ارزیابی برخی شاخص‌های کارآیی درونی آموزش رشته پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمان

● مقدمه
دانشگاه‌ها به عنوان مراكز تولید‌كننده علم و فرهنگ و تربیت متخصصان مورد نیاز كشور، بطور قطع، خاستگاه بسیاری از خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها برای حل مسائل روز جامعه است. یكی از مراكز آموزشی فعال در نظام آموزش عالی، دانشگاه‌های علوم پزشكی هستند كه از مرداد ماه ۱۳۶۴ با تصویب قانون «تشكیل وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشكی» تأسیس شدند(۱) و طی دو دهه گذشته، به دلیل نیاز شدید جامعه، به سرعت رشد كردند بطوری كه تعداد دانشكده‌های پزشكی از ۱۳ عدد در سال ۱۳۵۵، به ۳۹ عدد در سال ۱۳۸۰ رسید. اگرچه گسترش بیش از پیش دانشگاه‌ها و افزایش پذیرش دانشجوی پزشكی، مشكل كمبود نیروی انسانی را در برهه‌ای از زمان برطرف ساخت، ولی با كمال تأسف، موجب شد تا كیفیت آموزش سیر نزولی طی كند و در حقیقت كیفیت فدای كمیت شود، زیرا افزایش بودجهٔ اختصاص یافته به دانشكده‌ها برای آموزش پزشك عمومی، ‌به هیچ وجه متناسب با افزایش پذیرش دانشجو نبود و بنابراین، مراكز آموزشی مجبور به ارائه خدمات بیشتر در قبال منابع محدود گذشته شدند(۲).
برنامه‌ریزی و تخصیص بودجه متمركز به دانشگاه‌های علوم پزشكی، شرایط كم و بیش یكسانی را بر آنها حاكم كرده است و تلاش برای پذیرش دانشجو، محور فعالیت‌های آموزشی همهٔ دانشكده‌های پزشكی بوده است. از جمله دانشگاه‌هایی كه در امر تربیت پزشك سابقه‌ای بیش از بیست سال دارد، دانشگاه علوم پزشكی و خدمات درمانی كرمان است كه در چارچوب گرایش‌های عمومی، به پذیرش دانشجو برای تربیت پزشك اقدام كرده است. این دانشگاه گرچه تلاش كرده تا امكانات لازم برای تربیت پزشك را فراهم آورد، اما تدارك این عوامل، متضمن صرف هزینه است و در چارچوب برنامه‌ریزی آموزشی می‌توان گفت كه اگر امكانات تدارك شده منجر به بازده‌های مورد نظر شود، نظام آموزشی از كارآیی درونی برخوردار است(۳).
اكنون این پرسش مطرح است كه آیا دانشگاه علوم پزشكی كرمان از كارآیی درونی لازم برخوردار بوده است؟ آیا همهٔ دانشجویان پزشكی كرمان توانسته‌اند آن طور كه برنامه‌ریزان، و خود، انتظار داشته‌اند؛ دوره‌های تحصیلی را با موفقیت پشت سر گذارند؟ چه تعدادی از آنها توانسته‌اند دورهٔ هفت ساله پزشكی را بدون مردودی و تكرار درس و یا ترك تحصیل به پایان رسانند و چه تعدادی از آنها ترك تحصیل را بر ادامه آن ترجیح داده‌اند؟ چه بخشی از هزینه‌هایی كه برای ایجاد فرصت‌های تحصیلی صرف این افراد شده، به دلیل تكرار درس یا ترك تحصیل به هدر رفته است؟ در كدام یك از نیم‌سال‌های تحصیلی بیشترین اتلاف مشاهده می‌شود؟ آیا اعمال سهمیه‌بندی در گزینش دانشجو و همچنین جنسیت دانشجو، رابطه‌ای با عملكرد او در تحصیل پزشكی داشته است؟ پاسخگویی به این قبیل پرسش‌ها، بررسی كارآیی درونی نظام آموزشی را میسر می‌سازد.
تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد كه میزان اتلاف یا شكست تحصیلی در دانشجویان مذكر بطور معنی‌داری بیشتر از دانشجویان مؤنث است و تفاوت بارزی میان عملكرد تحصیلی دانشجویان سهمیه و دانشجویان بدون سهمیه وجود دارد(۴‌تا‌۸). مقایسه وضعیت تحصیلی نمونه‌ای از دانشجویان شاهد و غیر شاهد دانشگاه‌های شهید چمران و علوم پزشكی اهواز نشان داده‌اند كه عملكرد تحصیلی دانشجویان شاهد ضعیف‌تر از غیر شاهد بوده است(۹). همچنین، عملكرد تحصیلی دانشجویان رزمنده دانشگاه‌های كشور در رشته‌های علوم انسانی بطور معنی‌دار پایین‌تر از دانشجویان آزاد بوده است(۱۰). افت تحصیلی در دانشگاه‌های اسكاتلند به میزان معنی‌داری بیشتر از سایر دانشگاه‌های انگلستان بوده است(۱۱) و در دانشگاه لانكاستر استرالیا ۵/۱۱ درصد دانشجویان در طول مدت ۶ سال، موفق به دریافت مدرك خود نشده‌اند كه این موضوع باعث كاهش كارآیی دانشگاه شده است(۱۲). در مطالعه طولی كه بر روی دانشجویان دانشكده مـعماری دانشـگاه نیـوسـات ولـز (New South Wales) استرالیـا بـه عمل آمد، نشان داد كه از مجموع ۲۶۴ نفر ثبت‌نام‌كنندگان در سال ۱۹۷۹، ۵۵ نفر در سال ۱۹۸۵ هنوز در حال تحصیل بوده‌اند و ۷۶ نفر دانش‌آموخته شده‌اند و به این ترتیب، نرخ فراغت از تحصیل حدود ۳۵ درصد بوده است(۴). این پژوهش به منظور تعیین برخی شاخص‌های كارآیی درونی آموزش رشته پزشكی دانشگاه علوم پزشكی كرمان انجام گرفته است.
● روش‌ها
این پژوهش به شیوهٔ توصیفی انجام شده است و در این قالب، نوعی ارزشیابی از وضعیت ارائه كرده است. جامعه پژوهش را دانشجویان ورودی سال ۱۳۷۲ دانشكده پزشكی دانشگاه علوم پزشكی كرمان تشكیل می‌دادند. برای انتخاب نمونه، از روش سرشماری استفاده شد و تمامی‌۱۰۱ نفر دانشجوی ورودی سال پیش‌گفت در بررسی شركت داده شدند.
برای گردآوری اطلاعات از مدارك مستند (پرونده آموزشی دانشجو) استفاده شد و اطلاعات مورد نظر با استفاده از سیاهه جمع‌آوری داده‌ها، ثبت و سازماندهی گردید. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و محاسبه میزان هر متغیر، فرمول‌های استاندارد بكار گرفته شد. این فرمول‌ها به سنجش نرخ ارتقا، نرخ ترك تحصیل، میزان اتلاف، نرخ ماندگاری، متوسط طول تحصیل، و نرخ مردودی می‌پردازند(۱۳). محاسبه فرمول‌ها بر اساس تعاریف و معیارهای زیر بود:
میزان اتلاف. برای سنجش میزان اتلاف بر پایه این فرضیه كه هر دانشجو باید یك بار هر درس را انتخاب و در آزمون آن نمره قبولی دریافت كند، این معیار مطرح شد كه «انتخاب بیش از یك بار هر درس، ایجاد هزینه برای نظام آموزشی است». بنابراین، فرمول سنجش میزان اتلاف به شرح زیر است:
میزان اتلاف برابر است با تعداد نفرات در تعداد واحد یك بار انتخاب شده در ترم اول به علاوه تعداد نفرات در تعداد واحد دو بار انتخاب شده در ترم دوم به علاوه تعداد نفرات در تعداد واحد n بار انتخاب شده در ترم nام، تقسیم بر تعداد كل واحد گذرانده شده
نرخ قبولی و مردودی در هر نیم‌سال. منظور از نرخ قبولی نسبت واحدهای گذرانده شده كلیهٔ دانشجویان به كل واحدهای انتخاب شده دانشجویان طی هر نیم‌سال است. معیار نرخ قبولی ۱۰۰ درصد و معیار نرخ مردودی صفر می‌باشد.
