آزادی بیان در قوانین ملی و بین المللی

● مقدمه:
آزادی بیان یکی از ارزشهای مورد توجه در حقوق بشر و به عنوان یکی از آزادیهای بنیادینی است که پایه دموکراسی و کرامت انسانی است و جریان آزاد اطلاعات براساس آن شکل می گیرد. بر این اساس برای حفظ و ضمانت اجرایی این حق وجود یکسری قوانین و مقررات الزامی است در این مقاله ابتدا به مفهوم آزادی بیان واهمیت آن در جهان امروز پرداخته می شود و سپس قوانین ملی و بین المللی مهمی که در راستای احیا و حفظ این حق منعقد شده اشاره می گردد.
● مفهوم آزادی بیان
برای شناخت بهتر آزادی بیان لازم است جایگاه آن در بین سایر آزادیها مشخص گردد. بنابراین ابتدا تعریفی از آزادیهای عمومی ارایه می گردد. آزادی های عمومی شامل اوضاع و احوال حقوقی معینی است که در قوانین پیش بینی گردیده است و به موجب آن هر فرد حق زندگی، فعالیت بدون فشار و اجبار را دارد این حق از طریق دادگستری و اجرای حاکمیت قانون مورد حمایت قرار می گیرد. آزادیهای عمومی با دو شاخه آزادیهای عمومی فرد (مثل رفت و آمد و آموزش و آزادی های عمومی فکری که سیاسی هم می گویند و در واقع آزادی عقیده آزادی بیان در این شاخه قرار می گیرد. در فرهنگ علوم سیاسی تعریف زیر را برای آزادی بیان عنوان کرده اند:«آزادی افراد در بیان عقیده و ایراد نطق و خطابه بدون ترس از دخالت دولت» اما برای اولین بار یک تعریف حقیقی از آزادی بیان به معنای اعم و همچنین آزادی مطبوعات در سال ۱۷۸۹ در اعلامیه حقوق بشر و شهروند انقلاب کبیر فرانسه ارائه شد:«آزادی عبارت از انجام هرکاری است که به دیگری لطمه وارد نسازد بنابراین اعمال حقوق طبیعی هر شخص محدودیتی جز آنچه برای تامین حقوق طبیعی اعضای دیگر جامعه در نظر گرفته شده است ندارد و این محدودیت را فقط قانون تعیین می کند». جان استوارت میل آزادی بیان را گل سرسبد تمام آزادی های مدنی به شمار می آورد «زیرا بیان در واقع تبلور خارجی یا مظهر بیرونی قضاوتهای ذهنی و عقلایی ما به شمار می رود و آزادی قضات به هیچ وجه نمی تواند مستقل از آزادی بیان باشد»
وی همچنین معتقد است سرکوب یک عقیده به سرکوب حقیقت می انجامد و می گوید:«اگر همه افراد بشر به جز یک نفر هم عقیده باشند همه این افراد در مقایسه با آن یک نفر حق بیشتری برای سرکوب کردن دیگران نخواهند داشت اگر عقیده همه آنها درست باشد آنها فرصت اصلاح خطای فرد را از دست خواهند داد و اگر عقیده آنها اشتباه باشد آنها برداشتی ملموس تر از نوعی حقیقت را که در اثر برخورد با خطا بوجود می آید از دست خواهند داد. وی معتقد است چون هیچ کس مصون از خطا نیست قضاوت درباره درستی و نادرستی یک عقیده باید به عهده همه افراد باشد وی همچنین ادعا می کند که تنها راه رسیدن به شناخت کامل هر موضوع شنیدن عقایدی است که افراد و شخصیت های گوناگون ممکن است درمورد آن موضوع داشته باشند.
