نگاهی به جامعه شناسی زیارت

پیش از آن که مقصودمان از اصطلاح "جامعه شناسی زیارت" را توضیح دهیم، ابتدا هر یک از دو واژه «جامعه شناسی» و «زیارت» را تعریف می کنیم تا مدخل بحث فراهم آید و از ابهامات احتمالی آن بکاهد.
«جامعه شناسی» را می توان علم شناخت زندگی اجتماعی، گروه ها و جوامع انسانی تلقی نمود;۱ یعنی هنگامی که گروه ها، دسته جات، قشرها و طبقات بزرگ و کوچک یک جامعه را به طور نظام مند مطالعه می کنیم، در واقع، به جامعه شناسی آن جامعه پرداخته ایم. در این زمینه، ما نیازهای اساسی آن ها و راه های جمعی را که آن ها به برآورده ساختن نیازهای خود می پردازند، مورد توجه قرار می دهیم و اعمال و رفتار و کنش های جمعی الگودار آن ها را مطالعه می کنیم. حال فرقی نمی کند که کل واقعیت اجتماعی و یا جامعه کل را مورد بررسی قرار دهیم (جامعه شناسی کلان) و یا تنها یک گروه، یک فرقه، یک اقلیّت قومی و مذهبی را تحقیق نماییم (جامعه شناسی خُرد).
اما «زیارت» اگر چه در اصل، به معنای قصد کردن و ملاقات نمودن است،۲ ولی در معنای اصطلاحی متداول آن، به هرگونه دیدار و ملاقاتی زیارت اطلاق نمی شود. زیارت ملاقات با اشخاص و دیدار از اماکنی است که از نظر زیارت کنندگان دارای احترام، شرافت، برتری و خارق العاده گی می باشند. همین مفهوم را نیز می توان در متون دینی مشاهده نمود; مثلاً، در متون دینی به ما تأکید می شود که به زیارت عالمان دین برویم۳ و یا خانه خدا و قبر شریف پیغمبر(ص) و قبور شریف امامان شیعه(ع) را زیارت کنیم.۴ بدین روی، افراد به زیارت چهره های علمی و معنوی می روند و یا زائر اماکن عالیه و مشاهد مشرفه می شوند تا از اعتبار، قدسیت، فضیلت، معنا و روحانیتی که به نظر آن ها در شخص و یا مکان مزبور وجود دارد، بهره مند گردند.
حال با این توضیح، هنگامی که اصطلاح «جامعه شناسی زیارت» را به کار می بریم، مقصود ما عبارت از مطالعه آن دسته از رفتارهای گروهی، جمعی و جامعه ای است که عرفاً به عنوان عمل «زیارتی»۵ نامیده می شود. مطالعه منظم و روشمند رفتار یک گروه کوچک، که به زیارت امام زاده روستای خود می رود «جامعه شناسی زیارت» است، مطالعه جامعه شناسانه اعمال یک جمع چند هزار نفری که به زیارت امام رضا(علیه السلام)می روند هم «جامعه شناسی زیارت» است. همچنین مطالعه حالات، حرکات و سکنات و رویّه و رفتار یک جمع چند میلیونی که سالانه به زیارت خانه خدا مشرف می شوند نیز «جامعه شناسی زیارت» است. در این زمینه، کوچکی و یا بزرگی عرصه عمل اجتماعی و مطالعه آن، تفاوتی در صدق عنوان اصطلاح مورد بحث پدید نمی آورد، هرچند ممکن است تفاوت های عمقی ای را برای یک جامعه شناس ظاهر سازد. همین معنا را با عبارت دیگری نیز می توان توضیح داد. هنگامی که پدیده زیارت را چه در قالب زیارت یک گروه کوچک و یا در قالب یک جمع بسیار بزرگ با راه ها و روش های جامعه شناسانه مورد تحقیق قرار می دهیم، در واقع، به جامعه شناسی زیارت مبادرت ورزیده ایم. پس «جامعه شناسی زیارت» عبارت از شاخه ای و یا حوزه ای از جامعه شناسی است که به رفتار زیارتی جمع (به عنوان یک کنش جمعی و اجتماعی) می پردازد. در عین حال، از آن جا که زیارت مشاهد مشرّفه و اماکن مذهبی خود یک عمل دینی است، جامعه شناسی زیارت در واقع، عرصه ای خاص از جامعه شناسی دین را تشکیل می دهد و در زیر مجموعه های آن قرار می گیرد.
