پرورش کپور بیگ هد در امریکا

در گسترهٔ دنیای آبزی پروری، تولید كپور بیگ هد (Hypophthalmichthys nobilis)در رتبه چهارم تولید جهانی ماهیان قرار گرفته است (۲۷/۱ میلیارد كیلوگرم در سال ۱۹۹۵).
بیگ هد در اوایل دهه ۱۹۷۰ از طریق چین (بزرگترین تولید كننده آن) به ایالات جنوبی آمریكا معرفی گشت.بدلیل اینكه كلمهCarp (شكایت و عیب جویی) ذهنیتی منفی برای برخــــی مصــرف كنندگان ایجاد می كرد، از نام های جایگزین دیگری نظیر ماهی خوشنام(nobel fish) ، آمور خالدار(speckled amur) و ماهی دریاچه ای(lake fish) برای این ماهی استفاده شد.در ایالت متحده آمریكا ، كپور بیگ هد با گربه ماهی روگاهی(chanal catfish) بصورت كشت چند گونه ای در تقریباً ۲۰۶۴ هكتار از استخرهای خاكی پرورش داده می شود كه برآورد می شود از این مقدار ۱۶۱۸ هكتار در ایالت اركانزانس ، ۲۰۲ هكتار در می سی سی پی و ۲۴۳ هكتار آن نیز در ایالت آلاباما قرار داشته باشد.
كپور بیگ هد، در زمان پایین بودن قیمت گربه ماهی و كسادی بازار ، بعنوان مهمترین منبع كسب درآمد اضافی برای برخی پرورش دهندگان ماهی محسوب شده به نحوی كه تجارت بیگ هد می تواند پرورش دهندگان گربه ماهی را همچنان در عرصه تولید آبزی پروری باقی نگه دارد.نخستین مرحله از بازار متداول كپور بیگ هد در آمریكا ، فروش آنها توسط حمل كنندگان زنده ماهی در بازارهای ویژه و محدود درشهرهای بزرگ است، این بازار ها نیز بسادگی اشباع از ماهی میشوند. نوسانات گسترده قیمت و نیازهای منحصر به فرد بازاریابی كپور بیگ هد، موجب تحریك پرورش دهندگان كپور بیگ هد برای یافتن بازارهای جایگزین برای این محصول شده است.كپور بیگ هد، گوشت لذیذ و خوش طعمی دارد اگر چه از نظر مصرف كنندگان آمریكایی بسیار پر استخوان میباشد. استعداد سوریمی شدن و كنسرو شدن تولیدات كپور بیگ هد مورد مطالعه قرار دارد.در تــولیــد كپــور بیــگ هد با گربه ماهی، لازم است هر بار كه استخر توركشی می شود بیگ هدها بصورت دستی از گربه ماهیان جدا سازی شوند و یا پیش از اینكه گربه ماهی ها صید شوند با توری چشمه بزرگ بطور جداگانه تور كشی شوند.این اشكال یكی از معایب مهم در كشت چند گونه ای با تولید گربه ماهیان است. سایر معایب كشت چند گونه ای گربه ماهی با كپور بیــگ هد این اسـت كه بیگ هد غذای پلیت شده ای را كه برای گربـــه ماهی تهیه شده مصرف می نماید ، همچنین در آب هوا دهی شده (آب اكسیژن دار) با گربــه ماهــی ها رقابت می كند و حتی ممكن است كپور بیگ هد در این سیستم بعنوان جانور انگل گربه ماهی محسوب شود.