● اهمیت آزادی بیان در جهان امروز
با گسترش شبکه های رایانه ای و اینترنت در جهان امروز فرصت های جدید و چشمگیری برای تضمین آزادی بیان ایجاد شده است این فناوریها نوعی ارتباط را فراهم کرده اند که قادر به دور زدن دروازه بانان رسانه ها و مقاومت در برابر کنترل های دولتی بر آزادی بیان است. بنابراین می توان یکی از ویژگی های عصر حاضر را با حضور رسانه های دو طرفه آزادی بیان دانست چرا که افراد می توانند عقایدشان را ابراز کنند و در این مورد رسانسور دولتی محدود شده است. بویژه اینترنت که وسیله ای نسبتاً ارزان است و دیگر سرمایه داران نمی توانند به خاطر در اختیار داشتن منابع مالی بر آن سلطه یابند و فضایی فراهم می کند که کاربران در آن بدور از سانسور با یکدیگر به ردوبدل اطلاعات بپردازند. بنابراین در عصر حاضر تنها توجه به آزادیها کافی نیست و ایجاد امکانات لازم برای بهره برداری از آزادی ها به عنوان حق مسلم بشری اهمیت دارد و از همین روی در اعلامیه ها به جای آزادی مطبوعات و اطلاعات از حق ارتباط وحق استفاده از اطلاعات یاد می کنند.
بنابراین در این عصر، که عصر جامعه اطلاعاتی نیز گویند جامعه ای خواهد بود که آزادیها گسترش می یابد ولی توجه به برابری در کنار آزادی درعصر حاضر اصل مهمی است که نمی توان کتمان کرد و البته گسترش آزادی ها و جریان آزاد اطلاعات از طریق فناوری های اطلاع رسانی و ارتباطات از راه دور می تواند خطرات و تهدیداتی چون خشونت، نفرت و جرایم اینترنتی را به همراه داشته باشد و همچنین ادغام عظیم شرکت های فراملی می توان آزادی را محدود و خط و مرزهایی پیرامون جریان آزاد اطلاعات ایجاد کند.
● آزادی بیان در قانون ملی
در دوره پس از مشروطیت اولین قانون مطبوعات ایران در پنجم محرم ۱۳۲۶ به تقلید از قانون مطبوعات ۲۶ ژوئیه ۱۸۸۱ فرانسه تصویب شد که در آن به اصل آزادی مطبوعات که نمایانگر آزادی بیان است توجه شد ولی قوانین مطبوعات بعدی تحت تاثیر حاکمیت استبداری براساس رد مجوز وامتیاز منعقد گردید. از جمله قانون سوم دی ماه ۱۳۲۱ در دوران قوام السلطنه که در آن به لزوم امتیاز اشاره شده بود و قانون ۱۵ بهمن ۱۳۳۱ به جای امتیاز، «اجازه نامه» پیش بینی گردیدو دوباره در سال ۱۳۳۴ به جای اجاره نامه «امتیاز» پیش بینی شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تدوین قانون اساسی به اصل آزادی بیان توجه شد. با استناد به آیاتی چون آیه ۲۰ سوره زمر(بندگان مرا بشارت ده آنهایی که به سخنان این و آن گوش می دهند و بهترین آن را انتخاب می کنند) و همچنین سیره پیامبر و معصومین در رابطه با مناظره و بحث با علمای ملتهای مختلف در قانون اساسی آزادی بیان مورد توجه قرار گرفت. بنابراین در اصل بیست و سوم تفتیش عقاید ممنوع اعلام گردید و در اصل بیست و چهارم به آزادی بیان در مطبوعات اشاره شد:«نشریات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد». اما در قانون مطبوعات همچنان بر شیوه امتیاز و پروانه برای انتشار تاکید شد.
در قوانین اساسی سایر کشورها نیز مساله آزادی بیان عنوان شده است. به طور مثال در اصل ۵ قانون اساسی آلمان آمده«هر فردی حق دارد عقیده خود را آزادانه بوسیله نطق و قلم و تصاویر بیان و نشر سازد و بدون مانع از منابعی که در دسترس همگان است بر اطلاعات خویش بیفزاید». همچنین در قانون اساسی ژاپن، اصل ۲۱ آزادی بیان تضمین گردیده و بر عدم اعمال سانسور تاکید شده است. ماده دوازدهم قانون اساسی فنلاند نیز آورده:«هر کسی حق آزادی بیان دارد این حق در بردارنده حق بیان، اشاعه و دریافت اطلعات عقاید و سایر ابزارهای ارتباطی بدون مداخله پیشین توسط هر کس است».
