یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران

مجموعه کاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران است، که روزگاری همانند نگینی در میان این ارگ، میدرخشید. بنیاد ارگ تاریخی تهران به دوره صفویه و زمان شاه طهماسب اول بازمیگردد. این ارگ در دوره کریم خان زند بازسازی شده و در دوره قاجار به محل دربار و سکونت سلاطین قاجار اختصاص یافته است؛ گفتنی است که ناصرالدین شاه در دوران حیات خود تغییرات بسیاری را در مجموعه گلستان ایجاد کرده است.
در بیش از یک سوم فضای ارگ، دارالحکومه و محل سکونت شاه قرار داشت. این منزلگاه همانند خانه های سنتی ایران دارای دو بخش بیرونی و اندرونی بود. بخش بیرونی شامل دو قسمت یعنی حیاط دارالحکومه یا دیوانخانه ودیگری باغ مربع شکلی به نام باغ گلستان بود که ایندو حیاط را بناهایی از یکدیگر جدا میساخت. در شرق دارالحکومه و شمال باغ گلستان فضای اندرونی قرارداشت که حیاطی بزرگ بود و محل اقامت زنان شاه و عمارت خوابگاه شاهی در میانه آنها ساخته شده بود و در واقع حرمسرا را تشکیل میداد. این مجموعه دردوره پهلوی تخریب و بجای آن ساختمان فعلی وزارت امور اقتصادی ودارائی ساخته شد. حیاط تخت مرمر یا دارالحکومه مقر بر تخت نشستن شاه و برگزاری بارعام و محل حکومت بود. در حالیکه فضای باغ گلستان اندرون شاهی بود و به ملاقاتهای خصوصی، مراسم و بزمهای شبانه دربار اختصاص داشت.
● تالار آیینه
تالار آئینه در غرب تالار سلام و در بالای سر در و ایوان سنگی جلو سرسرای کاخ قرار دارد و یکی از تالارهای مشهور کاخ گلستان است. ساخت تالار آیینه همزمان با تالار سلام حدود سال ۱۲۹۱ هـ.ق آغاز گردید و ظاهرا در سال ۱۲۹۴هـ.ق پایان رسید. در آغاز انتقال اشیاء و آثار موزه قدیم به موزه جدید، این تالار به تخت طاووس و تاج کیانی اختصاص داشت. شهرت عمده تالار آئینه علاوه بر تزئینات آن بیشتر به دلیل نقاشی معروفی است که مرحوم میرزا محمدخان کمال الملک غفاری بسال ۱۳۰۹ هـ.ق از آن ترسیم کرده و اینک در کاخ گلستان نگهداری میگردد.
● تالار سلام
پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال ۱۲۹۰ هـ.ق و دیدن موزه ها و گالریهای بزرگ کشورهای غربی وی تصمیم گرفت که موزه ای شبیه به موزه های اروپا در ارگ ایجاد نماید. بدین منظور عمارت خروجی را تخریب و در عوض در سمت شمالغربی ودر جوار تالار عاج، بناهای کاخ گلستان جدید، یعنی سرسرا و تالار آئینه گلستان و اتاق موزه بنیان نهاده شد.
ساخت اتاق موزه در سال ۱۲۹۱ هـ.ق آغاز و در سال ۱۲۹۴ هـ.ق پایان یافت. ولی به دلیل تزیینات زیاد و چیدن اشیاء که با نظارت مستقیم شاه صورت میگرفت بهره برداری از آن تا سال ۱۲۹۹ هـ.ق به طول انجامید.
این تالار از همان آغاز به منظور تاسیس و تشکیل موزه بنا گردید. ولی پس از انتقال تخت طاووس از موزه های قدیم و تالار آئینه به آن و نیز برگزاری سلامهای خاص و رسمی در آن بتدریج نام تالار سلام را به خود گرفت. در این تالار نفیس ترین اشیاء و آثار هنری اهدایی، بویژه جواهرات سلطنتی نگهداری میشد. در سال ۱۳۴۵ به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی در این تالار، موزه آرایی آن بطور کلی دگرگون شد و به شکل امروزی درآمد.
در طبقه زیرین تالار سلام حوض خانه ای قرار دارد. امروزه حوض خانه وسیع زیرین به دو بخش تقسیم گردیده است : بخش شرقی با نام تالار مخصوص به نمایش هنرهای ظریفه ایران در دوره قاجار، و بخش غربی آن با نام نگارخانه برای ارائه آثار نقاشی هنرمندان ایران دردوره قاجار اختصاص یافته است.
