مشکلات فقهی معاینات پزشکی و راه حلها

منظور ما از معاینات پزشکی معاینه پزشکان مرد نسبت به بانوان بیمار و معاینه خانم ‏پزشکان نسبت به بیماران مرد است که در این زمان از لوازم شغل پزشکی محسوب می‏شود. پزشک برای تشخیص بیماری گاهی ناچار می ‏شود به بدن بیماران خانم نگاه کند، یا لمس نماید. حتی گاهی ناچار می ‏شود به عورت بیمار نگاه کند یا دست بگذارد. برای پرستاران مرد نسبت به بیماران زن نیز همین نیاز بوجود می ‏آید. در آزمایشگاه ها نیز همین موضوع تحقق می ‏یابد.
خانم پزشکان و پرستاران زن نیز نسبت به بیماران مرد همین نیاز را پیدا می ‏کنند. در مورد عمل های جراحی که پزشکان مرد نسبت به بانوان بیمار انجام می ‏دهند همین مشکل را به صورت شدیدتر دارند. علاوه بر پزشک مرد جراح، غالبا چندین پزشک مرد دیگر نیز در اتاق عمل حضور دارند در جایی هم که جراحی روی مرد انجام می ‏گیرد غالبا چند پرستار خانم نیز شاهد هستند، به بدن بیمار نگاه می ‏کنند و دست می گذارند، چاره ‏ای هم نیست.
از این هم مشکل‏تر اینکه گاهی عمل زایمان طبیعی یا غیر طبیعی بوسیله پزشکان مرد انجام می‏ گیرد. علاوه بر اینها برای دانشجویان دختر و پسر رشته پزشکی نیز همین وضع بوجود می ‏آید . ناچارند در تشریح به بدن مرده زن یا مرد نگاه کنند و دست بگذارند با اینکه جنس مخالف است. در دوران ۲۰ ماهه بالینی نیز دانشجویان زیر نظر پزشکان ناچارند بیماران زن و مرد را برای تشخیص مرض معاینه کنند و به استاد گزارش دهند. در دوران ۱۸ ماهه انترنی (کارورزی) زیر نظر پزشک همین معاینات را انجام می ‏دهند و نسخه می ‏نویسند. عملهای جراحی را که بوسیله پزشک بر روی بیماران زن و مرد انجام می‏ گیرد نیز از نزدیک ناظر هستند، حتی بر زایمانهای طبیعی و غیر طبیعی.
کوتاه سخن اینکه یک پزشک مرد از دوران دانشجویی تا اشتغال به کار به طور جدی با بیماران زن سر و کار دارد. نگاه کردن بر بدن و دست مالیدن بر آن و حتی بر عورت، از لوازم حتمی پزشکی و پرستاری است. برای پزشکان و پرستاران زن نیز این نیاز حتمی است.
اکنون این سؤال مطرح می ‏شود که این نگاه ها و لمسها و معاینات بدن جنس مخالف، از نظر فقه اسلام چه حکمی دارد؟
مخصوصا با توجه به اینکه ما در یک نظام اسلامی زندگی می ‏کنیم و پزشکان و پرستاران و بیماران ما مسلمان هستند، و یک مسلمان نمی ‏تواند و نباید نسبت به رعایت ضوابط و احکام فقهی بی ‏تفاوت باشد. مسؤولین دانشگاهها و بیمارستانهای یک نظام اسلامی نیز وظیفه دارند این مؤسسات را بر طبق ضوابط اسلامی اداره کنند و الا نظام اسلامی با نظام غیر اسلامی چه تفاوتی دارد؟
البته ضوابط اسلامی اختصاص به معاینات پزشکی از جنس مخالف نیست بلکه کلیه اعمال و رفتار پزشک و روابط او با بیماران را شامل می ‏شود. مانند: تشخیص بیماری، تجویز دارو، پول ویزیت گرفتن، معالجه، عمل جراحی، روابط با بیمار و همراهان، پیوند اعضاء، تشریح جسد، رابطه با پرستار و دستیار، و دهها عمل دیگر که پزشک همواره با آنها سر و کار دارد و از لحاظ فقه و ضوابط اسلامی حتما دارای احکامی هستند که رعایت آنها بر هر مسلمانی لازم است. وزارت بهداشت و درمان و دانشگاههای پزشکی وظیفه دارند این دو بخش ارزشمند و عظیم نظام را بر طبق ضوابط و فقه اسلامی اداره کنند تا بتوان آنها را از نهادهای نظام اسلامی محسوب کرد. در صورتی می ‏توان آنها را واقعا اسلامی نامید که فقه و احکام اسلام در آنها حاکمیت داشته باشد.
ما در این نوشتار کوتاه نمی ‏توانیم مجموعه احکام و ضوابط فقه را که پزشکان و پرستاران به آنها نیاز دارند تشریح و تبیین کنیم. بلکه موضوع بحث ما معاینات پزشکی نسبت به جنس مخالف و انجام عمل جراحی و سایر لوازم در مورد آنهاست.
در این رابطه به تبیین حکم در چند موضوع می ‏پردازیم.
۱) حکم نگاه کردن مرد به زن غیر محرم، و بالعکس.
۲) حکم نگاه کردن پزشک مرد به صورت و دستهای زن غیر محرم. و بالعکس.
۳) حکم نگاه کردن به عورت زن نامحرم، و بالعکس.
۴) حکم لمس بدن زن نامحرم بوسیله پزشک مرد، و بالعکس.
۵) حکم نگاه و لمس جسد میت توسط جنس مخالف.
▪ مسأله ۱
نگاه کردن پزشک مرد به بدن زن نامحرم. در بین فقها اختلافی نیست که نگاه کردن مرد به بدن زن نامحرم حرام است، به قصد لذتجویی باشد یا بدون آن. برای اثبات آن به آیات و احادیث استدلال شده است.
اما آیات: در قرآن آمده:
قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم ان الله خبیر بما یصنعون ـ و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن [۱]
یعنی:
به مردان مؤمن بگو چشمهای خود را (از زنان نامحرم) فرو بندند و عورت خویش را نگه دارند. این امر موجب تزکیه و پاک ماندن نفسشان می‏شود. زیرا خدا به کارهای آنان آگاه است. و به زنان بگو: چشمان خویش را فروبندند و عورت خود را نگه دارند.
از این دو آیه به خوبی استفاده می‏شود که مردان و زنان مؤمن وظیفه دارند به جنس مخالف نامحرم نگاه نکنند.
در احادیث فراوانی نیز بدین مطلب اشاره شده است از باب نمونه:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
هر کس نگاه حرامی به زنی بکند خدا چشمهایش را پر از آتش دوزخ خواهد کرد [۲]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
هر کس چشمش را از حرام پر کند خدا در قیامت آن را پر از میخهای گداخته و آتش می ‏کند، تا قیام قیامت. آنگاه فرمان می ‏دهد تا داخل دوزخ شود. [۳]
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: نگاه (به نامحرم) تیر مسمومی است از شیطان. هر کس از جهت ترس از خدا آن را ترک کند خدای متعال ایمانی به او عطا می ‏کند که لذت آن را در قلب خود احساس می ‏نماید. [۴]
حضرت صادق علیه السلام فرمود:
نگاه (به نامحرم) تیر مسمومی است از سوی شیطان، و چه بسا یک نگاه که حسرت دراز مدتی را در پی خواهد داشت. [۵]
امام صادق علیه السلام از پدرانش (در حدیث مناهی) روایت کرده که:
هر کس چشمش را از حرام پر کند خدا در قیامت آن را پر از آتش دوزخ خواهد کرد، مگر اینکه از گناه خود توبه کند . [۶]
ام سلمه می‏گوید:
من و میمونه (دو همسر رسول خدا) نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بودیم که ابن ام مکتوم وارد شد، و این حادثه بعد از امر به حجاب بوده پیامبر به ما فرمود: حجاب را رعایت کنید. عرض کردیم:
یا رسول الله! کور است، ما را نمی‏بیند و نمی‏شناسد . فرمود:
بله، او کور است ولی شما چشم دارید و او را می‏بینید. [۷]
از آیات و احادیث مذکور و دهها حدیث دیگر استفاده می‏شود که نگاه کردن مرد به بدن زن نامحرم، و زن به بدن مرد نامحرم، مطلقا حرام است. به قصد لذتجویی باشد یا نه.
فقها نیز بر طبق همین احادیث فتوای به حرمت نظر مرد به زن نامحرم و زن به مرد نامحرم داده‏اند.