زیست شناسی ماهی كپور بیگ هد
كپور سرگنده نام برازنده ای برای كپور بیگ هد میباشد زیرا كه این ماهی از سری بزرگ، چشمانی بیرون زده از حدقه و نگاهی رو به پایین برخوردار است. قسمت فوقانی بدن ماهی از پولكهای ریز خاكستری رنگ متمایل به مشكی پوشیده شده كه بدن ماهی را به صورت لكه خالدار نمایان می سازد.در حالیكه كپور بیگ هد میتواند به وزن تقریبی ۲۷ كیلوگرم یا بیشتر برسد، اما وزن یك كپور بیگ هد چهار ساله بالغ بر ۹ تا ۳/۱۱ كیلوگرم می گردد، این درحالی است كه در بازار عمده فروشی وزن این نوع كپور بین ۷/۲ تا ۴/۵ كیلوگرم است. كپور بیگ هد میتواند در دامنه تغییر گسترده دمایی آب استخر زنده بماند، اما در مطالعه ای مشخص گردید كه این نوع كپور دمای ۵/۲۵ درجه سلسیوس را ترجیح می دهد و دمای بالای ۷/۳۷ تا ۸/۳۸ درجه سلسیوس باعث مرگ آنها می شود.زئو پلانكتـــون ها و فیتوپلانكــتون های بزرگ ، غذای طبیعی كپور بیگ هد محسوب می شود.كـــپور بیگ هد از جهت تغذیه نوعی ماهی فیلتركننده (زیست پالایه خوار)( filter feeder) است و از اشعه های آبششی شانه مانند و تكامل یافته خود برای تفكیك و جذب جانوران ریز و جلبكهای بزرگ آب استفاده میكند.اگر زئو پلانكتون ها در آب كمیاب باشند ، كپور بیگ هد احتمالا از دتریتوسها(detritus) (مواد عالی و باكتریهای توده شده در بستر استخر) تغذیه خواهد كرد .بطور طبیعی جانداران كف استخر یك نوع غذا برای بیگ هد محسوب نمی شوند ، در مطالعه ای ملاحظه گردید كه كپور بیگ هد تاثیری معنی داری بر جامعه كفزی(benthic community) نداشته است .در شرایط مطلوب كپور بیگ هد بطور سریعی رشد می نماید. پس از رسیدن به وزن ۴۵۳ تا ۶۸۰ گرمی، ماهیان بیگ هد میتوانند هر ماه ۴۵۳ گرم یا بیشتر اضافه وزن كسب نمایند. رشد ماهی بطور گسترده ای به باروری(fertility) آب و تراكم ذخیره سازی ارتبــاط دارد . اندازه بازاری ماهی كپور بیگ هد (۷/۲ تا ۴/۵ كیلوگرم) معمولا ۲ تا ۳ ساله است.كپورهای بیگ هد ، بومی رودخانه های بزرگ هستند و در آبهای راكد یا رودخانه های كوچك تخمریزی نمی كنند.
هر چند این ماهی در استخــــر بالغ شده و با تزریق هورمـــون وادار به تخمریزی می شود ولی بطور طبیعی نمی تواند در آبهای راكد تخمریزی كند. تخمریـــزی كپور بیگ هد بطور طبیعی در هنگام بارندگی های بهاره و راه افتادن سیلاب در رودخانه های بزرگ با دمای آب ۲۵ تا ۳۰ درجه فارنهایت رخ می دهد. تخمها كه تا حدودی سنگین تر از آب هستند در نهایت بر بستــــر آبــهای ساكــــن قرار می گیرند. در رودخانه ها تخمها معلق هستند و بوسیله جریانهای آب به سمت پایین رودخانه حمل می شوند.كپور بیگ هد به سیستم رودخانه می سی سی پی معرفی شد، بطوریكه تخمریزی این ماهی بارها در رودخانه های می سی سی پی ، می سوری و ایلونویز گزارش شده است.در اواخر خرداد و اوایل تیرماه ، لاروهای كپور بیــگ هد از قسمتهای پایین دست رودخانه می ســوری جمــع آوری می شــوند. پراكنش و عادات غذایی مشابه میان گونه های بومی رودخانه نظیر ماهی پدل فیش و ماهی بوفالوی دهان گنده با كپور بیگ هد تردید و نگرانی كارشناسان را از رقابت كپور بیگ هد با این گونه های بومی بوجود آورده است. بسیاری از ایالات معرفی بیگ هد به آبهای طبیعی را ممنوع اعلام كرده اند و یا حداقل منوط به كسب مجوزهای ویژه برای دستیابی به امنیت زیستی كرده اند. كپور بیگ هد تریپلوئید ( ظاهرا” عقیم ) تولید شــده و می تواند برای مصرف بازاری پرورش داده شود، همچنین مطالعات محدودی نیز نشــــان داده كه بیگ هد تریپلوئید كندتر از گونه طبیعی بیگ هد (دیپلوئید) رشد می نماید.