● تالار الماس
در سمت جنوبی محوطه کاخ گلستان بعد از عمارت بادگیر، تالار الماس قرار دارد. بنیاد و اساس این تالار در زمان فتحعلی شاه نهاده شده ولی در زمان ناصرالدین شاه تغییراتی در ظاهر و تزئینات آن داده اند. این بنا بمناسبت آئینه کاریهای داخلی اش بنام الماس خوانده شده است.در زمان ناصرالدین شاه اغلب طاقها و طاقنماهای جناغی این تالار مانند بسیاری از طاقهای دیگر کاخ گلستان به طاقهای قوسی یا رومی تبدیل گردید ودیوارهای تالار به انواع کاغذ دیواری خارجی پوشانیده شد.این تالار با توجه به آنکه از جمله بناهای فتحعلی شاهی است به محل موزه آثار و اشیای وی اختصاص یافته و قرار است در زیرزمین آن نیز چای خانه مجموعه دایر گردد.
● تالار عاج
بعد از تالار آئینه و در سمت غرب تالار برلیان، تالار عاج قراردارد. تاریخ احداث این تالار و حوضخانه زیر آن معلوم نیست، ولی محققا قبل از تالار سلام و تالار آئینه ساخته شده و از بناهای دوره ناصری است که البته بعدها درزمان خود وی در نمای آن تغییراتی دادند که به صورت امروزی درآمده است. در این تالار در زمان ناصرالدین شاه، هدایای پادشاهان دول خارجی نگهداری میشد و در زمان پهلوی محل پذیرایی وبرپایی مهمانیهای رسمی دربار بود. از این رو درآرایش درونی آن تغییرات عمده ای داده شده است. حوض خانه زیر این عمارت برای نمایش تابلوهای نقاشی اختصاص یافته است.
● حوض خانه
این عمارت که درطبقه فوقانی تالار عاج واقع است، از بناهای دوره ناصری است و زمانی آب قنات از داخل آبنمای این عمارت به داخل حوضهای حیاط کاخ در جریان بوده است. این عمارت نیز در زمانهای مختلف تغییراتی یافته و اکنون با نصب نفیس ترین تابلوهای نقاشان اروپائی در قرن ۱۹ میلادی، از جمله آثار معروف نقاشانی همچون سیمون ون گلذبر، آیوازفسکی … تبدیل به نمایشگاه دائمی تابلوهای نقاشی گردیده است.
● شمس العماره
این بنا شاخص ترین بنای کاخ گلستان و ممتازترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه است. گویا ناصرالدین شاه قبل از سفر به اروپا و بر اثر دیدن تصاویر بناهای فرنگستان، تمایل پیدا میکند بنایی مرتفع، نظیر آنها در پایتخت خود ایجاد نماید تا از بالای آن بتواند به همراه درباریان منظره شهر و دورنمای اطراف را تماشا کند.ساخت عمارت در سال ۱۲۸۲ هـ.ق آغاز میگردد و پس از دو سال پایان میپذیرد و آن را شمس العماره مینامند و تاریخ بنایش را به حساب جمل کاخ شاهنشاه می یابند. طرح ونقشه آن ظاهرا از معیرالممالک ومعمار آن استاد علی محمد کاشی بوده است.
● خلوت کریمخانی
در گوشه شمال غربی محوطه گلستان، دیوار به دیوار تالار سلام، بنایی سر پوشیده و ستوندار بصورت ایوان سه دهنه ای وجود دارد که در مرکز آن حوض جوشی ساخته شده و بیشتر آب این قنات شاه از میانه حوض میجوشیده است. این قسمت از کاخ گلستان که جلو خان یا خلوت کریمخانی نامیده میشود. چنانچه از نامش پیداست از بناهای دوره کریمخان زند است و قسمتی از خلوت خانه وی به شمار می آمده است.این بنا ظاهرا در سال۱۱۷۳ هـ.ق احداث گردیده و در زمان ناصرالدین شاه، که بنای جدید تالار سلام ساخته میشده است، قسمت اعظم آن تخریب گردیده و امروزه تنها بخشی از آن باقی مانده است.