نرخ قبولی برابر است با مجموع تعداد واحد قبولی نفر اول تا نفر nام ضربدر ۱۰۰، تقسیم بر مجموع تعداد واحد ثبت نام شده نفر اول تا نفر nام و نرخ مردودی برابر است با نرخ قبولی منهای ۱۰۰.‌
متوسط طول تحصیل. منظور از طول تحصیل مدت زمانی است كه دانشجو در دانشگاه حضور دارد. هرچه این زمان بیشتر باشد، هزینه‌های بیشتری بر دانشگاه تحمیل می‌شود و فرصت‌های از دست رفته افزایش می‌یابد. اما به هر حال، حداقلی از زمان برای طی دوره تحصیل لازم است كه فاصله واقعیت با آن نشانه‌ای از كاهش كارآیی درونی است. برای سنجش متوسط طول تحصیل به شرح زیر عمل می‌شود:
متوسط طول تحصیل برابر است با مجموع تعداد دانش‌آموختگان در تعداد حداقل نیم‌سال تحصیلی، تعداد دانش‌آموختگان در تعداد n نیم‌سال تحصیلی ... تا تعداد دانش‌آموختگان در تعداد حداكثر نیم‌سال تحصیلی تقسیم بر تعداد دانش‌آموختگان. معیار در این شاخص، ۱۴ نیم‌سال است زیرا طول دوره آموزش رشته پزشكی ۷ سال اعلام شده است.
نرخ توفیق و شكست شخصی. منظور از توفیق شخصی نسبت واحدهای گذرانده شده هر نیم‌سال به كل واحدهای انتخاب شده و منظور از شكست شخصی نسبت واحدهای مردود شده به كل واحدهای انتخاب شده دانشجو طی هر نیم‌سال است. نرخ توفیق و شكست شخصی به شرح زیر محاسبه می‌شود:
نرخ توفیق شخصی برابر است با تعداد واحدهای گذرانده شده هر دانشجو در نیم‌سال ضربدر ۱۰۰ تقسیم بر تعداد واحد انتخاب شده نیم‌سال ضربدر ۱۰۰ و نرخ شكست شخصی برابر است با نرخ توفیق شخصی منهای ۱۰۰. معیار نرخ توفیق شخصی ۱۰۰ درصد و معیار نرخ شكست شخصی صفر درصد می‌باشد.
نرخ توفیق و شكست درس. منظور از توفیق هر درس نسبت تعداد دانشجویانی است كه آن درس را گذرانده به كل دانشجویانی كه در آن درس ثبت نام شده‌اند و منظور از شكست درس نسبت تعداد دانشجویانی است كه در آن درس مردود شده‌اند به كل دانشجویانی كه در آن درس ثبت نام شده‌اند.
نرخ توفیق درس برابر است با تعداد كسانی كه در درس قبول شده‌اند ضربدر ۱۰۰ تقسیم بر تعداد كسانی كه در درس ثبت نام شده‌اند و نرخ شكست درس برابر است با نرخ توفیق درس منهای ۱۰۰. معیار نرخ توفیق درس ۱۰۰ درصد و معیار نرخ شكست درس صفر درصد می‌باشد.
همین منطق قابل سرایت به سایر موارد می‌باشد. فرمول‌های محاسبه نرخ توفیق و شكست متوالی به شرح زیراست:
نرخ توفیق یكم برابر است با تعداد كسانی كه برای بار اول درس را انتخاب و در آن قبول شده‌اند ضربدر ۱۰۰ تقسیم بر تعداد كسانی كه برای بار اول درس را انتخاب كرده‌اند و همین طور تا نرخ توفیق nام كه برابر است با تعداد كسانی كه برای بار nام درس را انتخاب و در آن قبول شده‌اند ضربدر ۱۰۰ بر تعداد كسانی كه برای بار nام درس را انتخاب كرده‌اند.
● نتایج
از میان ۱۰۱ دانشجوی پزشكی ورودی سال ۱۳۷۲، تعداد ۶۹ نفر (۳/۶۸ درصد) زن و ۳۲ نفر (۷/۳۱ درصد) مرد بودند و تعداد ۲۴ نفر (۸/۲۳ درصد) به صورت سهمیه، و بقیه دانشجویان، بدون سهمیه در دانشگاه پذیرفته شده بودند.
از میان دانشجویان مورد بررسی، تعداد ۳۹ نفر در مورد مقرر، یعنی ۷ سال، دانش‌آموخته شده بودند. در سال ۱۳۸۱ از مجموع دانشجویان پزشكی ورودی ۱۳۷۲، هشتاد و شش نفر (۲/۸۵ درصد) دانش‌آموخته، هشت نفر(۹/۷ درصد) مشغول به تحصیل، شش نفر (۹/۵ درصد) انتقالی و یك نفر (۰/۱ درصد) اخراجی بودند.
میزان اتلاف. با استفاده از فرمول مورد نظر، سنجش میزان اتلاف به عمل آمد كه نشان داد بطور متوسط، اتلاف دانشجویان پزشكی ۰۳۲/۱ بوده است. میزان اتلاف در میان

منبع : مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی