موسیقی نظامی در ایران

در سال ۱۲۹۲ ه‍ .ش، اداره موسیقی نظام بنا به پیشنهاد غلامرضا مین‌باشیان (سالار معز‌ّز) و تصویب وزارت فرهنگ، به مدرسه دارالفنون افزوده شد. بعدها این اداره با نام مدرسه موسیقی و در دل مدرسه دارالفنون به فعالیت پرداخت. دوره این مدرسه چهار سال و متشکل از موسیقی نظامی و‌ آموزش موسیقی کلاسیک غربی بود. در سال ۱۲۳۹ه‍ .ش، نصرالله خان مین‌باشیان، بزرگ‌ترین پسر سالار معز‌ّز که دوره‌های عالی موسیقی کلاسیک را در کنسرواتوار موسیقی پتروگراد گذرانده بود، به تدریس ویلون و ویلون‌سل پرداخت.
در سال ۱۲۹۴ ه‍ .ش، مدرسه موسیقی از دارالفنون جدا شد و از آن هنگام به بعد تحت نظارت مستقیم وزارت فرهنگ، به‌عنوان یک مدرسه مستقل به کار پرداخت. این اولین مدرسه مستقل موسیقی در ایران بود که در آن موسیقی غربی بر اساس شیوه علمی تدریس می‌شد. افرادی که از مدرسه ابتدایی فارغ‌التحصیل می‌شدند، اجازه داشتند که به دبیرستان عالی موسیقی بروند. دوره مدرسه، شش سال بود و سال اول جنبه آمادگی داشت.
مجموعه‌ای از دروس موسیقی که توسط سالار معز‌ّز، از فرانسه به فارسی ترجمه شدند، مبنای کار قرار گرفتند. این دروس شامل مقدمه‌ای بر آموزش ساز، هارمونی و ارکستراسیون بودند. او شخصاً این دروس را تدریس می‌کرد. علم هارمونی از روی کتابی نوشته مسیوران که استاد موسیقی در کنسرواتوار پاریس بود، تدریس می‌شد. کتاب به خط محمدحسن قریب ملقب به ادیب کرمانی نوشته شده بود.
دروس عمومی مدرسه شامل فارسی، فرانسه، فیزیک، شیمی، حساب، جبر، جغرافی، صرف و نحو عربی و شعر بودند. تکنیکهای شعر و زبان فرانسه تنها موضوعات عمومی‌ای بودند که در کلاسهای پنجم و ششم تدریس می‌شدند. سایر برنامه‌های آموزشی شامل نظریه‌های موسیقی و نواختن ساز بودند. ترتیب آموزش دروس این‌گونه بود: تئوری موسیقی در سال اول، مقدمه‌ای بر هارمونی و سازهای گوناگون در سال دوم و سوم و چهارم، مقدمه‌ای بر ارکستراسیون در سال پنجم و سرانجام مقدمه‌ای بر آهنگسازی در سال ششم.
تئوری موسیقی بر اساس کتاب درسی لامیر(۱) که توسط مزین‌الدوله ترجمه شده بود، تدریس می‌شد. سالار معز‌ّز در کنار تدریس سازهای بادی از جمله فلوت، کلارینت، ترومپت و ترومبون به تدریس همسرایی و سولفژ هم می‌پرداخت. پیانو را ناصر‌السلطان در کلاسهای مختلف درس می‌داد. از آنجا که تعداد شاگردان در دوره دبیرستان، به چهل نفر می‌رسید، همیشه با کمبود مربی روبه‌رو بودند و در نتیجه، همه ساله تعداد کمی شاگرد پذیرفته می‌شدند. غیر از آموزش عمومی، شاگردان باید در نواختن یک ساز زهی و یک ساز بادی در حد تخصصی مهارت پیدا می‌کردند تا می‌توانستند امتحان نهایی را بگذرانند.
در سال ۱۳۰۱ ه‍ .ش، با تأسیس ارتش نوین ایران، اداره عمومی موسیقی هم همزمان آغاز به کار کرد. سالار مغز‌ّز به ریاست این اداره منصوب شد و در همان سال هم دبیرستان موسیقی عمومی تأسیس شد. او موسیقی ایرانی را هم به برنامه این دبیرستان افزود و موسیقی ایرانی را بر مبنای علمی تدریس کرد. مدرسه عالی موسیقی تا سال ۱۳۰۸ ه‍ .ش، با ریاست سالار معز‌ّز به کار خود ادامه داد.
تحت مدیریت او، دو گروه از دانش‌آموزان در موسیقی نظامی و موسیقی معمولی فارغ‌التحصیل شدند. هنرجویان موسیقی نظامی باید برای کسب مدرک فارغ‌التحصیلی، قطعه‌ای از یک مارش نظامی را تنظیم و اجرا می‌کردند. ماهور آقا حسین قلی که شامل ملودیهای موسیقی سنتی ایران بود، یکی از قطعات منتخب سالار معز‌ّز بود که آن را تنظیم کرد و نوشت و باید توسط هنرجویان تمرین و نواخته می‌شد.
در سال ۱۳۰۸ ه‍ .ش، طبق حکمی، خدمت همزمان مستخدمین دولت در دو اداره دولتی ممنوع شد.
سالار معز‌ّز، ناصرالسلطان و سایر مربیان مدرسه عالی موسیقی که افسر ارتش بودند، ناچار شدند کار خود را در وزارت فرهنگ رها کنند. از این سال، علی‌نقی وزیری به مدیریت مدرسه عالی موسیقی منصوب شد. او که شش سال در اروپا اقامت کرده و در سال ۱۳۰۴ ه‍ .ش به ایران بازگشته بود، درواقع بنیانگذار واقعی مدرسه عالی موسیقی است. او که در موسیقی ملی و نواختن تار استاد بی‌بدیلی بود و در عین حال در مورد موسیقی غرب، اطلاعات ارزشمندی داشت، نواختن تار و تدریس موسیقی ایرانی را نیز به برنامه درسی مدرسه عالی موسیقی افزود.
در سال ۱۳۰۱ ه‍. .ش، وزیر فرهنگ، یحیی قراگوزلو (اعتمادالدوله)، از مدرسه بازدید به عمل آورد و ملودیها و ترانه‌هایی که توسط وزیری نوشته شده بودند، مورد توجه او قرار گرفتند. از آن زمان به بعد، او دستور داد که شاگردان این مدرسه، در بسیاری از مدارس ابتدایی تهران به آموزش موسیقی بپردازند. در پاییز سال ۱۳۰۸ ه‍ .ش، بقیه مربیان موسیقی نظامی، هنوز در مدارس دولتی تدریس می‌کردند. موسیقی نظامی از آن تاریخ به بعد از برنامه درسی مدارس حذف شد. در سال ۱۳۱۲ ه‍ .ش، نخست‌وزیر وقت، مهدی قلی هدایت (مخبرالسلطنه) از این مدرسه دیداری داشت و تحت تأثیر پیشرفتهای این مدرسه قرار گرفت و اعتباری را برای تهیه تسهیلات فنی و تأسیس کتابخانه به آنجا تخصیص داد. در فاصله سالهای ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۳ ه‍ .ش، رئیس کل اداره موزیک ارتش و رهبر ارکستر سمفونی شهربانی، غلام‌حسین مین‌باشیان که در زمینه موسیقی کلاسیک غربی، در سطوح عالی تحصیل کرده بود، با حفظ سمتهای قبلی، به مدیریت مدرسه موسیقی منصوب شد.
در اولین مرحله، سال تحصیلی با بازبینی کلی برنامه درسی قبلی و حذف موسیقی سنتی آغاز شد.
در سال بعد، توسط شورای عالی فرهنگی، برنامه درسی جدیدی برای مدرسه نوشته شد. بر اساس برنامه جدید، دوره تحصیلات ابتدایی به سه سال رسید و برای نخستین‌بار، هنرجویان پسر و دختر در کلاسهای مختلط به آموزش پرداختند.
با توجه به برنامه درسی جدید که از سال تحصیلی ۱۴‌ـ۱۳۱۳ اجرا شد، در کنار دروس عمومی در مدرسه ابتدایی سراسر کشور، ن‍ُت‌خوانی، آواز خواندن و نواختن سازهای موسیقی هم در کلاسهای چهارم، پنجم و ششم تدریس می‌شدند. دروس دبیرستان شامل تاریخ ادبیات، ریاضیات، فیزیک، جغرافی، فرانسه، روان‌شناسی و تعلیم و تربیت بودند. موضوعات فنی و تخصصی شامل موسیقی نظری، هارمونی، ترانه‌خوانی، آهنگسازی، تاریخچه زندگی آهنگسازان، مقدمه‌ای بر رمزهای موسیقایی، ارکستراسیون، همسرایی، پلی‌فونی و نواختن ویلون، ویلون‌سل، فلوت و پیانو بود.