● عمارت بادگیر
عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه درضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد. ولی در زمان ناصرالدین شاه تصرفات عمده ئی در آن انجام گرفت و به شکل امروزی درآمد.در زیر تالار وعمارت مذبور حوضخانه وسیعی وجود دارد که در چهار گوشه آن چهار بادگیر بلند پوشیده از کاشیهای معرق، آبی، زرد و سیاه با قبه های زرین ساخته شده است و هوای حوضخانه و تالار و اتاقها بوسیله آنها به خوبی خنک میشود.
● کاخ ابیض
در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، شاه سلطان عبدالحمید، پادشاه عثمانی، مقداری اثاثیه ارزشمند و گرانبها برای شاه ایران فرستاد. چون در آن هنگام تقریبا همه کاخها و تالارهای سلطنتی با تابلوها و اثاثیه متعدد پر و آراسته شده بود از این رو ناصرالدین شاه تصمیم گرفت در گوشه جنوب غربی محوطه گلستان، که سابقا محل کلاه فرنگی یا برج آغامحمدخانی بود، کاخ جدیدی بنا نماید و هدایای سلطان را درآن جای دهد.
این بنا به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان که بشیوه بناهای قرن ۱۸ اروپا گچبری و نماسازی شده و نیز به سبب آنکه پله ها و ازارهای سرسرای کاخ مرمر سفید رگه دار بود کاخ ابیض نامیده شد. کاخ ابیض از همان ابتدای بنای خود به محل اشتغال صدراعظمها اختصاص یافت و جلسات هیئت دولت تا سال ۱۳۳۳ شمسی در این کاخ و در تالار سلطان عبدالحمید تشکیل میشد .در سال ۱۳۴۴ به سبب تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی در ضلع غربی و نیز طبقه پایین ساختمان تغییراتی بوجود آمد و از سال ۱۳۴۷ به موزه مردم شناسی تبدیل گردید.
● عمارت برلیان
در سمت شرقی تالار عاج، چند تالار و اتاق زیبا و مجلل وجود دارد که سطح کف آنها نسبت به کف تالار عاج وتالارهای دیگر پایین تر است. در زمان ناصرالدین شاه بعلت کهنگی وفرسودگی بناهای قدیمی ارگ، اغلب آنها را ویران میکردند و به جایشان ساختمانهای جدیدی میساختند. در این زمان عمارت بلور را خراب کردند و در جایش عمارت امروزی رابنا نمودند. این عمارت درزمان پهلوی برای برگزاری جلسات رسمی با سران دول خارجی و مراسم تشریفات مورداستفاده قرار میگرفت.
● نگارخانه
نگارخانه محل ارایه گنجینه نفیس تابلوهای نقاشی، هنرمندان دوره قاجار است که در آن سیر تحول نقاشی در ایران و آثار هنرمندان مشهور آن در معرض نمایش قرار گرفته است. از نقاشان مشهوری که آثار آنان به نمایش درآمده است میتوان به محمود خان صبا، مهرعلی، کمال الملک، اسماعیل جلابر، ابوالحسن ثانی یا صنیع الملک و محمد حسن افشار اشاره نمود.
● موزه مخصوص
در ضلع شمالغربی باغ گلستان از خلوت کریمخانی که بگذریم به تالار موزه مخصوص یا عمارت موزه اصلی می رسیم. این نخستین موزه سلطنتی و دولتی در ایران است که توسط ناصرالدین شاه تاسیس گردیده است. شاه بر اثر مسافرت به اروپا و دیدن موزه ها و گالریهای بزرگ کشورهای غربی، تصمیم گرفت که او نیز موزه ای شبیه به موزه های اروپایی، در ارگ سلطنتی تاسیس و ایجاد نماید. این تالار از همان آغاز به منظور تاسیس و تشکیل موزه بنا گردید ونیز برگزاری سلامهای خاص و رسمی در آن بتدریج نام تالار سلام را بخود گرفت.
در سال ۱۳۴۵ به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی در این تالار، موزه آرایی آن بطور کلی دگرگون شد و به شکل امروزی درآمد. در طبقه زیرین تالار سلام حوضخانه ای قرار دارد که به دو بخش شرقی با نام تالار مخصوص به نمایش هنرهای ظریفه و مرسعات در دوره قاجار اختصاص یافته است.

منبع : ایران هتل آنلاین