صاحب جواهر می ‏نویسد:
مرد نباید به بدن و زیباییهای زن نامحرم اصلا نگاه کند، جز در موارد ضروری. این مسأله اجماعی بلکه از ضروریات مذهب و دین است. [۸
در کتاب جامع المقاصد می ‏نویسد:
نظر کردن به بدن زن بیگانه جایز نیست، مگر در موارد ضروری. [۹]
صاحب جواهر می ‏نویسد:
نگاه کردن زن به بدن مرد بیگانه حرام است، مگر به صورت و دستهای او، آن هم فقط یک مرتبه. از تذکره نقل شده که اکثر علما نظر زن به مرد نامحرم و بالعکس را جائز ندانسته ‏اند. [۱۰]
شهید در شرح لمعه می‏ نویسد:
مرد نباید به زن نامحرم نگاه کند مگر در موارد ضروری و همچنین بر زن حرام است که به بدن مرد نامحرم نگاه کند مگر در موارد ضروری. [۱۱]
در عروهٔ می ‏نویسد:
بر مرد جایز نیست به بدن زن نامحرم نگاه کند، و همچنین زن نباید بر بدن مرد نامحرم نگاه کند. [۱۲]
امام خمینی قدس سره الشریف می ‏فرماید:
نگاه کردن مرد به بدن زن نامحرم، چه با قصد لذت و چه بدون قصد لذت حرام است. [۱۳]
و می ‏فرماید:
نگاه کردن زن به بدن مرد نامحرم حرام است (چه با قصد لذت و ریبه یا بدون قصد لذت و ریبه) . [۱۴]
فقهای دیگر نیز به همین گونه فتوا داده ‏اند، که نیازی به ذکر آنها نیست.
▪ مسأله ۲
نگاه کردن مرد به صورت و دست زن نامحرم است و بالعکس.
در اینجا فقها دو دسته ‏اند:
جمعی از آنها حکم به تحریم نظر کرده ‏اند مطلقا چه به قصد لذت باشد یا نه. اینان به اطلاق آیات و احادیث تمسک نموده‏ اند.
اما گروهی دیگر در این باره قائل به تفصیل شده ‏اند: گفته ‏اند اگر به قصد ریبه و لذتجویی نگاه کند حرام است ولی اگر چنین قصدی نداشته باشد جائز است. برای اثبات رأی خود به برخی احادیث و آیه به انضمام حدیث استناد نموده ‏اند. از باب نمونه:
یکی از اصحاب از امام صادق علیه السلام سؤال کرد که:
مرد به کجای بدن زن نامحرم می ‏تواند نگاه کند؟
فرمود: صورت و دو دست و دو پا. [۱۵]
ابوبصیر می ‏گوید: از امام صادق علیه السلام درباره این آیه «و لا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها» سؤال کردم و گفتم:
مراد از زینتی که اظهار آن بر زن جایز است چیست؟ فرمود :
انگشتر، و دست‏بند. [۱۶]
نگاه کردن حرام است، گر چه دیوانه یا طفل ممیز باشد. [۱۷]
▪ مسأله ۳
لمس بدن زن نامحرم توسط پزشک مرد و بالعکس.
حرمت این عمل در بین فقها مورد اتفاق است مطلقا چه به قصد لذتجویی و ریبه باشد یا نه . هر جای بدن زن باشد حتی صورت و دستها.
محقق می‏ نویسد:
هر جا حکم به تحریم نظر کردیم تحریم لمس در آنجا اولویت دارد. و جواز نظر به صورت و دو دست زن نامحرم مستلزم جواز لمس نیست، زیرا مس در تحریک شهوت و وقوع در فساد قویتر است. [۱۸] شیخ انصاری نیز می ‏فرماید: در حرمت لمس بدن زن نامحرم اختلافی نیست. [۱۹] حرمت لمس از احادیث استفاده می ‏شود. از باب نمونه:
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در حدیث مناهی فرمود:
هر کس با زن نامحرم مصافحه کند خدای متعال را خشمناک خواهد ساخت. [۲۰]
ابوهریره و ابن عباس گفته ‏اند که:
رسول خدا صلی الله علیه و اله در ضمن خطبه ‏اش فرمود :
هر کس با زن نامحرم مصافحه کند با دستهای بسته به قیامت می‏ آید و داخل دوزخ می‏شود . [۲۱]
امام خمینی قدس سره می ‏فرماید:
در هر جایی که نظر حرام باشد مس نیز حرام است. بنابراین بر مرد جایز نیست بدن زن نامحرم را لمس کند، و بالعکس زن نباید بدن مرد بیگانه را لمس کند. حتی اگر نظر به صورت و دو دست زن نامحرم را تجویز نمودیم، مس آنها را تجویز نمی ‏کنیم، بنابراین مصافحه مرد با زن نامحرم جایز نیست مگر اینکه از روی لباس و بدون فشار باشد . [۲۲]
▪ مسأله ۴
نگاه و لمس جسد میت بوسیله جنس مخالف.
گاهی برای پزشک یا دانشجوی پزشکی پیش می ‏آید که می ‏خواهد به بدن میت نگاه کند یا دست بمالد. در دوره آموزش، برای تشریح بدن، به چنین موضوعی نیاز پیدا می‏ کند و مدتی با آن سر و کار دارد. در زمان طبابت نیز گاهی برای تشخیص مرگ یا علت آن، چنین نیازی بوجود می‏آید، این موضوع از جهات مختلف فقهی می ‏تواند مورد بحث قرار گیرد. آنچه در اینجا مورد نظر ما است معاینات پزشکی و نظر و لمس است، فعلا با جهات دیگر و احکام فقهی آنها کار نداریم.
اگر جسد مسلمان را تشریح می ‏کند، در صورتی که مرد باشد فقط دانشجویان و پزشکان مرد می ‏توانند به آن نگاه کنند یا دست بمالند ولی برای دانشجویان و پزشکان زن این عمل جایز نیست. و اگر زن است فقط دانشجویان و پزشکان زن می ‏توانند نگاه کنند و دست بمالند و بر مردان جایز است.
قطعه ‏ای که از بدن مرده یا شخص زنده جدا شده باشد نیز همین حکم را دارد. مانند:
دست، پا، انگشت و غیره. ولی این حکم در استخوان و دندان جدا شده نیست.
لیکن نظر به عورت و لمس آن به طور کلی حرام است، حتی زن به زن، و مرد به مرد مگر زن و شوهر. اما اگر جسد به کافر تعلق داشته باشد نگاه کردن و لمس آن اشکال ندارد ولو برای جنس مخالف، مشروط به اینکه به قصد ریبه و تلذذ نباشد. ولی نگاه کردن و لمس عورت اصلا جایز نیست، گرچه همجنس باشند.
● نتیجه بحث
از آنچه گفته شد به خوبی استفاده می ‏شود که معاینات پزشکی از لحاظ فقهی یکی از مشکلات واقعی پزشکان و پرستاران متعهد است. تکلیف پزشکان مرد دیندار چیست؟ اگر به وظائف دینی خود عمل کنند و از معالجه بیماران زن خودداری نمایند وضع بهداشت و درمان فلج می ‏شود . زیرا با اینکه نیمی از بیماران خانمها هستند پزشک عمومی و متخصص در انواع بیمارها، از خانمها به مقدار نیاز نداریم. مخصوصا در بخش جراحی متخصص زن کم داریم. حتی در بیماریهای زنانه هم متخصص زن به مقدار نیاز نداریم. در مورد پرستاران قضیه بر عکس است، اکثر پرستاران خانمها هستند و پرستار مرد به مقدار نیاز نداریم، اگر پرستاران زن از بخشهای مردان پرستاری نکنند بیمارستانها فلج می ‏شود. با چنین وضعی تکلیف پزشکان و بیماران چیست؟
در پاسخ عرض می ‏کنم به اسلام در این رابطه دو راه حل دارد: یکی موقت و کوتاه مدت، دیگری دراز مدت و حل نهایی.
● راه حل موقت و کوتاه مدت
اسلام در موارد ضرورت به پزشکان مرد اجازه می ‏دهد که بیماران زن را معاینه و معالجه و حتی جراحی کنند. در احادیث بدین مطلب اشاره شده است، از باب نمونه:
ابو حمزه می‏ گوید:
از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدم:
زن مسلمان عارضه ‏ای مانند : شکستگی یا زخم در جایی از بدنش پیدا می ‏شود که نباید به آن نگاه کرد، و مردی است که از زنان بهتر می ‏تواند او را معالجه کند آیا می ‏تواند به بدن زن نظر کند؟ فرمود: وقتی ضرورت و اضطرار باشد جایز است او را معالجه کند. [۲۳]
علی بن جعفر می‏گوید:
از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام سؤال کردم: زخمی بر ران یا کفل (سرین) مردی بوجود آمده آیا زن می ‏تواند به آن نگاه کند و معالجه نماید؟ فرمود: اگر عورت نباشد مانعی نیست. [۲۴]
از امام محمد باقر علیه السلام سؤال شد: در بدن زن بیماری بوجود آمده آیا مرد می ‏تواند او را معالجه کند؟ فرمود: اگر بدین امر مضطر است مانعی ندارد [۲۵]
فقهای اسلام بر طبق این احادیث و اصل ضرورت فتوای به جواز داده ‏اند.