پرورش كپور بیگ هد
با القای تخمریزی ، فنــــون تكثیـــر كپور بیگ هد همچون سایر كپور ماهیان چینی توسط آبزی پروران و محققین تكامل یافته است. كپور بیگ هد در سن سه تا چهار سالگی به بلوغ میرسد، بلوغ جنسی ماهی نر از ماهی ماده زودتر است.ماهیان ممكن است بوسیله هورمون ها به تخمریزی وادار شوند. دمای مطلوب آب برای تكثیر ماهی بین ۲/۲۲ الی ۵/۲۵ درجه سلسیوس است. برای تولید ماهیـان انگشت قد ، بچه ماهیان تازه از تخم خارج شده را به نسبت ۰۰۰/۲۴۷ تــا ۰۰۰/۲۳۵/۱ هزار قطعــه در هكتار به حوضچه های آماده شده نوزادگاهی معرفی می شوند.
كپور بیگ هد عموماٌ تا رسیدن به اندازه بازاری بصورت كشت چند گونه ای با گربه ماهی روگاهی پرورش داده میشود. این ماهی به تنهایی می تواند در استخرهای غنی سازی شده پرورش یابد، در چنین شرایطی پرورش دهندگان ۷۴۱ تا ۹۸۸ قطعه بیگ هد انگشت قد و یا ۲۴۷ تا ۳۷۰ قطعه بچه ماهی بزرگتر در هر هكتار ذخیره سازی می كنند.نرخ بالاتر ذخیره سازی برای ماهیان انگشت قد كوچك برحسب پیش بینی حداقل ضریب بازماندگی(Low survival rate) تعیین می شود. همچنین تراكم ذخیره سازی ، بر اساس اندازه بازاری مورد نیاز در هنگام صید تنظیم می شود.در صورت رهاسازی كپور بیگ هد با تراكم پایین ، احتمالاٌ پیش از اینكه آبزی پروران قادر به عرضه آنها در بازار باشند بیش از اندازه بازاری خود رشد یافته اند. هرچند تغذیه كپور بیگ هد صرفا با كنسانتره رشد خوبی را برای این ماهی بوجود نمی آورد ولی در صورت رهاسازی آنها با تراكم بالا خصوصا در استخرهای گربه ماهی روگاهی از غذای آنها تغذیه می كنند.داده های بدست آمده از استخرهای مورد آزمایش ، نشان می دهند در زمانی كه ماهیان با درصد توصیه شده رهاسازی شوند ، بیگ هدها بر روی تولید گربه ماهی یا ضریب تبدیل غذایی بطور معنی داری تاثیر نمی گذارند.در ایالات جنــــوبی آمریكا ، كپور بیگ هد در ماههــای زمستانی و كندتر از فصل تابستان رشد می كنند.عملكرد تولید این ماهی به اندازه آن در هنگام رهاسازی ، غنی سازی استخر و دوره زمانی پرورش مرتبط است و بطور معمول تولیدی بین ۵۵۹ تا ۸۹۵ كیلوگرم ماهی در هر هكتار دارد.
پیش از رهاسازی كپورهای بیگ هد در استخرهای پرورش گربه ماهی ، ضروری است كه سلامــتی ماهیــان كنترل شود و در صورت لزوم انگلهای احتمالی آنها درمان شود. در پرورش گربه ماهی ندرتا انگل لرنه آ (كرم قلابدار)( anchor worms) مشاهده می شود ولی در صورت ابتلا به این انگل پس از رهاسازی بیــگ هد در استخرهای پرورش گربه ماهی ، تلفات بسیــار سنگینی به تولید گربه ماهی وارد خواهد شد ، هیچ درمان قطعی برای مبارزه با این انگل در استخرهای پرورش ماهی وجود ندارد.تصور می شود كپور بیگ هد با كنترل تعداد و ثابت نگهداشتن مصرف كننده های اكسیژن آب بتواند موجب بهبود شرایط فیزیكو شیمیایی آب استخر شده و در مواقع اضطراری از مرگ و میر گربه ماهی ها در استخر جلوگیری كند. دلیل قانع كننده ای در خصوص موضوع یاد شده موجود نیست ولی بدون شك كپور بیگ هد با تغذیه از زئوپلانكتونهایی كه خود مصرف كننده فیتوپلانكتون هستند بر روی تركیب ، ساختار و اندازه جوامع پلانكتونی تاثیر می گذارند.اگرچه این امر ممكن است منتهی به بهبود كیفیت و طعم و مزه آب نشود.
