در آمدی بر تاریخ قالی و قالی بافی در استان اردبیل

● سوابق تاریخی
بافت فرش در اردبیل سابقه طولانی دارد. در دوران صفویه بمانند بسیاری از مراکز بافندگی، قالیبافی در اردبیل نیز در اوج کمال بوده، نام اردبیل همواره به همراه نام قالی ذی قیمت اردبیل متعلق به قرن شانزدهم که فعلاً در موزه ویکتوریا- آلبرت نگهداری می شود ذکر گردیده است.
در دوران قاجاریه قالیبافی اردبیل دچار رکود فاحشی گردیده است. بافندگان اردبیلی در هنگام جنگ جهانی دوم که فرشبافی در شیروان و سایر مناطق بافندگی قفقاز در حال توقف بود با اقتباس از طرحهای بسیار موفق قفقازی و همچنین نقشهای زیبای تبریز از جمله طرح هراتی مشایخی، گلدانی، ظل السلطانی و ترنجدار شیخ صفی و نیز با متابعت از روشهای متداول بافت در آذربایجان از قبیل استفاده از گره ترکی، تار و پود پنبه ای به فرشبافی خود سر و سامان دادند.
● قالی بافی
قالی بافی در استان اردبیل دارای سابقه طولانی است. قالی هایی با گره ترکی و طرحهائی چون هراتی، مشایخی، گلدانی، ظل السلطان و ترنجدار شیخ صفی در این منطقه بافته می شود.
بی مناسبت نیست که به قالی معروف اردبیل که شهره خاص و عام است نیز اشاره ای داشته باشیم.
● قالی اردبیل
این قالی مشهور از آن جهت قالی اردبیل نامیده می شود که از مسجدی واقع در مصلّی اردبیل که شاه اسماعیل و جد او شیخ صفی الدین (که سلسله صفویه نام خود را از او گرفته) مدفون شده اند، به دست آمده است. این قالی بنابه توصیه "ویلیام موریس" از شرکت "ونیست رابینسون" خریداری شد که شرکت مزبور آن را از شرکت "زیگلر" واقع در تبریز خریده بود. قالی اردبیل از نظر طرح و بافت یکی از نفیس ترین و مشهورترین قالی های جهان است. از لحاظ تاریخی نیز سند و مدرک مهمی محسوب می شود زیرا دارای تاریخ و امضاء است، و از این رو هسته مرکزی گروه قالی های ترنجدان یاسبک مشابه است که با اطمینان کامل می توان آن را متعلق به اواسط قرن شانزدهم دانست. چه قالی در سال ۱۵۳۹ میلادی(۹۴۶ه. ق.) یعنی در سیزدهمین سال سلطنت پنجاه و دوساله شاه طهماسب بافته شده است. تار و پود این قالی ابریشم و گره آن فارسی است و در هراینج مربع تقریباً ۱۹ × ۱۷ گره دارد، که مساوی بهترین نوع قالی کاشان است. قالی اردبیل برخلاف بسیاری دیگر از قالی های مشهور آن زمان طرحی آرام دارد و فاقد تصاویر حیوان و انسان است، چه هدف از بافت قالی استفاده از آن در مکانی مقدس بوده است. قالی در تبریز و در دربار شاه طهماسب که تبریز را به پایتختی برگزیده بود و در کارگاههای سلطنتی بافته شده است.
● فرش اردبیل
در مجموعه فرش‌های نفیس آذربایجان مهم‌ترین صنعتی است که تعداد بسیاری از هنرمندان استان اردبیل به آن می‌پردازند.
آمارهای رسمی حاکی است بیش از ده هزار نفر از اهالی استان اردبیل در صنعت فرشبافی اشتغال دارند. اما صدای دفی که از بیشتر خانه‌‌های روستایی و شهری به گوش می‌رسد، درستی این رقم را مورد تردید قرارمی‌دهد.