محقق ثانی می ‏نویسد: مرد در مواقع ضرورت مانند معالجه می ‏تواند به بدن زن نگاه کند و او را معالجه نماید، حتی به عورت او. و همچنین زن در موارد ضرورت می ‏تواند به بدن مرد نگاه کند و مداوا نماید. [۲۶]
صاحب جواهر می ‏نویسد:
زن و مرد نامحرم فقط در مواقع ضرورت می ‏توانند به بدن یکدیگر نگاه کنند و دست بمالند، مانند جهت معالجه، حتی در مواقع ضرورت به عورت او هم می ‏تواند نگاه کند. [۲۷]
شهید در شرح لمعه می ‏نویسد:
مرد نباید به زن نامحرم نگاه کند مگر در مواقع ضرورت مانند معالجه و طبابت. [۲۸]
شیخ انصاری می ‏نویسد: برای طبیب جایز است در مواقع ضرورت به عورت زن نامحرم، نگاه کند، فضلا از سایر بدن او. [۲۹]
امام خمینی قدس سره می ‏فرماید:
از حرمت نظر و لمس بدن زن و مرد نامحرم مقام معالجه استثنا می ‏شود. [۳۰]
آیت الله گلپایگانی (ره) می ‏فرماید:
اگر مرد برای معالجه زن ناچار باشد او را نگاه کند و دست به بدن او بزند اشکال ندارد. [۳۱]
چنانکه ملاحظه می ‏فرمایید، در احادیث و فقه اسلام، نگاه کردن و لمس بدن نامحرم، در مواقع ضرورت و از جمله معالجه تجویز شده است. و کار به بن بست نمی ‏کشد.
لیکن فقها ضرورت را توضیح داده و برای تحقق آن شرائطی را ذکر نموده ‏اند:
۱) به پزشک همجنس دسترسی نباشد و اگر هست، سطح علمی و تخصص او به مقدار نیاز نباشد.
۲) برای پزشک معالج امکان نداشته باشد که در معالجه جنس مخالف، از معاینات جنس موافق یا شخص محرم استفاده کند.
۳) اگر در معالجه می ‏توان به نظر تنها یا لمس تنها اکتفا کرد نباید هر دو را انجام داد .
۴) از جهت زمان نگاه و لمس و موضع آن باید به حداقل اکتفا نمود.
۵) بدون نظر و لمس امکان تشخیص بیماری و معالجه نباشد.
۶) معاینه از روی لباس کافی نباشد.
به کلمات فقهاء توجه بفرمایید:
صاحب جواهر می ‏نویسد: اگر پزشک مرد در معالجه زن بتواند از زن دیگر یا شخص محرم یا شوهر آن زن، در لمس بدن او و دوا گذاشتن استفاده کند نباید خودش مباشر این اعمال شود. پزشک در صورتی می‏تواند جنس مخالف را معاینه کند که طبیب جنس موافق که در تخصص مورد نیاز در سطح او باشد وجود نداشته باشد. [۳۲]
محقق می ‏نویسد: اگر معالجه زن نامحرم توقف بر لمس داشته باشد ولی نیاز به نظر نباشد حرمت نگاه بر جای خود باقی است. [۳۳]
شیخ انصاری می ‏نویسد:
مراد از حاجتی که از تحریم نظر به زن نامحرم استثنا شده مورد ضرورت است، نه مطلق نیاز. [۳۴]
امام خمینی قدس سره می ‏نویسد:
جواز نظر و لمس بدن زن و مرد بیگانه، برای معالجه، در صورتی است که پزشک همجنس نباشد، و امکان استفاده از آلت هم نباشد. مثلا پزشک مرد در صورتی می ‏تواند به وسیله نبض بیمار، تب او را تشخیص بدهد که امکان استفاده از درجه تبگیر نباشد. و همچنین رگ زدن و حجامت و بستن شکسته در مواقع ضرورت... و چنانچه معالجه توقف بر نظر داشته باشد، بدون لمس، یا بر عکس باید به مقدار ضرورت اکتفا کرد. و در مواقع ضرورت هم باید به مقدار ضرورت اکتفا نمود. و تجاوز از آن جایز نیست. [۳۵]
آیت الله گلپایگانی (ره) می‏نویسد:
اگر مرد برای معالجه زن نامحرم ناچار باشد او را نگاه کند و دست به بدن او بزند اشکال ندارد. ولی اگر با نگاه کردن بتواند معالجه کند نباید دست به بدن او بزند، و اگر با دست زدن بتواند معالجه کند نباید او را نگاه کند . [۳۶]
و می ‏نویسد: اگر در حال ناچاری زن بخواهد زن دیگر یا مردی غیر از شوهر خود را تنقیه کند یا عورت او را آب بکشد باید چیزی در دست کند که دست او به عورت آن مرد یا زن نرسد، و همچنین است اگر مرد بخواهد در حال ناچاری مرد دیگر یا زنی غیر زن خود را تنقیه کند یا عورت او را آب بکشد. [۳۷]
چنانکه ملاحظه می ‏فرمایید:
در فقه اسلام معاینات پزشکی و حتی عمل جراحی نسبت به جنس مخالف تجویز شده و از این جهت در بن بست نیستیم، اما نه مطلقا بلکه در مواقع ضرورت و احتیاج شدید. و برای تحقق ضرورت هم شرائط و محدودیتهایی را ذکر کرده ‏اند که کار را دشوار می ‏کند.