بهره برداری و بازاریابی كپور بیگ هد
اندازه بازاری كپور بیگ هد ترجیحا ۷/۲ تا ۴/۵ كیلوگرم است. اندازه بزرگتر یا كوچكتر از این سایز قیمت پایین تری در بازار دارد.كپورهای بیگ هد، ماهیهای آرامی هستند و نسبتا به سادگی با تور در استخرها صید می شوند. بایستی بیگ هدها پس از صید و با دست از گربه ماهی ها جدا شوند مگر از تور با چشمه های بزرگتر در صید استفاده شود.جایی كه توركشی استخر توسط كاركنان یك كارخانه عمل آوری گربه ماهی انجام می شود ، رهاسازی بیگ هد بدلیل اینكه فرآیند رقم بندی پس از صید گربه ماهی را كند و زمان بر می كند ، به یك كار پــر زحمت و ناراحت كننـــده تبدیل می شود. بــرخــی از پرورش دهندگان از هنر ( شنای رو به پشت) (Swimming off)كپــور بیگ هد چیزهای زیادی آموخته اند. این حركت ویژه بیگ هد با بهره گیری از یك هواده موجب بوجود آمدن جریانی از آب درون تور محتوی بیگ هد و گربه ماهی می شود. ۳ تا ۵/۴ متر از قطعه طناب شناور تور حـــــمل زنده ماهی (Live car) یا (سوك Sock) در آب ، به آرامی ۱۵ تا ۲۰ سانتیــــمتر در آب فرو مــی رود و بیگ هدها با شنا بر خلاف جریان آب بوجود آمده از تور حمل زنده ماهی خارج شده و در نتیجه خود را از گربه ماهی ها جدا می كنند. پیشرفت های جدید در طراحی رقم بندهای (sorters) ماهیان سایز بازاری در استخرهای كشت چند گونه ای با گربه ماهی ، سرعت جداسازی كپورهای بیگ هد را نیز افزایش می دهد. كپورهای بیگ هد در محموله های ۵/۴ تا ۹ تنی حمل می گردند. افت وزنی(Shrinkage) (کاهش وزن فردی ماهی) طی حمل و نقل در تابستان به اندازه ۸ تا ۱۵ درصد و در زمستان به ۲ تا ۵ درصد بالغ می شود.صرف نظر ازفصل سال، تغییرات در شیمی آب و درجه حرارت آن در طی مدت حمل و زمان باقی ماندن ماهی در استرس نیز می تواند موجبات كاهش وزن ماهی را فراهم نماید.بازاریـــابی موفق هــر نوع محصولی ، به درك وجه نظرات اساسی و خواسته های آخرین مصرف كننده وابسته است. مصرف كننده اصلی كپور بیگ هد در آمریكای شمــالی افــرادی با فرهنگ های آسیایی و عمدتا ساكن در مناطق چند ملیتی پر جمعیت مثل شیكا گو ، بوستون ، تورنتو و نیویورك هستند.زنده بودن و كیفیت بالای ماهی از نكات ضروری این نوع بازارها است.یك مصرف كننده معمولی تنها به اندازه مصرف غذای روزانه خود ماهی خریداری می كند و فقط برای خرید ماهی زنده حاضر است بیشترین پول خود را بپردازد. در بازارهای خرده فروشی عموماٌ ماهیانی كه مرده هستند با قیمت نازل تری ( حدود ۲۰ درصد كمتر) نسبت به ماهیان زنده فروخته خواهند شد.اكــثر بیگ هدها بصورت زنـده در بازارچه های كوچك و نقاط خاص پراكنده در شهر فروخته مــی شــوند.رقــابت در ایــن نـوع بــازارها بسیــار زیاد است و دست فــروشان عمـــــوماٌ در حدود ۴۵ تا ۲۲۶ كیلوگرم كپور بیگ هد در روز می فروشند. به دلیل فضای محدود فروشگاه و قیمت نسبتاٌ پایین ماهیان غیر زنده ، خرده فروشــان تنهــا آنچــه را می توانند بفروشند كه در طی یك یا دو روز قبل خریده اند.