کارشناسان معتقدند،تعداد فرشبافان در استان اردبیل چندین برابر این است و در بیشتر خانه‌ها، به ویژه در روستا‌ها در هر خانه‌ای دار فرشی برپاست.
صنعت فرشباقی در استان اردبیل از آن رو پر رونق است که یکی از مهم‌ترین منابع درآمد خانوارها است و مردان و زنان این استان را برای رهایی از بی‌کاری یا به عنوان منبع درآمد به این صنعت روی آورده‌اند.
بیشتر فرشبافان اردبیلی ، فرش‌هایی ارزان قیمت تولید می‌کنند و این باعث شده است فرش اردبیلی مشتریان مناسبی در کشور و جهان داشته باشد.
به گفته کارشناسان ، ۸۰ درصد فرش تولیدی در استان اردبیل ، به خارج از کشور و بیشتر به کشورهای آلمان ، ایتالیا ، فرانسه و ژاپن صادر می‌شود.
● مسند
(مسند درخشان‌ترین تولید دستی در استان اردبیل است که در سطح جهانی نیز از معروفیت ویژه برخوردار است.
کانون اصلی بافت مسند در استان اردبیل دهستان عنبران در بخش نمین شهرستان اردبیل است. ۹۰ درصد جمعیت سه‌هزار خانواری این دهستان به بافت مسند می‌پردازند.
کوهستانی بودن منطقه و نبود اراضی مستعد کشاورزی در این دهستان بیشتر زنان، مردان و حتی کودکان روستایی را به بافت مسند در کارگاه‌های خانگی وا داشته است.
هنرمندان این منطقه از کودکی خلق نقش‌های زیبا و ارزشمند را روی مسند‌های تولیدی عنبراندر نقشه‌های زیبا بافته می‌شود که از مهم ‌ترین آن‌ها می‌‌توان به قزل گوز، بوته ، شعله ، نقشه گلدانی ، نازنازی ، قره باغی، قاپاق و گانگال سه پایه اشاره کرد.
استفاده از رنگ‌های گیاهی در بافت مسند این منطقه بر مرغوبیت و زیبایی مسند عنبران افزوده است. علاوه بر منطقه نمین ، در شهرستان‌ خلخال نیز مسند بافی رونق دارد.
در این منطقه ، گاه مسند‌های بسیار نفیس دیده می‌شود که هنرمندان خلخالی آن را به صورت برجسته می‌بافند.
کشورهای اروپایی به ویژه آلمان مشتاق خرید مسندهای تولیدی این منطقه‌اند و استان اردبیل می‌تواند نیازهای خریداران خارجی را تأمین کند.)
● دیگر صنایع دستی
شال بافی ، بافت جوراب‌های پشمی، پشتی، قلاب دوزی، خورجین بافی ، صنایع فلزی و چوب، فرآورده‌های مسی، برنجی، نقره کاری، قلمکاری ، خاتمکاری، سفال گری از دیگر صنایعی است که در استان اردبیل رواج دارد.
▪ گلیم بافی
با توجه به مواد اولیه فراوان و آشنایی اغلب صنعتگران هنرمند روستائی استان اردبیل به بافت گلیم، این رشته از صنایع دستی در بسیاری از شهرها و روستاهای این استان رواج داشته و از معروفیت خاصی برخوردار است. به طور مثال می توان از گلیم نمین یا عنبران گرمی و خلخال نام برد. نوعی از گلیم مناطق مزبور که به "مسند" شهرت دارد و معمولاً در اندازه ۵/۱ × ۱ متر بافته می شود، دارای کیفیت بالائی است و بافندگان سلیقه و هنر زیادی را در بافت و ترکیب رنگ و طرح آن به کار می برند. گلیم های مسند، گلیم های دورو است. نوع دیگر زیرانداز "ورنی" یا گلیم سوماک است که مهمترین مراکز تولید آن مناطق عشایری و روستایی مغان، بیله سوار، پارس آباد و مشکین شهر است. طرحها و نقش های زیادی رامی توان در گلیم های تولیدی مناطق اردبیل مشاهده نمود، از جمله نقش های لچک و ترنج و لچک تکرار شوند.
تفاوت گلیم های ساده یا دوروی تولید شده در استان اردبیل درطرحها و نقش ها و گاه ابعاد و اندازه های آن است. مثلاً گلیم های ساده تولید شده در مغان به اصطلاح دراز و باریک با طولی در حدود ۳ تا ۵ متر و عرضی حدود یک متر است و معمولاً در دو قسمت بافته و از جهت طولی به نحو مخصوصی به هم دوخته می شود. ضمن آن که در مناطق عشایری استان بیشتر به استفاده از چله پشمی در تولید کار تمایل دارند و کمتر از نخ پنبه ای به عنوان چله یا تار استفاده می کنند.
گلیم های تولیدی خلخال در اندازه ۵/۱ × ۳ متر مربع است و طرح گلیم نیز معمولاً با یک یا چند ترنج و یک حاشیه همراه است ومتن زمینه از یک رنگ است و خرده نقشی ندارد.
▪ ورنی
ورنی که گاه به آن گلیم سوزنی نیز گفته می شود، نه تنها یکی از گلیم های معروف اردبیل بلکه یکی از شاخصترین "سوماک" های ایران است. این نوع زیرانداز در آثار پژوهشگران خارجی به نام "سوماک" معروف است و منسوب به شهر "شوماخی" در قفقاز است، ضمناً در میان عشایر جمهوری های آذربایجان و ترکیه نیز ورنی با نقش هایی کم و بیش شبیه ورنی اردبیل و به همین نام شهرت دارد. بافت "ورنی" در ایران تنها در بین ایلات و عشایر استانهای آذربایجان شرقی و اردبیل رواج دارد و روستائیان استانهای مذکور نیز به دلیل آمیختگی با این عشایر به بافت این نوع گلیم زیبا و منحصر به فرد می پردازند. "ال سون" ها و نیز عشایر "ارسباران" عمده ترین تولید کنندگان ورنی هستند. تفاوتی که در بافت گلیم و "ورنی" وجود دارد این است که در گلیم، بافت به صورت گره های منقطع انجام می شود و نقوش آن توسط پود شکل می گیرد و تار بوسیله پود کاملاً پوشیده می شود، در حالیکه در بافت ورنی ایجاد طرح و نقوش بر سطح آن توسط پودگذاری اضافی حاصل می شود و تار و پود هر دو پوشیده است. پود اضافی، که پود اصلی خوانده می شود، مانند پود گلیم به صورت ساده از بین تارها عبور نمی کند، بلکه به دور تار حرکت پیچشی و غیره منقطع دارد. متداول ترین مصارف ورنی شامل خورجین، مفرش(رختخواب پیچ یا فرمش) و زیراندازهایی است که غالباً در اندازه های ۳/۱×۱ متر و ۵/۱×۱ متر روی دارهای عمودی بافته می شود. بافندگان ورنی از نقش هایی چون گوزن, آهو, گرگ, سگ گله, بوقلمون, مرغ و خروس, شغال, روباره, پرندگان محلی و ... به گونه ای بسیار زیبا و به صورت هندسی استفاده می کنند.
▪ جاجیم بافی
بافت جاجیم در اکثر روستاها و مناطق عشایری اردبیل دارای سابقه دیرینه است و به علت وجود مواد اولیه در بین دامداران و عشایر تقریباً اغلب خانواده ها به این فن آشنائی دارند. در استان اردبیل, منطقه خلخال, از نظر نوع بافت و میزان تولید آن, از مراکز مهم جاجیم بافی اردبیل به شمار می رود. موارد استفاده از جاجیم شامل پشتی و رویه تکمیلی کیف و ساک و مبلمان است. نقش های جاجیم به دو صورت ساده و گلدار طراحی می شود. نوع ساده آن با تعییر رنگ تارها به صورت راه راه بافته می شود و نوع گلدار آن که بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد به عنوان رویه کرسی, پشتی, انواع ساک و کیف به کار می رود. اندازه جاجیم معمولاً دارای عرض ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر و به طول دلخواه تا ۷۰ متر است. پس از اتمام بافت و دوختن کناره های عرض جاجیم بر اساس نوع مصرف, قابل استفاده است.
● ساختار
از نخ پنبه برای تار و پود استفاده میشود.
ـ گره: گره درشت تا نسبتاً ظریف ترکی به تعداد ۱۵۰۰ گره در هر دسی متر مربع.
ـ پرز: پشم مرغوب و براق اما کمی ضخیم بیشتر بکار می رود و بلند چیده می شود
ـ کیفیت: نمونه های قدیمی قالیچه های عشایری کم نظیر و با دوام و با ارزش که کیفیتی بیش از متوسط دارند. بندرت یافت می شوند.
نوع بافت قالی در حوزه شهری اردبیل بصورت تمام لول و نیم لول می باشد با این حال تعدادی از عشایر که به اردبیل کوچ کرده اند بصورت تخت فرشبافی می کنند. چرا که نوع بافت حوزه عشایری اردبیل، بصورت تخت می باشد. این در حالیست که قالیهای روستایی اردبیل در گذشته بیشتر بصورت نیم لول بافته می شدند ولی امروزه با توجه به تقاضای بازار بصورت تمام لول هم تولید می شوند.
طرحهای رایج فرش اردبیل
طرحها و نقشه هایی که در اردبیل مورد استفاده قرار می گیرند به دو گروه عمده تقسیم می شود.
الف) طرحهای قدیمی که خود نیز شامل طرحهای زیر می شود.
۱) طرحهای اقتباسی قفقاز
۲) طرحهای اقتباسی هریس
۳) طرحهای هندسی
۴) طرحهای شکسته
ب) طرحهای جدید: که شامل طرحهای ذیل می باشد.
۱) انواع ماهی هراتی
۲) طرحهای گردان اسلیمی و ختائی
۳) طرحهای شکسته لچک و ترنج دار
که به موارد فوق می توان کارهای تابلوئی با رجشمار پائین ۲۵ الی ۳۵ را نیز اضافه کرد.
از آنجائیکه طرحهای اقتباس شده از قفقاز بیشترین حجم طرح قالی اردبیل را تشکیل می دهد لذا در ادامه به معرفی تعدادی از این طرحها اشاره خواهیم کرد. با وجود این اقتباس، قالیهای اردبیل بخاطر داشتن حواشی پر کارتر و نیز پرزهای بلند تر و کم ظرافت تر، از قالی های قفقاز براحتی قابل تشخیص اند.
▪ قیچی
یکی از مهم ترین طرحهایی که در اردبیل بافته می شود طرح قیچی قوبا می باشد این طرح که اقتباسی از طرحهای قفقاز و شیروان است تقریباً در ایران بغیر از اردبیل جایی دیگر بافته نمی شود. به همین دلیل این طرح را با نام اردبیل می شناسند.
طرح قیچی از اجزای مشخص تشکیل شده است که این اجزاء در همه قالیهای قیچی، بکار گرفته می شوند. اصلی ترین جزء این طرح، همان طرح قیچی است که اساساً بخاطر شباهت ظاهریش به شکل قیچی به این عنوان موسوم شده است.
جزء دوم این طرح، گل می باشد. با توجه به اینکه این قالیها بصورت نیم لول بافته می شوند درازای گل بیشتر از عرض طرح می باشد.
مکمل طرح گل، طرح آئینه می باشد که بصورت یک در میان در کل متن می آید تعداد آئینه طرح سه تا می باشد که مابین این دو جزء، طرح پرنده قرار دارد.
از اجزای دیگری که در کل طرح برای پرکردن فضا استفاده می کنند جزء اردک می باشد که اکثراً دارای ۶ پا و یا بیشتر می باشد. قاب قیچی نیز که بصورت عدد هشت می باشد از اجزای دیگر تشکیل دهنده این طرح می باشد.
طرح "توسباغا" نیز از طرحهای اقتباسی قفقاز می باشد و چنانکه معلوم است از شکل لاک پشت اقتباس شده است این طرح بصورت تکی و بجای ترنج در داخل فرش اجرا می شود. طرح تشکیل شده از سر و نصف بدن لاک پشت است، که در قسمت وسط این طرحها قرینه می شوند.
▪ شمشیر
طرح شمشیر که اقتباسی از دسته و قسمت کوچکی از بدنه شمشیر است بصورت قرینه بافته می شود. این طرح بجای لچک فرش اجرا می شود و جزو طرحهایی است که لچک نیز دارد لچک این طرح، همان شمشیر است که بصورت نصف از وسط بافته می شود در اکثر این فرشها رنگ لچک و ترنج نیز بحالت معکوس بافته می شود. یعنی رنگی که در قسمت داخلی شمشیر در ترنج بافته شده در قسمت بیرونی لچک بکار گرفته می شود.
▪ قولتوق
طرح قولتوق نیز از طرحهای قدیمی منطقه است که ریشه در طرحهای قفقاز دارد. این طرح که از تداخل دو طرح ضربدر و جمع تشکیل شده است نماد بازو و شمشیر می باشد که علامت جمع بصورت چهار دسته شمشیر می باشد و ضربدرها نماد بازوی انسان می باشد. داخل طرح ضربدر با گلهای ریز تزئین شده، قسمت متن فرش نیز از اشکال و تصاویر انسانی و اشیاء پر شده است.
تعداد این قولتوقها در داخل متن با توجه به کوچکی و بزرگی بین ۱ الی ۴ عدد می باشد که در یک یا دو ردیف بافته می شود.
▪ اولدوز
طرح اولدوز از طرحهای مشترک بین گلیم و فرش است. و تقریباً در همه مناطق از آن استفاده می شود د رمنطقه اردبیل از این طرح در متن نیز استفاده می کنند که بصورت سه تایی در طول و یا دو ردیف سه تائی می باشد. نوع دیگر این طرح در فرشهای اردبیل بیشتر در جاهایی که خالی هستند بکار برده می شود.
▪ بوته
نگاره ای کهن و بسیار آشنا و زیبا در طرحهای قالی و نقشهای تزئینی ایران که شکل آن به آتش زرتشت، درخت سرو سرخمیده، بادام، گلابی، کیسه چرمی و مشت بسته مانند شده است. ولی در معمولیترین شکل خود به برگ دندانه دار با سری کج شده به یک سو شبیه می باشد.
نگاره های گوناگون بوته را کوچک یا بزرگ، با خطهای شکسته یا دندانه دار، با کناره های آراسته به گل یا برگ و درون پرگل ختائی و ساده یا در ترکیب با نگاره های دیگر به صورت گل و مرغ که سر در سینه فرو کرده نقش می کنند.
طرح بوته یکی از طرحهای قدیمی است که در اردبیل بصورت گسترده بافته می شده و در حال حاضر نیز بافته می شود این طرح بنام طرح درویش یا براگی نیز (برگ درویشی) معروف است. این طرح اکثراً بصورت نیم لول بافته می شود که اخیراً بصورت تمام لول نیز بافته شده است.
طرح بوته بصورت شکسته اجرا می شود که مابین دو بوته در ردیف بالا یک بوته دیگر قرار می دهند که بوته ردیف بالائی بصورت عکس جهت حرکت بوته پائینی می باشد. رنگ بندی این بوته یا بصورت یک رنگ یکنواحت در همه بوته هاست و یا بصورت هر ردیف در یک رنگ خاص بافته می شود و یا اینکه هر بوته برای خود رنگ جداگانه ای دارد. این بوته ها گر چه تفاوتهایی با همدیگر دارند ولی در کل همه آنها شکسته می باشد. که بعضی از آنها پر کار و بعضی دیگر ساده می باشند.
▪ گول
طرح گول یکی دیگر از طرحهایی است که در منطقه اردبیل به فراوانی بافته می شود گولی یا گول همان ترنج داخل متن فرش را می گویند که بصورت یک ترنج یا بیر گول، یا دو ترنج، (ایکی گول) و یا بصورت سه ترنج (اوچ گول) و بیشتر بافته می شود که درصد طرحهای اوچ گول بیشتر از همه میباشد.
در مجموع می توان گولها را به صورت زیر تقسیم بندی کرد:
۱) طرحهای گول مربعی
۲) طرحهای گول لوزی
۳) طرحهای گول صلیبی
۴) طرحهای گول شش ضلعی
۵) طرحهای گول هشت ضلعی
۶) طرحهای گول شمسه
۷) طرحهای گول منتظم و غیر منتظم دیگر
در این نوع طرحها اکثراً رنگ گل وسط با رنگ دو تا گل دیگر تفاوت دارد.
▪ طرح ماهی
نقشه ایلی و بومی و ذهنی بافت، از جمله ظریفترین طرحهای ریز نقش و مکرر، ماهیهای ریز که یا در سراسر متن و یا به دور نگاره ها هندسی نقش شده است. این نگاره ها یا ترنج هندسی هستند و یا گلی مانند الماسی و یا شکل لوزی مانند که ماهیهایی به صورت برگ و گل تزئین شده در دو سوی آن نقش شده است این ماهیها یا روبروی هم هستند و یا در کنار هم.
با توجه به اینکه فرشهای اردبیل با رجشمار پائین بافته می شوند لذا ماهیهای بافته شده دارای ظرافت و زیبائی نیستند بهمین خاطر بعضی از بافندگان، اقدام به خلاصه کردن طرح کرده اند که در ابعاد کوچکتر دیده بشود با اینحال نه تنها زیبا نشده بلکه بعضی از تجار به این ماهی (لیثه ماهی) یا ماهی کرمی می گویند.
▪ طرح هریس
یکی از طرحهای که اخیراً در اردبیل مقبولیت و بازار فروش خوب پیدا کرده است طرحهای هریس می باشد. که اکثراً این طرحها بصورت طرح لچک و ترنج می باشد. متاسفانه در سالهای اخیر این اقتباس بدون شناخت از طرحهای هریس صورت می گیرد و تعدادی از طراحان با ادغام طرحها، یک طرح جدیدی را که دارای خیلی از اشکالات اساسی می باشد به بازار عرضه می کنند. تعداد بسیار کمی از این فرشها با استفاده از رنگهای طبیعی و گیاهی بافته می شوند و درصد بسیار بالایی از این فرشها با رنگهای شیمیائی رنگ می شوند.
یکی دیگر ازعمده معرفهای فرش اردبیل علاوه بر بافت تعداد زیاد حاشیه ها می باشد تعداد این حاشیه در فرشها از پنج، الی دوازده حاشیه کوچک و بزرگ می باشد. گاهی تعداد این حاشیه ها بیشتر از دوازده مورد نیز می باشد.
نوع حاشیه های مورد استفاده در فرشهای اردبیل به سه گروه عمده تقسیم می شود.
الف) حاشیه بزرگ
ب) حاشیه کوچک
ج) زنجیره
الف) حاشیه بزرگ یا حاشیه اصلی، پهن ترین حاشیه که بطور معمول دو یا چهار حاشیه باریک در دو سوی آن نقش می شود. طرحهای حاشیه بزرگ به سه گروه عمده تقسیم می شود.
۱) حاشیه هندسی (شکسته) طرحهای گردان
۲) طرحها و تزئینات خط کوفی که بصورت شکسته درآمده است.
۳) طرحهای هندسی و شکسته
▪ چایدان
معروفترین و مهمترین طرح حاشیه ای که در حال حاضر در بسیاری از فرشهای اردبیل مورد استفاده قرار می گیرد طرح حاشیه چایدان می باشد. این طرح تقریباً در همه نواحی فرشبافی آذربایجان مورد استفاده قرار می گیرد. این طرح از دو قاب که یکی بصورت وارونه قرار دارد تشکیل شده است که به وسیله دو خط بهم وصل شده اند در قسمت میانی این طرح یک گل هشت پر قرار دارد که در اطراف آن دو برگ قرار دارد. این طرح اکثراً برای طرحهای هریس و ماهی مورد استفاده قرار می گیرد.
ب) حاشیه کوچک یا حاشیه فرعی که به تعداد دو یا چهار و یا شش تایی در دو سوی حاشیه اصلی قرار دارد و دو نوع طرح و از آنها در فرش اردبیل مورد استفاده قرار می گیرد که عبارتند از:
۱) طرحهای شکسته شده طرحهای گردان
۲) طرحهای هندسی
ج) زنجیره: بین حاشیه های کوچک و بزرگ قرار می گیرد و به طور عمده از طرحهای ساده و هندسی برای بافت آن استفاده می کنند.
● رنگ بندی
فرشهای منطقه اردبیل در زمینه های فیروزه ای، سفید، نخودی، کرم سرنجی، سرمه ای و سبز روشن به بازار عرضه می شود. همچنین رنگها در قالیهای اردبیل روشن تر و زنده ترند.
● توزیع جغرافیایی
قالیبافی یکی از صنایع دستی مهم شهرستان اردبیل است که علاوه بر ارزش افزوده، از نظر اشتغال زایی نیز دارای اهمیت خاصی می باشد. مناطق قالیبافی اردبیل را می توان به سه گروه عمده تقسیم کرد.
۱) حوزه شهری باف: مانند اردبیل و بخشهای تابعه
۲) حوزه روستایی باف: مانند اکثر روستاهای تابعه اردبیل
۳) حوزه عشایری باف: (شاهسونها)
▪ حوزه شهری باف:
این حوزه عمدتاً شهر اردبیل را شامل می شود و اکثر بافندگان آن از مناطق دیگربدانجا کوچ کرده اند درصد بسیار بالای تولید فرش اردبیل متعلق به این حوزه است. در نقاط بسیاری از این حوزه بعضی از ارگانها و یا سازمانها فعالیت دارند. از مناطق مهم قالیبافی می توان به سلمان آباد، میر اشرف و بهشت زهرا اشاره کرد که در آنها بیشتر طرحهای شکسته و هندسی بافته می شود.
▪ حوزه روستایی باف:
تولید فرش در اغلب روستاهای اردبیل رایج می باشد. فعالیت عمده این حوزه مربوط به فصل های کم کار کشاورزی یعنی اول پاییز تا آخر زمستان است. با گرم شدن هوا و اشتغال مردم به کار کشاورزی میزان تولید فرش کاهش می یابد. اکثر بافندگان مناطق روستایی را زنان و دختران تشکیل می دهند طرح قالیهای این حوزه بسیار ساده و هندسی می باشد.
▪ حوزه عشایری باف:
این حوزه شامل عشایری می شود که در تابستان برای ییلاق به منطقه اردبیل می آیند. بافندگان این حوزه را نیز زنان و دختران تشکیل می دهند. فرش در این حوزه نه جهت کسب درآمد بلکه برای کاربرد خود خانوار صورت می گیرد. نه تنها مرحله بافت بلکه کلیه مراحل تولیدی فرش اعم ازپشم ریسی و رنگرزی توسط زنان انجام می پذیرد در این حوزه از دارهای کوچک افقی استفاده می شود و فرشهای بافته شده رج شمار پایینی دارند. چله کشی با نخهای پشمی صورت می گیرد و اصطلاحاً به آنها فرش تمام پشم می گویند.
فرشهای به اصطلاح بازاری اردبیل که به سنه بافت مشهورند فرشهایی یک پوده و با کیفیت نازلی از نظر بافت هستند. گره ها در روی شبکه تار و پود بسیار نرم کوبیده می شود. هر چند این نرم کوبیدگی باعث زود بالا آمدن فرش در روی دستگاه می شود ولی در عوض از تراکم و دوام آن تا حد قابل توجهی کاسته می شود.
▪ شاهسونها
با بقدرت رسیدن ترکان قزلباش در دستگاه صفویان و دخالت بی جای آنها در امور کشور، شاه عباس دستور داد تا ایل جدیدی با شرکت ایلات مختلف به نام شاهسون (شاهیسون) به معنی دوست دار شاه به وجود آید.
متشکل ترین دسته شاهسونها در غرب دریای مازندران زندگی می کنند. اقامتگاه تابستانی آنها دامنه های پر آب و علف سبلان است، و با شروع سرما دراوایل پاییز به دشت مغان که هوایی معتدل دارند باز می گردند. علاوه بر شاهسونهای دشت مغان دسته های زیادی از شاهسونها در مناطق مختلفی که در فاصله تبریز و تهران قرار گرفته به سر می برند. از مهم ترین آنها باید از دسته هایی که در اطراف هشترود و میانه و بیجار، قزوین، ساوه، ورامین و همدان و قم بسر می برند نام برد.
قالیچه های شاهسون همچون قالیچه های بلوچ های خراسان که از همسایگان خود تأثیرپذیری داشته اند، رنگ و لعابی کردی دارند بنحوی که تولیدات دو پودی آنها با بافتی بسیار سفت و فشرده و نه چندان ظریف، بافته های کولیایی را در ذهن تداعی می کند.
نقشه های رایج درقالی های شاهسون در اصطلاح محلی عبارتند از لاکی نیمه، شبیری ناری و دوقوز بورونی.
▪ مشکین شهر:
فرشهای مشکین شهر شباهت زیادی به فرشهای سراب دارند در مراکز بافندگی آن، فرشها وکناره های بادوام و ضخیم بافت با طرحهای هندسی بافته می شوند. در متن سرمه ای فرشهای آن اغلب یک ردیف ترنج شش ضلعی با محیط اره مانند در رنگ قرمز لاکی بافته می شوند. حاشیه فرش مشتمل بر چهار ردیف نوار هم عرض باریک و مملو از موتیفها و اشکال کوچک هندسی است.
در اطراف مشکین شهر قالیچه ها و کناره های مخصوص با الیاف بلند و قطعهای غیر متعارف تولید می شوند اینگونه تولیدات بیشتر دستبافهای قفقاز را در ذهن تداعی می کنند. سه ترنج زاویه دار بر روی زمینه ای سرمه ای بسیار ساده ولی دلچسب. حاشیه آن از سه بخش مساوی و ساده تشکیل شده و معمولاً مورد پسند اروپائیان میباشد..بافندگان اردبیلی تقریباً در تمام اندازه ها می بافند. ولی بیشترین تمایل را به ذرع و نیم و پرده ای و کناره های معمولی نشان می دهند. .فرشهای قالیچه ای اردبیل که اکثراً در ابعاد کوچک بافته می شود در محل اصطلاحاً به کلگی معروفند. در اطراف اردبیل قطع کناره بیشتر متداول و رایج است.

منابع و مآخذ
آشنبرنر، اریک، ترجمه جمشید تولایی، محمد رضا نصیری، قالیها و قالیچه های شهری و روستایی، انتشارات یساولی، چاپ اول، ۱۳۷۴
هنر قالی بافی ایران، مؤسسه اتکا، شرکت افست، تهران، ۱۳۵۷
شناختی بر قالی ". دوره۱۲، ش۱۴۲و۱۴۳ (مرداد و شهریور۵۳).
فرهنگ جامع فرش یادواره ( دانشنامه ایران)احمد دانشگر،سازمان چاپ گلشهر،تهران چاپ اول ۱۳۷۶
مجتبی وحیددوست