● آزادی بیان در قوانین بین المللی
بسیاری براین باورند که دسترسی به اطلاعات یک حق بنیادی بشری است منشأ این باور را می توان در ابزارهای بین المللی تضمین کننده حقوق بشر یافت. مهم ترین این ابزار اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ و ماده ۱۹ کنوانسیون بین المللی مدنی و سیاسی است. اما برای رسیدن به این آزادی سیر تحول تاریخی در غرب شکل گرفت ولی از اواخر قرن ۱۹ با گسترش مطبوعات گردهمایی های بین المللی انجام شد مهم ترین آن کنگره بین المللی مطبوعات در شیکاگو در سال ۱۸۹۳ و همچنین بلژیک در سال ۱۸۹۴ است که درباره آزادی جستجو و پخش اخبار و جریان آزاد اطلاعات بود. کنفرانس هایی نیز در سالهای ۱۹۳۲ و ۱۹۳۳ در کپنهاگ و مادرید برگزار شد که منجر به صدور قطعنامه در مورد مسائل مربوط به آزادی بین المللی مطبوعات گردید.
در سال ۱۹۴۸ در ژنو به توانایی جستجو، انتقال، انتشار و دریافت آزادنه افکار و عقاید اشاره شد. در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز در سال ۱۹۴۸ چنین ذکر شد «هر کس حق آزادی عقیده و بیان دارد و حق مزبور شامل آن است که از داشتن عقاید خود بیم و اضطرابی نداشته باشد و در کسب اطلاعات و افکار و در اخذ و انتشار آن به تمام وسایل ممکن و بدون ملاحآت مرزی آزاد باشد». در ماده مذکور آزادی اطلاعات یکی از عناصر آزادی بیان در نظر گرفته شد.
منشور ملل متحد نیز در سال ۱۹۴۵ در ماده اول آن اقدام به حقوق بشر و آزادی های اساسی برای همگان را بدون تمایز از حیث نژاد، جنس زبان و مذهب به عنوان هدف بیان کرده بود.
ماده ۱۹ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب شانزدهم دسامبر۱۹۶۶ نیز چنین آورده:
۱) هیچ کس را نمی توان به مناسبت عقایدش مورد مزاحمت قرار داد.
۲) هر کس حق آزادی بیان دارد. این حق شامل آزادی تفحص و جستجو، اشاعه اطلاعات و افکار بدون توجه به سرحدات خواه شفاهاً یا به صورت نوشته یا چاپ یا به صورت هنری یا هر وسیله دیگر به انتخاب خود می باشد.» البته در همین ماده محدودیت هایی چون احترام یا حیثیت دیگران، حفظ امنیت ملی یا نظم عمومی یا سلامت و اخلاق عمومی مورد تاکید واقع شده بود.
کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر در سال ۱۹۶۹ نیز که مربوط به حمایت حقوقی بین المللی درنمیکرده غربی بود و تا حدود زیادی براساس کنوانسیون اروپایی شکل گرفته بود بر آزادی های اساسی مدنی و سیاسی تاکید داشته و بیان کرده«اعمال حقوق فوق(آزادی اندیشه و بیان)» نباید در معرض سانسور باشد.
کنوانسیون اروپایی حقوق بشر مصوب ۱۹۵۰ در ماده ۱۰ خود آورده:«هرکس حق آزادی بیان دارد. این حق باید متضمن داشتن آزادی در عقیده کسب و اشاعه اطلاعات و عقاید بدون مداخله اقتدار عمومی و صرف نظر ار مرزها باشد». اعلامیه آزادی بیان و اطلاعات، کمیته وزاری شورای اروپا مصوب ۱۹۸۲ درماده ۲ مقدمه خود به ماده ۱۰ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر تاکید و در مورد آزادی بیان در ماده ۴ آورده: آزادی بیان و اطلاعات برای توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی انسان ضروری است و شرط پیشرفت هماهنگ گروه های اجتماعی و فرهنگی ملت ها و جامعه بین الملل به شمار می رود.