دستـــرسی به این بازارها با كامیونهای بزرگ حمل و نقل امكانپذیر نیست.بنابراین بایستی ماهی ها در تانكر قرار داده شوند و بصورت انفرادی بین فروشندگان ماهی با تانكرهای كوچكتر توزیع شوند. مشكل دیگر این است كه اغلب ، خرده فروشان می خواهند پیش از اینكه ماهی را بخرند كیفیت آن را ببینند. كپور بیگ هد به سادگی در مخازن كوچك زنده نمی ماند ، بخصوص در هنگامیكه بیگ هد با سایز بازاری باشد. اگر یك عمده فروش قادر به فروش ماهی خود طی چند روز پس از دریافت آنها نباشد ، احتمالا ماهی ها طی این مدت تلف خواهند شد. بنابراین ضروری است كه تولید كنندگان ، حمل كنندگان ، عمده فروشان و خرده فروشان اهمیت به حداقل رساندن استرس ماهی را در هر مرحله از جا به جایی(handling) ماهی درك نمایند.حمل و نقل نا مناسب (rough handling) و تغییرات سریع دمایی و كیفیت آب در طی حمل و نقل و نگهداری ماهی بخصوص در فصل تابستان ، بزرگترین مانع منطقی برای حمل و نقل ماهی تلقی می شود. برای خنك نگاهداشتن مخازن حمل و نقل ، بایستی با فایبرگلاس سفید رنگ عایق بندی شوند. نمك اغلب در به حداقل رسانـــدن استرس از ماهی ها ماده ای مفید است ، قالبهای بزرگ یخ بدون كلر نیز می توانند به خنك نگاهداشتن ماهی ها طی مراحل حمل و نقل كمك نماید.در بازار فروش زنده آبزیان ، كپور بیگ هد با سایر گونه های فروخته شده رقابت می كند و گونه های جایگزین بر روی قیمت بازاری بیگ هد تاثیر می گذارند ، برای مثال معمولا در صورت فراهم بودن امكان عرضه بیشتر تیلاپیا قیمت بیگ هد كاهش می یابد. همچنین ، كپور علفخوار (آمور) كه با گربه ماهی كشت چند گونه ای می شود خواهان بیشتری دارد و با قیمت بالاتری نسبت به بیگ هد در بازار فروخته می شود. بنابـــراین آبزی پروری كه كپور علفخوار هم تولید می كند ، این برتری را دارد كه می تواند از كپور علفخوار بعنوان مشوقی برای فروش كپورهای بیگ هد خود به مشتریان استفاده نماید.