مین‌باشیان که رهبر ارکستر شهربانی بود، بعضی از هنرآموزان این مدرسه را در ارکستر خود به کار می‌گرفت. یکی از اولین اجراهای این ارکستر در سالن نکویی در میدان بهارستان در ۱۵ اردیبهشت سال ۱۳۱۳ ه‍ .ش و در حضور نخست‌وزیر، ذکاءالملک فروغی و تعدادی از وزرا، وکلای مجلس و دیپلماتهای کشورهای خارجی در تهران، انجام شد. برنامه دیگر این ارکستر در ۱۵ اسفند سال ۱۳۱۴ ه‍ .ش در سالن اجتماعات دانشکده ادبیات تهران در بزرگداشت شاعر شهیر روسیه، الکساندر پوشکین، اجرا شد. در این برنامه، قطعاتی از چایکوفسکی و آهنگسازان برجسته روسیه که آثاری را بر اساس اشعار پوشکین ساخته بودند، اجرا شد. اعضای کابینه، وکلای مجلس و مدیران مطبوعات و بعضی از نمایندگان سفارتخانه‌های خارجی در تهران، حضور داشتند. جمشید جهانگیر یکی از هنرآموزانی بود که با ویلون قطعه‌ای از چایکوفسکی را نواخت و تحسین شنوندگان را برانگیخت. ارکستر همچنین بخشی از اپرایی را که بر اساس شعر «ملکه خال‌ِ پیک» پوشکین نوشته شده بود، اجرا کرد.
در اواسط بهار ۱۳۱۶ ه‍ .ش، اداره موسیقی در وزارت فرهنگ تأسیس شد و مین‌باشیان به ریاست مدرسه عالی موسیقی منصوب شد و آموزش سازهای ویلون، ویلون‌سل، کنترباس، پیانو، هارپ، قره‌نی، ترومپت، کلارینت، ترومبون را در کنار ترانه‌خوانی، آهنگسازی و رهبری ارکستر، اجباری کرد. برای موزیک نظام هم‌ دوره‌ای هشت ساله، متشکل از شش سال دبیرستان و ۵ سال آموزش عالی پیشنهاد شد.
هنگامی که دوره عالی موزیک راه‌اندازی شد، مین‌باشیان ده نفر مربی موسیقی را از چک‌اسلواکی استخدام کرد و با آنها قراردادی سه ساله بست. آنها آموزش هنرجویان را با نواختن هارپ، ترومبون و قره‌نی از سال تحصیلی ۱۸ـ۱۳۱۷ه‍ .ش آغاز کردند. استادان موسیقی چک و هنرآموزان، چند ارکستر را تشکیل دادند که رهبری همه آنها به عهده مین‌باشیان بود. همه اجراهای زنده این ارکسترها از رادیو تهران پخش می‌شدند. تا سال ۱۳۱۹ ه‍ .ش، حدود ۲۰۰ هنرآموز در سطوح مختلف مدرسه موسیقی، از جمله ابتدایی، متوسطه و دبیرستان، تحت آموزش قرار گرفتند.
غیر از مربیان چک، این افراد نیز به هنرجویان تدریس می‌کردند: تانیا خاراتیان، میشل خوت‌سی‌یف، پترولگی مقد‌ّم، آراکلیان، سفریان، فریدون فرزانه و پرویز محمود.
وقایع سال ۱۳۱۹ ه‍ .ش در وضعیت فرهنگی و ملی ایران تغییرات عمده‌ای را به وجود آورد. وزیر فرهنگ کابینه نخست‌وزیر، محمدعلی فروغی، غلام‌حسین مین‌باشیان را از مقامهای مختلف خود عزل کرد و ریاست مدرسه عالی موسیقی را به علی‌نقی وزیری سپرد. این دوره از ریاست علی‌نقی وزیری بر مدرسه عالی موسیقی، یکی از دشوارترین دوره‌های آموزش موسیقی در ایران است. وزیری مربیان چک را اخراج کرد و استادان موسیقی ایرانی را به جای ایشان گماشت تا موسیقی سنتی ایران و نواختن تار را به هنرجویان بیاموزند. با اخراج مربیان چک، دیگر کسی نبود که بتواند دوره‌های تخصصی را تدریس کند. در نتیجه، هنرجویان اعتصاب کردند. آنها در عین حال، آموختن موسیقی سنتی ایرانی را مغایر با موسیقی غربی می‌دیدند. اعتراضات هنرآموزان به سرعت به شورای فرهنگی که برنامه آموزشی پیشنهادی وزیری را تصویب کرده بود، گزارش شد. بر اساس ماده الحاقیهای ۸ و ۲۰ در بخشنامه جدید شورای فرهنگی که در سال ۱۳۲۰ ه‍ .ش تصویب شد، هنرجویان باید هم موسیقی ایرانی و نواختن تار و هم موسیقی دنیا را یاد می‌گرفتند و فارغ‌التحصیل شدن آنها منوط به تسل‍ّط بر هر دو نوع موسیقی بود. وزیری به‌عنوان رئیس اداره موسیقی و مدیر مدرسه عالی موسیقی تا سال ۱۳۲۴ ه‍ .ش به کار خود ادامه داد.