به هر تقدیر، آنچه تاکنون گفته شد در واقع، شرحی متداول و متعارف و در عین حال، «آکادمیک» و همساز با ضوابط و قواعد جامعه شناسی از اصطلاح جامعه شناسی زیارت است، ولی این اصطلاح را می توان به شیوه ای گسترده تر و عمیق تر نیز توضیح داد و آن هنگامی است که در مطالعه پدیده زیارت، از ایده ای که جامعه شناس معروف معاصر سی رایت میلز در اثر بدیع خود به نام تخیّل جامعه شناسانه۶ پیشنهاد کرده استفاده کنیم. آنتونی گیدنز یکی از برجسته ترین جامعه شناسان حاضر نیز در کتاب جامعه شناسی خود، این ایده را بسط داده و به طور نمونه، در مطالعه عمقی خود درباره «قهوه» به کار گرفته است.۷
تخیّل جامعه شناسانه به معنای فاصله گرفتن از شیوه متداول تفکّر و اندیشیدن، و دور ساختن اندیشه از جریان های عادی زندگی روزانه، برای از نو نگریستن به آن هاست. حال اگر بخواهیم تخیّل خلّاق جامعه شناسانه را در مطالعه پدیده «زیارت» به کار گیریم، باید زیارت را نه تنها مرتبط با زائران، بلکه در شبکه وسیعی از روابط اجتماعی انسان هایی که به نحوی درگیر پدیده زیارتند، مورد مطالعه قرار دهیم. در این صورت، همه آن ها که در تعامل مشترک با یکدیگر قرار می گیرند تا زیارت جمع شکل گیرد، در محدوده تحقیق و بررسی ما قرار می گیرند.
به توضیح بیش تر، جامعه برای انجام زیارت (در سطح کلان)، کارهای متعدد و متنوّعی را تدارک دیده، طیف وسیعی از نقش هایی را پدید می آورد که همگی در تحقق زیارت، سهیم می باشند، به گونه ای که بدون این کارها و بدون ایفای این نقش ها، زیارت جمعی تحقق نمی یابد. از این رو، جامعه شناسی زیارت با استفاده از این اندیشه خلّاق، که از سی رایت میلز فراگرفته، پدیده زیارت ـ مثلاً، زیارت حضرت امام رضا(ع) ـ را تنها در سطح زیارت کنندگانی که به راحتی قابل مشاهده اند، محصور نمی بیند، بلکه مجموعه ای از ارتباطات و پیوستگی متقابلی را مورد ملاحظه قرار می دهد که می تواند به صورت ذیل دسته بندی گردد:
۱) در بدو امر، مجموعه انسان های بزرگ و کوچک، پیر و جوان، زن و مردی قرار دارند که عرفاً به عنوان «زوّار» و یا «زائران» نامیده می شوند.
۲) سپس دسته ای از انسان هایی که به کار ساختن، بازسازی، تعمیر و مرمّت قبر و ضریح و حرم و بنای لازم برای زیارت جمع مشغولند.
۳) دسته ای از انسان هایی که به آماده سازی فضای زیارتی مشغولند; مثلاً، نور، سرما، گرما، تهویه، نظافت زیارتگاه و امثال آن را آماده می کنند.
۴) دسته ای از انسان هایی که به خدمات رسانی به زائران اشتغال دارند; آن ها را به حرم راهنمایی می کنند، به هدایت گُم شدگان می پردازند، نذورات و هدایا را دریافت می کنند، هدایایی به زائران می دهند، برای زائران زیارتنامه و روضه می خوانند، برای زائران مراسم سخنرانی برپا می کنند و ده ها کار دیگر شبیه این انجام می دهند.
۵) دسته وسیعی از کارها و شغل ها که به آماده سازی غذای زیارت کنندگان می پردازند; مواد خام می آورند، پخت و پز می کنند و گاه به طور مجانی بین زائران توزیع می کنند و یا به آن ها می فروشند.
۶) دسته ای از کارها و شغل ها برای تأمین سرپناه زائران شکل می گیرد; مجموعه ای از هتل ها، مسافرخانه ها، خانه های اجاره ای، چادرها، حسینیه ها، زائرسراها و نظایر آن که هزاران نفر را به یکدیگر مربوط می سازد.
۷) دسته ای از افراد که به تأمین پارکینگ برای اتومبیل زائران مشغولند.
۸) دسته ای که برای زائران، قرآن و دعا و زیارتنامه چاپ می کنند و دسته ای که آن ها را به فروش می رسانند.
۹) دسته ای که برای زائران سوغات تدارک می بینند; آن هایی که مهر و تسبیح و نبات و نقل و نخود و کشمش و پرچم و انگشتر و عطر تولید می کنند و کسانی که آن ها را به فروش می رسانند.
۱۰) دسته ای که به امر بیماری و ناخوشی زائران می پردازند و بیمارستان و درمانگاه و داروخانه را سرپا نگه می دارند.
۱۱) گروهی که برای پرکردن ساعات خالی زائران و سرگرمی آن ها، کارهایی را در نظر می گیرند و اماکن و برنامه های تفریحی، موزه ها، نمایشگاه ها و امثال آن را می چرخانند.
۱۲) دسته ای که وسایل سفر را مهیّا می کنند و به امر ایاب و ذهاب و جابه جایی زائران از اطراف و اکناف کشور و گاه بیرون از کشور در سطحی بین المللی اشتغال دارند. انواع وسایل نقلیه (اتوبوس، قطار، هواپیما، اتومبیل شخصی) و درصد افرادی که از آن ها استفاده می کنند نیز مورد ملاحظه قرار می گیرند.
و ده ها مورد کارهایی از این قبیل. پس ملاحظه می کنید که شبکه بسیار وسیع و گسترده ای از عمل جمعی و تعامل گروهی در شکل گیری پدیده «زیارت» وارد عرصه می شوند که ذهن خلّاق و چشم تیزبین جامعه شناس باید به دقّت آن ها را ملاحظه و محاسبه نماید تا بتواند شناخت دقیق و جامعی از آن به دست آورد. با این حساب، می توان حدس زد که اگر به طور مثال، سالانه سه میلیون نفر به زیارت مشهدالرضا(ع)می روند، احتمالاً سی میلیون انسان به نحوی از انحا در شکل گیری این امر دخیل بوده، بافت ارتباطی فوق العاده عظیمی از عمل و عکس العمل، کنش و واکنش، نقش ها و وظیفه ها را پدید می آورند که جامعه شناسی زیارت از بررسی و توصیف و تفسیر و تبیین آن ها ظاهر می گردد.
نکته ای را که در انتها باید متذکر شویم این است که تمامی شبکه ارتباطی وسیعی که در سطور فوق به آن ها اشاره شد، در حول یک کانون نمادین ـ یک حرم، یک زیارتگاه (مثلاً، حرم حضرت رضا ع ) شکل گرفته و تداوم می یابد که جزءجزء آن مکان برای شبکه ارتباطی مذکور محترم و مکرّم بوده،ایجاد حالات معنوی و طراوت روحی می کند.
با این توضیح، اکنون تخیّل جامعه شناسانه بهتر شناخته شد و دید وسیع و نگرش جامع الاطراف ناشی از آن به طور خُرد و ریز بیان گردید. در واقع، پس از فراغت از این مرحله از بررسی و توصیف است که به مرحله دیگر ـ یعنی تفسیر و یا تبیین عمل جمعی زیارت ـ وارد می شویم و از خود می پرسیم که چرا و به چه خاطر، چنین جمع وسیعی از انسان ها به چنین کاری ـ که «زیارت» نامیده می شود ـ اقدام کرده، همواره آن را تکرار می کنند. آن ها چه هدف و یا چه اهدافی را از عملشان منظور می دارند و زیارت چه کارکردی برای آن ها دارد و چه نیازی از نیازهای انسانی، روانی و اجتماعی آن ها را برآورده می سازد.
در پاسخ بدین سؤال، ما در ابتدا به حدس می پردازیم: guessing at meanings (طرح فرضیه) و عامل و یا عواملی را که از نظر ما قادر است عمل زیارت را توجیه و تفسیر نماید، نامزد می کنیم (مثلاً، معناخواهی، معنویت جویی) و سپس به ارزیابی آن پرداخته، توانایی، استحکام و جامعیت و اعتبار آن را مجدّداً بازبینی می کنیم: assessing the guesses(ارزیابی فرضیه) و سرانجام، تفسیری از عمل زیارت ارائه می دهیم: drawing explanatory conclusions(ارائه نظریه) که در واقع، دیدگاه ما نسبت به سؤال فوق در زمینه چراییوچگونگی پدیده «زیارت» را بازگو می کند.

نویسنده: محمود تقی‌زاده داوری
۱. Giddens, Anthony, Sociology (polity press, ۱۹۹۳), p. ۷.
۲ـ زاره، یزوره، زیارة، زوراً ای قصده، فهو زائر، و هم زوّار. (ر. ک. به: راغب اصفهانی، المفردات، ماده «زور» و فیّومی، المصباح المنیر.)
۳ـ محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ ق، ج ۱، باب «مجالسة العلماء و صحبتهم»، ص ۳۹ / حکیمی، الحیاه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۰، ج ۲، «زیارة العلماء; الجلوس عندالعلماء»، ص ۲۷۲
۴ـ شیخ حرّ عاملی، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا، ج ۸، باب «وجود اجبارالوالی الناس علی الحج و زیارة الرسول و الاقامة بالحرمین کفایة»، ص ۱۵
۵ـ زیارت از راه دور نیز اگر چه زیارت است، ولی در کانون بحث ما قرار ندارد.
۶. Mills, C. Wright, The Sociological Imagination (Penguim, ۱۹۷۰).
این کتاب به فارسی نیز ترجمه شده است: سی. رایت میلز، بینش جامعه شناختی; نقدی بر جامعه شناسی امریکایی، ترجمه عبدالمعبود انصاری، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۰
۷. Giddens, Anthony, Op.cit, p. ۱۸

منبع : خبرگزاری فارس