه اكنون مهم‌ترین معضل زنان جامعه پیش روی آنان است و باید برای حذف تبعیض جنسیتی در بسیاری از امور زنان اقدام كنند. نمونه اقدامات آتی نمایندگان كه نیاز به بررسی و تدوین طرح دارد چنین است:
۱) بررسی عدم حضور زنان در سطوح مدیریتی كشور
۲) اقدام جهت ریشه‌كن كردن نابرابری جنسیتی در همه ابعاد
۳) ارتقاء و بهبود وضعیت اقتصادی زنان
۴) اصلاح قوانین
۵) پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی زنان
۶) توجه ویژه به زنان خودسرپرست و بدسرپرست در كشور
و در انتها و مهم‌ترین موضوع، توانمندسازی زنان كه موجب غلبه بر موانع پیشرفت فعالیت‌های مربوط به زنان و موجب تسلط آنان بر سرنوشت خویش می‌باشد.
به نظر می‌رسد عدم اطلاع از سوابق برنامه، شتاب در تصمیم‌گیری، حجم بسیار جلسات و كمبود وقت بنا به گفته نمایندگان محترم از موجبات حذف عبارت برقراری عدالت جنسیتی از برنامه بوده است. اما آیا دلایل ذكر شده برای چنین اقدامی با توجه به اهداف جمهوری اسلامی ایران، متناسب و كافی و قابل قبول است؟
آیا با این حذف، ویژگی جامعه ایرانی در افق چشم‌انداز ۲۰ ساله را كه عدالت اجتماعی، حفظ كرامت و حقوق انسان‌ها و بهره‌مندی از امنیت اجتماعی و قضایی است را از هم اكنون نادیده نگرفته‌ایم؟
آیا تحقق آرمان‌ها و اصول قانون اساسی با چنین حركت‌هایی امكان دارد؟
آیا توسعه یافتگی ایران بدون حضور زنان امكان‌پذیر است؟
و ده‌ها سؤال دیگر ...
بی‌شك عدالت واژه ایده‌آل و آرمانی جامعه به حساب می‌آید، چگونه نمایندگان ملت به حذف آن اقدام كردند در حالی كه این واژه در احقاق حقوق زنان و تفسیر موسع آن نهفته است، آیا حذف آن یك حركت غیرمصلحتی نبوده است؟
و آیا نمایندگان مردم با تبعیض برای زنان موافقند كه به چنین جدالی دست زده‌اند؟

اشرف گرامی زادگان
منبع
گزارش شماره ۱۸ درباره لایحه برنامه چهارم توسعه (زنان و خانواده) مركز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی،
تهیه و تدوین: نگارنده
مقاله رویكرد جنسیتی برنامه چهارم توسعه كشور ویژه‌نامه روز جهانی زن، تألیف نگارنده
كتاب حقوق بشر و مفاهیم مساوات، انصاف و عدالت
ناشر: دانشگاه تهران

منبع : نشریه سبا