اقتصاد پرورش كپور بیگ هد
مطالعات اقتصادی صورت گرفته در پاین بلاف(Pine Bluff) دانشگاه اركانزاس نشان می دهد كه هزینه های سالیانه و بازگشت آن برای پرورش كپور بیگ هد در كشت چند گونه ای با گربه ماهی روگاهی و یا كشت تك گونه ای آن در استخرهای غنی سازی شده ، افزایش یافته است.در این مطالعات استخری ۶ هكتاری با گربه ماهی و بدون آن بعنوان مبنای تخمین هزینه ها و بازگشت آن مورد استفاده قرار گرفت. كپور بیگ هد در كشت چند گونه ای با گربه ماهی ، سودی بالغ بر ۹۵ دلار تا ۳۹۱ دلار در هر ایكر به ترتیب برای قیمت بازاری بیگ هد به ارزش ۲۵/۰ یا ۷۰/۰ دلار فراهم آورده است.میانگین قیمت ۴/۰ دلار برای هر پوند كپور بیگ هد در سر مزرعه ، سودی بالغ بر ۱۹۴ دلار در ایكر عاید پرورش دهند خود خواهد كرد. برای پرورش تك گونه ای كپور بیگ هد ، قیمت های سر به سر شده(break even) هزینه های متغیر و كل برای هر پوند ماهی بیگ هد ۲۸/۰ تا ۵۲/۰ دلار برآورد گردیده است. بنابراین بعید به نظر می رسد كه با نرخ قیمت های موجود پرورش تك گونه ای بیگ هد برای پرورش دهنده آن سودمند باشد.بهرحال در این روش باید پــرورش دهندگان كم بنیه كه در استخــرهای خود گربه ماهی تولید می كنند توان پوشش هزیـــنه های متغیر (و نگـــاهداری استخر با آب) پرورش تك گونه ای بیگ هد در استخرهای بلا استفاده خود را داشته باشند. بعلاوه معمولاٌ در چنین استخرهایی تعداد ۲۵ تا ۷۴ قطعه در هكتار كپور علفخوار رها سازی میشود كه درآمدی اضافی پیش بینی نشده ای برای پرورش دهنده به ارمغان می آورد.
گسترش جنبه های مختلف تولید كپور بیگ هد
بیگ هد در حال حاضر بصورت یك ماهی كامل بفروش می رسد . سر بزرگ بیــگ هد اشكالی برای آن نمی باشد ، بلكه در واقع سر آن برای تهیه نوعی سوپ خاص بسیار دلچسب محسوب می شود. اگرچه سر بزرگ بیگ هد در محصولات عمل آوری شده آن ، نقش كمـــی در بازده فیله سازی دارد ولی در عین حال عضلات قرمزی كه در امتداد خط جانبی بدن ماهی قرار دارند باید در هنگام فرآوری ماهی بعنوان كالای پروتئینی گوشت سفید حذف شود. بازده فیله سازی بترتیب تقریبا برای ماهی كامل پوست كنده شده ، استیك ، ماهی كامل پوست كنده شكم خالی و گوشت خالص ورقه شده برابر با ۶۸ ، ۶۶ ، ۳۱ و ۲۷ درصد برآورد می شود. وزن ماهی بطور معنی داری بر ضریب پوست كنی آن تاثیر ندارد ، هرچند ماهیان پرورش یافته در شرایط متراكم دارای بازده فیله سازی كمتری هستند. نهایتا ثبات قیمت و گسترش بازار كپور بیگ هد به توسعه محصولات فرآوری شده جدید ارتباط دارد. مطالعات آزمایشی نشان داده اند كه بیگ هد كنسرو شده بخوبی در میان مصرف كنندگان مورد پذیرش قرار گرفته است بطوریكه فرآیند كنسروسازی موجب نرم شدن و استخوان گیری كپور بیگ هد می شود. در مطالعه ای بیش از ۶۰ درصد از اعضای هیات سنجش طعم و مزه غذا احساس كردند كه محصولات فرآوری شده از بیگ هد از بابت طعم و مزه برابر یا بهتر از كنسرو تون ماهیان هستند و حاضرند قیمت مشابه با كنسرو تون را به فرآورده های بیگ هد پرداخت كنند. گوشت فرآوری شده بیگ هد دارای طعم ومزه ای دلچسب ، رنگ روشن ، چربی پایین (كمتر از ۱ درصد چربی خام) و گوشتی نسبتا نرم است. علیرغم استعداد فرآوری شدن بیگ هد ، برای كنسرو سازی عملكرد گوشت سفید آن پایین است كه این خود موجب افزایش قیمت بازاری آن می شود. توسعه بازارها برای فرآورده های جدید بیگ هد مشكل پنداشته می شود ، ضمن اینكه بسیاری از این فرآورده های جدید مورد پذیرش جهانی قرار نمی گیرد.
حجت الله طارمی - عباس مختاری آبكناری