در این سال، پرویز محمود به جای وزیری به این منصب گماشته شد. او تحصیلات عالیه موسیقی خود را در بروکسل بلژیک گذرانده بود. در همین زمان هم روبیک گریگوریان، جانشین روح‌الله خالقی، مدیر کل اداره موسیقی و مدرسه عالی موسیقی شد. در سال ۱۳۲۵ ه‍ .ش اداره هنرهای زیبا تشکیل شد و مدرسه عالی موسیقی تحت سرپرستی آن اداره قرار گرفت.
محمود طی نامه‌ای به اداره هنرهای زیبا، پیشنهاد کرد که موسیقی ایرانی از برنامه درسی مدرسه عالی موسیقی حذف شود. در جلسه شورای عالی فرهنگی، این نامه و برنامه آموزشی برای تجدید نظر و رأی‌گیری در اختیار کمیسیونی متشکل از مدیر کل اداره هنرهای زیبا، دکتر فرهمندی، غلام‌حسین مین‌باشیان، بدیع‌الزمان فروزانفر، علی‌نقی وزیری و پرویز محمود، قرار گرفت.
وزیری اعتقاد داشت برای حفظ و ارتقای موسیقی ایرانی، برنامه آموزشی مدرسه عالی موسیقی باید بر اساس موسیقی ایرانی و سبکهای آن و در ضمن شامل آموزش موسیقی غربی باشد. پرویز محمود اعتقاد داشت که موسیقی ایرانی در حال حاضر فاقد متدهای علمی و تکنیکها و تئوریهای مکتوب است و نمی‌توان آن را مبنای آموزش موسیقی قرار داد. او اعتقاد داشت که آموزش هنرجویان بر مبنای متدهای علمی و کتابهای بین‌المللی تئوری موسیقی، به آنها این توانایی را می‌دهد که تکنیکها و روشهای ضروری موسیقی را بیاموزند و در نتیجه برای بازنگری و تنظیم مجدد ملودیهای موسیقی ایرانی و ارائه آنها در سطح بین‌المللی آمادگی پیدا کنند.
پس از بحثهای طولانی درباره این موضوع، در سال ۱۳۲۶ ه‍ .ش، شورای عالی فرهنگی تصویب کرد که آموزش در مدرسه عالی موسیقی منحصرا‌ً مبتنی بر موسیقی کلاسیک باشد و آموزش موسیقی سنتی ایران به کلی از برنامه آن حذف شد. قرار شد دوره شش ساله مدرسه، متشکل از دو سال ابتدایی و چهار سال دبیرستان باشد و در آن تئوری موسیقی، مقدمه‌ای بر سازهای موسیقی، هارمونی عمومی، تاریخ موسیقی غربی، زیبایی‌شناسی، ادبیات فارسی، انگلیسی، علم آکوستیک و ارکستراسیون تدریس شود.
برنامه درسی مدرسه عالی موسیقی که از سال ۱۳۵۵ ه‍ .ش و همزمان با اجرای نظام آموزشی نوین در سراسر کشور، به اجرا درآمد، عبارت بود از آموزش در سه سطح و به این شرح:
۱) دوره سه ساله متوسطه شامل دروس عادی مصو‌ّب وزارت آموزش و پرورش همراه با دروسی درباره تئوری موسیقی و سازهای موسیقایی
۲) دوره چهار ساله دبیرستان متشکل از دروس عمومی شامل ادبیات فارسی، زبان خارجی، انقلاب سفید و دروس موسیقی شامل: تئوری موسیقی، هارمونی، تاریخ موسیقی، علم آکوستیک، مقدمه‌ای بر سازها، شکلهای موسیقایی، همسرایی و دوره‌های عملی، ارکستراسیون، پیانو (اجباری) گروه‌نوازی و نواختن یک ساز به اختیار هنرآموز.