چنان نیست که پزشک با بیمار محرم باشد، و با خیال راحت جنس مخالف را معاینه و عمل کند، بیمار جنس مخالف هم بدون احساس نگرانی و همانند یکی از محارم خود را در اختیار پزشک یا پرستار جنس مخالف قرار دهد. بلکه این یک ضرورت است، پزشک و بیمار باید به حد اقل اکتفا کنند. در مورد آموزشهای پزشکی در مراحل مختلف و تشریح و نگاه و لمس جسد جنس مخالف نیز عین سخن جاری است. در موارد ضرورت تجویز شده ولی با رعایت شرائط و محدودیتهای مذکور .
بنابر این مشکل دانشجویان پزشکی و پزشکان و پرستاران جنس مخالف همچنان باقی است. تکلیفشان چیست و چه باید کرد؟ در اینجاست که باید به سراغ یافتن راه حل نهایی برویم.
● راه حل نهایی
راه حل نهایی جداسازی دانشگاه های پزشکی، بیمارستانها، درمانگاه ها، مطب‏ها، و کلیه مراکز درمانی بانوان از مردان است. البته اعتراف می‏کنم که انجام چنین کار بزرگی در شرائط کنونی غیر مأنوس و عمل دشواری است. ولی اگر تفاهم و همکاری و تصمیم جدی و پشتکار باشد حتما عملی خواهد.
قبلا باید یادآور شویم که زنان یکی از دو رکن جامعه و نیمی از آن هستند همانند مردان مسؤولیتهایی را بر عهده دارند، و نباید وجودی عاطل و باطل باشند، در اجتماع زندگی می ‏کنند و با دیگر انسانها معاشرت و حشر و نشر دارند. اسلام نیز مخالف نیست بلکه آن را تأیید می ‏کند. ولی اسلام با توجه به ویژه‏گی های زن و مرد، و برای رعایت مصالح اخلاقی آنها و پاکسازی محیط جامعه از انحرافات اخلاقی، برای بانوان حریم ویژه‏ای قائل شده است. با بی بند و باری و امتزاج و اختلاط بی ‏قید و شرط مردان و زنان، در مظاهر اجتماعی موافق نیست. بلکه اختلاط و ارتباط غیر لازم را به نفع جامعه نمی ‏داند و توصیه می‏کند که اختلاط و ارتباط بین آنها و حضور بانوان در مجامع عمومی کمتر باشد. و این موضوع را نه تنها به زیان بانوان نمی ‏داند بلکه به نفع آنان می ‏داند. شما اگر احادیث مربوطه را مورد توجه قرار دهید مطلوب اسلام برایتان روشن می شود.
از باب نمونه:
امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما فرمود: چه چیزی برای زن خوب است؟ هیچکس جوابش را نداد. بعدا من جریان سؤال رسول خدا را برای فاطمه علیها السلام نقل کردم. در جواب فرمود: چیزی برای زن بهتر از این نیست که مردی را نبیند و مردی نیز او را نبیند . بعد از آن خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدم و جواب فاطمه علیها السلام را نقل کردم فرمود فاطمه راست می ‏گوید او پاره تن من است. [۳۸]
رسول خدا صلی الله علیه و اله زنان را نهی کرد از اینکه وسط طریق راه بروند. فرمود: زنان نباید از وسط طریق راه بروند. [۳۹]
پیامبر صلی الله علیه و آله زنان را از نگاه کردن به مردان نهی کرد. [۴۰]
امیرالمؤمنین علیه السلام به اهل عراق فرمود: شنیده ‏ام زنان شما در راه با مردان تنه می ‏زنند، آیا خجالت نمی ‏کشید؟!
چهارم تصمیمی قاطع و عزمی راسخ و پشتکار و جدیت و استعانت از پروردگار جهان در پیاده کردن طرح و حل مشکلات احتمالی. در چنین صورتی موفقیت حتمی است.
شاید بهتر این باشد که کارها از دانشگاههای پزشکی شروع شود. با توجه به اینکه پزشکان مرد بیشتر از خانمها می ‏باشند و خودکفایی برایشان دشوار است، لازم است تا چند سال در پذیرش دانشجوی پزشکی اولویت به بانوان داده شود، تا زمانی که تعداد پزشکان خانم به اندازه پزشکان مرد گردد.
و همچنین در دادن تخصص در رشته ‏های مختلف پزشکی، باید اولویت به خانمها داده شود.
