شب قدر و اختیار انسان

امشب بنابر برخی از روایات، شب قدر است. شبی که در عظمت فوق تصور و از هزار ماه برتر است. شبی که در آن قرآن نازل شد. حم و الکتاب المبین انا انزلناه فی الیله المبارکه انا کنا منذرین فیها یفرق کل امر حکیم امرا من عندنا انا کنا مرسلین رحمه من ربک انه هو السمیع العلیم (دخان ۱-۸)
قسم به کتاب روشنگر ما این - قرآن- را در شبی مبارک نازل کردیم زیرا ما هشدار دهنده‌ایم در این شب همه امور حکیمانه- جدا جدا- بررسی و تقدیر و تصویب می‌شوند امری که از ناحیه ما بوده باشد* ما ارسال کننده هستیم این رحمتی از ناحیه پروردگار تو است
مشهور است که در این شب با عظمت، مقدرات آدمیان رقم می‌خورد و خیر و شر بندگان تا شب قدر سال آینده تقدیر و معین می‌گردد. امام باقر علیه السلام می‌فرماید: انه ینزل فی لیله القدر ای ولی الامر تفسیر الامور سنه سنه، یومر فی امر نفسه بکذا و کذا و فی امر الناس بکذا و کذا؛ در شب قدر به ولی امر (امام هر زمان) تفسیر کارها و حوادث نازل می‌شود و وی درباره خویش و دیگر مردمان مامور به دستورهایی می‌شود (الکافی، ج ۱، ص ۲۴۸)
در واقع در شب قدر مقدرات مومنین به امام زمان- ارواحنا له الفدا- عرضه می‌گردد و آن حضرت مامور به کارهایی می‌شوند. اما آیا تقدیر حوادث سال آینده افراد در چنین شب بزرگی مخالف اختیار و قوه انتخاب آدمی نیست. آیا بر این مبنا همه چیز به جبر تعبیر نمی‌شود. اگر چنین باشد انسان از تولد تا مرگ در مسیر سرنوشت بدون هیچ اختیاری در حرکت است پس چرا باید مجازات و تشویق شود. مفسران در تفسیر آیات ۱تا ۸ سوره دخان به نکات در خور توجهی اشاره کرده‌اند. در باب مسئله تفریق امور در آیه «فیها یفرق کل امر حکیم» فرق عبارت است از جدایی چیزی از چیز دیگر به گونه‌ای که متمایز گردد. در مورد شب قدر گویا منظور این است که هر امری، جدا از امور دیگر مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و برای هر کس و هر کار و مسئله‌اش، حکم و تقدیر جداگانه‌ای معین می‌گردد.
کل امر: این تفریق و تقدیر مربوطه به همه امور است. یعنی در این شب، همه چیز رقم می‌خورد، چنان که گفته شده ارزاق، آجال و حوادث خیر و شر برای افراد و جوامع بشری، همگی در این شب شکل می‌‌پذیرد. قدر در لغت به معنای اندازه و اندازه‌گیری است. تقدیر نیز به معنای اندازه‌گیری و تعیین است. اما معنای اصطلاحی قدر عبارت است از ویژگی‌ هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن؛ به عبارت دیگر،‌ اندازه و محدوده وجودی هر چیز قدر نام دارد. یعنی در نظام آفرینش هرچیزی اندازه‌ای خاص دارد و هیچ چیز بی‌حساب و کتاب نیست. جهان حساب و کتاب دارد، براساس نظم ریاضی تنظیم شده و گذشته و حال و آینده آن باهم ارتباط دارد. استاد مطهری در تعریف قدر می‌فرماید: ...« قدر به معنای اندازه و تعیین است ... حوادث جهان ... از آن جهت که حدود و اندازه و موقعیت مکانی و زمانی آنها تعیین شده است، مقدور به تقدیر الهی است.» پس در یک کلام قدر به معنای ویژگی‌های طبیعی و جسمانی چیزها است که شامل اندازه و حدود و طول وعرض و موقعیت‌های مکانی و زمانی آنها می‌گردد. و تمام موجودات مادی و طبیعی را در بر می‌گیرد. این معنا از روایات استفاده می‌شود، چنان که در روایتی از امام رضا(ع) پرسیده شد: معنای قدر چیست؟ فرمود: «تقدیرالشیء طوله و عرضه؛ اندازه‌گیری هرچیز اعم از طول و عرض آن در روایت دیگر، این امام بزرگوار معنای قدر فرمود: هندسه شیء من طول و العرض و البقاء؛ اندازه هرچیز اعم از طول و عرض و بقا بنابراین، معنای تقدیر الهی این است که در جهان مادی آفریده‌ها از حیث هستی و آثار و ویژگی‌هایشان محدوده‌ای خاص دارند.
این محدوده با اموری خاص مرتبط است؛ اموری که علت‌ها و شرایط آنها هستند و به دلیل اختلاف علل و شرایط، هستی و آثار و ویژگی‌های موجودات مادی نیز متفاوت است هر موجود مادی به وسیله قالب‌هایی از داخل و خارج اندازه‌گیری و قالب‌گیری می‌شود. این قالب حدود یعنی طول و عرض و شکل و رنگ و موقعیت مکانی و زمانی و سایر عوارض و ویژگی‌های مادی آن به شمار می‌آید. پس معنای تقدیر الهی در موجودات مادی یعنی هدایت آنها به سوی مسیر هستی‌شان که برای آنها مقدر گردیده است و در آن قالب‌گیری شده‌اند.
جهان براساس نظم ریاضی برپا شده است و هر پدیده‌ای علت و سبب خاص دارد. تاثیر آتش، گرما و سوزاندن است و تاثیر آب، سرما و خاموش کردن است. ما به دلیل اینکه در بند زندگانی مادی محصوریم، از گذشته و حال و آینده بی‌خبریم و جریان حوادث و پدیده‌ها برایمان نامعلوم است وگرنه تقدیر الهی حساب و کتاب نیست و براساس نظمی خاص قرار دارد. آن‌که با حسن اختیار خود کردار نیک انجام دهد یا مخلصانه دعایی بخواند، نتیجه آن را در این جهان می‌بیند و آن‌که براثر سوء اختیار گناهی مرتکب شود، نتیجه تلخ آن را می‌چشد.
پس اینکه فرموده‌اند در شب قدر مقدرات بندگان اعم از مرگ و زندگی و ولادت و زیارت و ... تقدیر می‌شود، همگی با حفظ علل و شرایط و عدم موانع است که اختیار یکی از علل و شرایط آن به شمار می‌آید. به این دلیل است که سفارش شده آن شب مخصوص را به شب‌زنده‌داری و عبادت و دعا سپری کنید، تا این عمل در آن شب خاص که از هزار شب برتر است،‌ شرایط نزول فیض الهی را فراهم آورد. چنین نیست که اگر کسی در طول سال کاری انجام داد، این تقدیر را تغییر دهد، زیرا تقدیر تغییرپذیر است و با توجه به مقدمات آن تغییر می‌کند.
نکته آخر اینکه خداوند می‌داند هرچیز در زمان و مکان خاص به چه صورت و باتوجه به کدام شرایط و علل تحقق می‌یابد و می‌داند که فلان انسان با اختیار خود، کاری خاص انجام می‌دهد. فعل اختیاری انسان با وصف اختیاری بودن متعلق علم ازلی خداوند است که در شب قدر و بلکه در تمام زمان‌ها به امام زمان سلام‌الله علیه و عجل‌الله تعالی فرجه الشریف منتقل می‌شود. این امر با اختیار منافات ندارد و حتی بر آن تاکید می‌ورزد؛ مثلا معلم کاردان و مجرب به خوبی می‌داند که کدام یک از دانش‌آموزانش به دلیل تلاش فردی و استعداد لازم با رتبه بالا قبول می‌شود و کدام یک به دلیل تلاش یا استعداد کمتر در حد متوسط نمره می‌آورد و کدام یک به دلیل تنبلی تجدید می‌شود. علم معلم به دلیل علم او به علت‌ها است و نفی کننده تلاش دانش آموزانش نیست. در شب قدر همه کردار اختیاری انسان با وصف اختیاری بودن مقدر اندازه‌گیری و قالب‌بندی می‌شود. خدا عالم را به علت‌ها و براساس نظم‌ ساخته، اشیای این جهان را برنامه‌ریزی می‌کند و اختیار یکی از مبادی این جهان مادی است.

سمیه شفاعتی

منبع : روزنامه رسالت