۳) دوره چهار ساله دبیرستان شامل موضوعات عمومی: ادبیات فارسی، زبان خارجی، موضوعات تئوریک شامل: کنترپوان، مقدمه‌ای بر سازها، هارمونی، تاریخ موسیقی، شکلهای موسیقایی، علم آکوستیک، تئوری موسیقی ایرانی، آهنگسازی و موضوعات عملی شامل: پیانو (اجباری)، ارکستراسیون، پلی‌فونی و ساز اختیاری یا آواز.
مدارس موسیقی فعال از سال ۱۳۲۵ ه‍ .ش
در سال ۱۳۵۸ ه‍ .ش مدرسه عالی موسیقی و مدرسه ملی موسیقی بسته شدند. در سال ۱۳۶۲
ه‍ .ش این دو مدرسه در یکدیگر ادغام و تبدیل به «مدرسه آهنگها و سرودهای انقلابی پسران» و «مدرسه آهنگها و سرودهای انقلابی دختران» شدند. برنامه‌های آموزشی این مدارس، بر اساس دروس فوق‌الذکر و توسط حسین علیزاده، کامبیز روشن‌روان، پرویز منصوری، ثمین باغچه‌بان، حسین دهلوی، فرهاد فخر‌الدینی و مصطفی کمال پورتراب تدوین شد. دروس این مدارس شامل ۱۲ موضوع تخصصی و ۹ درس عمومی بود.
در سال ۱۳۶۵ ه‍ .ش، طبق نظام جدید آموزشی کشور، برنامه آموزشی این مدارس هم تغییر کردند. برنامه جدید از سوی وزارت آموزش و پرورش و ترکیب شورایی از حوزة هنری و وزارت ارشاد نوشته شد و دوره آموزشی به سه سال تقلیل پیدا کرد. هر سال تحصیلی به دو ترم تقسیم می‌شد و در آن یکی از سازهای ایرانی یعنی تار، سنتور، قانون، عود، کمانچه و سازهای کلاسیک غرب از جمله ویلون، ویلون سل، پیانو، فلوت، قره‌نی، ساکسوفون، ترومبون و کلارینت آموزش داده می‌شدند.
در سال ۱۳۷۱ توسط رضا مهدوی هنرستان موسیقی حوزة هنری در مقطع متوسطه تأسیس و علی‌رغم رعایت برنامه‌های مصو‌ّب، دروس ویژة موسیقی ایرانی هم ایجاد شد. به‌عنوان مثال به جای سرایش با ساز پیانو با آلات موسیقی ایرانی تدریس می‌شد و ساز دو‌ّم تنبک بود وهمین‌طور آوازایرانی به جای ک‍ُر.
از سال تحصیلی ۱۳۷۸ه‍ .ش، برنامه آموزشی جدید که توسط موسیقیدان، محقق و مدیر قبلی مدرسه عالی موسیقی، حسین دهلوی، تدوین شده است، در مدرسه‌های موسیقی پسران و دختران به اجرا درآمد. کامبیز روشن‌روان، فریدون ناصری و مدیر سابق مدرسه موسیقی پسران تهران، علی‌محمد رشیدی در تدوین این برنامه با دهلوی همکاری کردند. بر اساس برنامه جدید، درس شیمی و سه واحد درس ریاضی حذف شد.
در برنامه فعلی موسیقی مدارس دختران و پسران، سازهای غربی و اصول آهنگسازی تدریس می‌شود.
در عین حال این موضوعات نیز به برنامه درسی افزوده شده‌اند: تئوری و ساختار موسیقی ایرانی، تاریخچه موسیقی جهانی، ساز دوم اختیاری، مقدمه‌ای بر سازهای ایرانی و جهانی (به‌طور جداگانه)، هرموفونی سازها و ترانه‌های ایرانی و ساختار موسیقی غرب. در سال تحصیلی فوق، یک درس اختیاری به نام ‌آهنگسازی به برنامه درسی این مدارس افزوده شد.
برنامه نوین پیشنهادی حسین دهلوی، چشم‌انداز روشنی را در مقابل هنرجویان موسیقی قرار داد. در این برنامه درسی، موضوعات عمومی غیرضروری حذف شد و برای نخستین‌بار در آهنگسازی از سال اول دبیرستان تدریس می‌شود.

به قلم: سید فواد توحیدی
ارسال از مینا ضرابی