در مورد گزینش دانشجو برای رشته پرستاری باید قضیه بر عکس باشد و اولویت به مردها داده شود. زیرا پرستاران مرد کمتر از بانوان می ‏باشند.
رشته مامایی و تخصص در بیماریهای بانوان باید مخصوص آنها باشد.
باید نصف دانشگاههای پزشکی در انحصار بانوان درآید و همه کارها را خودشان بر عهده بگیرند . و اگر از جهت استاد و مشاغل دیگر کمبودی داشتند به طور موقت از مردها استفاده شود. اگر در بعضی شهرها فقط یک دانشگاه پزشکی وجود دارد تبادل دانشجوی پسر و دختر را می ‏توان با یکی از شهرهای مجاور انجام داد.
نصف بیمارستانها و درمانگاهها نیز باید تدریجا در اختصاص بانوان درآید. پزشکان و پرستاران زن و مرد نیز باید بین آنها مبادله شود. و چنانچه در پزشک زن یا پرستار مرد کمبودی وجود داشت می ‏توان به طور موقت از پزشکان مرد یا پرستار زن استفاده کرد، تا زمانی که کمبودها جبران گردد.
در شهرهای کوچک که یک بیمارستان یا درمانگاه بیشتر وجود ندارد، می ‏توان به طور موقت بخشی از آن را در اختیار کامل بانوان و بخشی دیگر را در اختیار مردان قرار داد. به گونه ‏ای که همه کادر اداری و درمانی هر یک از آنها اختصاص به بانوان یا مردان داشته باشد.
در خاتمه اعتراف می‏کنم که تغییر و تحول دانشگاههای پزشکی و مراکز درمانی و جداسازی بانوان از مردان، کار ساده و بی ‏اشکالی نیست بلکه امکان دارد با دهها و صدها مشکل گوناگون مواجه شویم، ولی اگر مسؤولین نظام با توجه به مشکلات فقهی و اخلاقی اختلاط و امتزاج، آن را لازم تشخیص دادند باید مشکلاتش را حل کنند. این درست نیست که دست به وضع موجود نزنیم و به بهانه ضرورت بخشی از احکام فقهی و اخلاقی را نادیده بگیریم. باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که نظام حاکم بر ما یک نظام اسلامی است که وظیفه دارد نهادهای اداری، اجتماعی خود را بر طبق ضوابط اسلامی اداره کند. گر چه نیاز به تحول و دگرگونی داشته باشد. ولی اگر تصمیم باشد همه مشکلات قابل حل هستند. به امید آن روز.
در خاتمه یادآور می‏شوم که هدف ما در این نوشتار بررسی مسأله از لحاظ فقه و اخلاق اسلامی بود، نه از جهت آثار روانی و اجتماعی، زیرا آن نیز نیاز به بررسی و تحقیق جداگانه دارد که فعلا فرصت و امکانات آن نبود.

۱) سوره نور، آیه ۳۰ـ .۳۱
۲) عن النبی صلی الله علیه و آله قال: من اصاب من امرأهٔ نظرهٔ حراما ملأ الله عینیه نارا ـ مستدرک، ج ۱۴، ص .۲۷
۳) قال رسول الله صلی الله علیه و آله: من ملأ عینه حراما یحشو الله یوم القیامهٔ مسامیر من نار ثم حشاهما نارا الی ان تقوم الناس ثم یؤمر به الی النار ـ مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص .۲۶۸
۴) عن النبی صلی الله علیه و آله: النظرهٔ سهم مسموم من سهام ابلیس فمن ترکها خوفا من الله اعطاه ایمانا یجد حلاوته فی قلبه مستدرک، ۱۴، .۲۶۸
۵) علی بن عقبهٔ عن ابیه عن ابی عبد الله علیه السلام قال: سمعته یقول: النظرهٔ سهم من سهام ابلیس مسموم، و کم من نظرهٔ اورثت حسرهٔ طویلهٔ ـ وسائل، ج ۲۰، ص .۱۹۱
۶) جعفر بن محمد عن آبائه علیهم السلام (فی حدیث المناهی) قال: و من ملأ عینیه من حرام ملأ الله عینیه یوم القیامهٔ من النار الا ان یتوب و یرجع ـ وسائل، ج ۲۰، ص .۱۹۶
۷) عن ام سلمهٔ قالت: کنت عند النبی صلی الله علیه و آله و عنده میمونهٔ فاقبل ابن ام مکتوم و ذلک بعد ان امرنا بالحجاب، فقال رسول الله صلی الله علیه و آله: احتجبا منه . فقلنا: یا رسول الله الیس اعمی، لایبصرنا و لایعرفنا؟ فقال: افعمیا و ان انتما، الستما تبصرانه؟ ـ التاج الجامع للاصول، ج ۵، ص .۴۲۳
۸) جواهر الکلام، ج ۲۹، ص .۷۵
۹) جامع المقاصد، ج ۱۲، ص .۳۶
۱۰) جواهر، ج ۲۹، ص ۸۱ـ .۸۲
۱۱) شرح لمعه، کتاب نکاح.