سازمان امنیت و همکاری اروپا بدنبال برگزاری نشست های مختلف بر حق آزادی بیان تاکید نموده و در نشست مادرید(۱۹۸۳) به گونه ای کاربردی مسیر آزادی بیان را مشخص و هموارتر ساخته است همچنین در نشست وین(۱۹۸۶) در ماده ۳۵ چنین آمده: آنها (دولت های عضو) از هر فرصتی که ابزارهای مدرن ارتباطی مشتمل برکابل و ماهواره فراهم سازد و در جهت اشاعه گستره تر و آزادتر همه انواع اطلاعات استفاده خواهند کرد. همچنین سازمان امنیت و همکاری اروپا در نشست کپنهاگ بر مشارکت فعالانه در گستره حقوق بنیادین شهروندان تاکید می نماید.
کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل در سال ۱۹۹۳ دستور تشکیل شدن دفتر گزارش ویژه سازمان درباره آزادی عقیده و بیان را داد. گزارشگر ویژه این سازمان در سال ۱۹۹۶ اعلام داشت حق جستجو یا دسترسی داشتن به اطلاعات یکی از اساسی ترین عناصر آزادی سخن و بیان است. مصوبه دیگر اعلامیه اصول آزادی بیان در آفریقاست که در ان اعمال محددیت در زمینه آزدای بیان را فقط براساس پایه قانونی مجاز دانسته و اینکه در خدمت نفع مشروع و ضروری باشد.
در بیانیه اصول اجلاس عالی سران درباره جامعه اطلاعاتی در ۱۲ دسامبر ۲۰۰۳ با تاکید بر جامعه اطلاعاتی برای همه بر دسترسی همگان به اطلاعات تاکید شده است.

مرضیه قاسمی
فهرست منابع
۱- حقوق ارتباطات جمعی، دکتر کاظم معتمدنژاد، انتشارات دانشکده علوم اجتماعی، سال ۱۳۶۲، ص ۵۰.
۲- فرهنگ علوم سیاسی، علی آقابخشی و مینو افشاری راد، نشر چاپار: زمستان ۸۳، ص ۲۵۶.
۳- حقوق ارتباطات جمعی، همان،ص ۱۴.
۴- نشریه کیان، شماره ۲۴، ص ۴۴.
۵- نظریه های ارتباطات، ورنر سورین و جیمز تانکارد، ترجمه علیرضا دهقان، انتشارات دانشگاه تهران، تابتسان ۸۱، ص ۴۴۴.
۶- فصلنامه رسانه، «رسانه های نوین جهانی و سیاستگذاری ارتباطات» لورا استین و نیکیل سینا، ترجمه لیدا کاووسی، سال پانزدهم، شماره دوم، تابستان۸۳، ص ۱۳۵.
۷- فصلنامه رسانه، امید علی مسعودی، سال چهارم، شماره اول، بهار ۸۲، ص ۴۶.
۸- حقوق ارتباطات، کاظم معتمد نژاد، جاول، چاپ چهارم، ۱۳۸۵، دفتر ارتباطات و توسعه رسانه، ص ۲۴
۹- فرهنگ و پژوهش، همان، ص ۲۰.
۱۰- رسانه، «یونسکو و مسأله ارتباطات و اطلاع رسانی» مریم بهادر، سال دوازدهم، شماره سوم پاییز ۸۰، ص ۵۱.
۱۱- حقوق مطبوعات، همان، ص ۱۰۱.
۱۲- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اداره کل قوانین کشور، ۱۳۶۹.
۱۳- حقوق مطبوعات، همان ص ۱۳.
۱۴- حقوق ارتباطات جمعی، همان، صص ۳۰۹ و ۳۱۰.
۱۵- رسانه، «آزادی بیان در مصوبه های جهانی» یونس شکرخواه، سال۱۵، شماره سوم، پاییز ۸۳، ص ۱۷۳
۱۶- رسانه، حق دسترسی آزاد به اطلاعات و دموکراسی»، همان، ص ۳۰.
۱۷- حقوق ارتباطات جمعی، همان صص ۱۴۱-۱۲۰.
۱۸- فرهنگ حقوق بین الملل، رابرت بلدسو، ترجمه بهمن آقایی، کتابخانه گنج و دانش، ص ۹۶
۱۹- رسانه، «آزادی بیان در مصوبه های جهانی»، همان، ص ۱۷۴.
۲۰- بیانیه اصول اجلاس عالی سران درباره جامعه اطلاعاتی: WSIS/genevae/doc/۴E

منبع : فراجو