۱۲) عروهٔ الوثقی کتاب نکاح، مسئله .۳۱
۱۳) توضیح المسائل، ص .۲۲۶
۱۴) توضیح المسائل، ص .۲۲۶
۱۵) بعض اصحابنا عن ابی عبدالله علیه السلام قال قلت له: ما یحل للرجل ان یری من المرأهٔ اذا لم یکن محرما؟ قال: الوجه و الکفان و القدمان. وسائل، ج ۲۰، ص .۲۰۱
۱۶) ابو بصیر عن ابی عبد الله علیه السلام قال سألته عن قول الله «ولا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها» قال الخاتم و المسکهٔ و هی القلب ـ همان مصدر.
۱۷) تحریر الوسیله ـ احکام التخلی.
۱۸) جامع المقاصد، ج ۱۲، ص .۴۳
۱۹) کتاب نکاح، ص .۶۸
۲۰) جامع احادیث الشیعه، ج ۲۰، ص .۳۰۳
۲۱) جامع احادیث الشیعه، ج ۲۰، ص .۳۰۳
۲۲) تحریر الوسیله کتاب نکاح، مسأله .۲۰
۲۳) ابوحمزه عن ابی جعفر علیه السلام قال سألته عن المرأهٔ المسلمهٔ یصیبها البلاء فی جسده، اما کسر و اما جرح فی مکان لایصلح النظر الیه، یکون الرجل ارفق بعلاجه من النساء ا یصلح له النظر الیها؟ قال: اذا اضطرت الیه فلیعالجها ان شاءت ـ وسائل، ج ۲، ص ۲۳۳ـ وافی، ج ۲۲، ص .۸۲۱
۲۴) علی بن جعفر عن اخیه موسی علیه السلام قال سألته عن الرجل یکون ببطن فخذه او الیته الجرح هل یصلح للمرأهٔ ان تنظر الیه و تداویه؟ قال: اذا لم یکن عورهٔ فلا بأس ـ وسائل، ج ۲۰، ص .۲۳۳
۲۵) عن ابی جعفر محمد بن علی علیهما السلام انه سئل عن المرأهٔ تصیبها العلهٔ فی جسدها ا یصلح ان یعالجها الرجل؟ قال: اذا اضطرت الی ذلک فلا بأس ـ مستدرک، ج ۱۴، ص ۲۹۰؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۲، ص .۲۸۵
۲۶) جامع المقاصد، ج ۱۲، ص .۳۶
۲۷) جواهر الکلام، ج ۲۹، ص ۷۵ـ ۸۷ـ .۸۸
۲۸) شرح لمعه کتاب نکاح.
۲۹) کتاب نکاح، ص .۵۶
۳۰) تحریر الوسیله، کتاب نکاح، مسأله .۲۲
۳۱) توضیح المسائل، مسأله .۲۴۵۰
۳۲) جواهر الکلام، ج ۲۹، ص .۸۸
۳۳) جامع المقاصد، ج ۱۲، ص .۴۳
۳۴) کتاب نکاح، ص .۵۶
۳۵) تحریر الوسیله، کتاب نکاح، مسأله .۲۲
۳۶) توضیح المسائل، مسأله .۲۴۵۰
۳۷) توضیح المسائل، مسأله .۲۴۴۹
۳۸) عن علی علیه السلام انه قال لنا رسول الله صلی الله علیه و آله: ای شیی‏ء خیر للمرأهٔ؟ فلم یجبه احدنا. فذکرت ذلک لفاطمه علیها السلام، فقالت: ما من شیی‏ء خیر للمرأهٔ من ان لا تری رجلا و لا یراها، فذکرت ذلک لرسول الله صلی الله علیه و آله فقال: صدقت، انها بضعهٔ منی ـ مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص .۲۸۹
۳۹) عن رسول الله صلی الله علیه و آله انه نهی النساء ان یسلکن وسط الطریق و قال: لیس للنساء فی وسط الطریق نصیب ـ مستدرک، ج ۱۴، ص .۲۶۴
۴۰) عنه صلی الله علیه و اله انه نهی النساء ان ینظرن الی الرجال ـ
مستدرک، ج ۱۴، ص .۲۸۹

منبع : مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن