نگاهی گذرا به چند اثر نوروزی در موسیقی ایران

● موسم گل
از زمانهای گذشته، شاعران اشتیاق و رغبت خود را به سرودن اشعاری پیرامون عید و نوروز نشان داده اند.این اشعار كه می توان آنها را بهاریه نامید، در شعر اغلب شاعران گذشته حضور دارد. اگر بپذیریم كه در سنت گذشته فرهنگی ایران، شعر و موسیقی بسیار عجین بوده و اغلب شعرا یا موسیقیدان بوده و یا با موسیقی پیوند وخویشاوندی داشته اند، آنگاه بهاریه ها را به نوعی تصانیف نوروزی ادوار ماضی محسوب می كنیم. این رویه وسنت امروزه چندان به روال پیشین باقی نمانده است. با این حال آثاری با رویكرد نوروزی توسط آهنگسازان ساخته وارائه شده است. گرچه در رسانه ای مانند تلویزیون، این آثار و آثاری با زمینه عید به وفور ساخته شده، اما منظور ما آثار شاخص و در خود تأمل موسیقی ایرانی است. از این رو به شاخص ترین، مشهورترین و ممتازترین آثار دودهه اخیر بسنده شده است:
▪ بوی نوروز _ حمید متبسم:
بوی نوروز اثری ازگروه دستان در اوایل دهه هفتاد است. این گروه كه در اواخر دهه شصت در خارج از كشور تشكیل شده بود، در سالهای اولیه تأسیس خود با همكاری موسیقیدانهای داخل و خارج از كشور ۳ اثر برجسته و شاخص به نامهای بامداد، بوی نوروز و سر و سیمین را ارائه كرد. بوی نوروز مجموعه ای شامل قطعات وتصانیفی در اصفهان، چهارگاه و سه گاه است. بوی نوروز كه عنوان مجموعه را یدك می كشد، نام تصنیفی در سه گاه، ساخته متبسم است كه با صدای مرحوم ایرج بسطامی ضبط شده است. ضمن آنكه مقدمه تصنیف به عنوان مقدمه بخش سه گاه آمده است. تصنیف ذكر شده، مشابه سایر آثار این دوران متبسم از سیستم تنظیم بر پایه استفاده از عناصر و امكانات سازهای ایرانی شكل گرفته است. در این سیستم، برخلاف روال مرسوم، گروه از اجرای تك صدایی (اوتیسون) پرهیز كرده و تلاشهایی در جهت توان گروه نوازی صورت می پذیرد. این رویكرد كه شاید برای نخستین بار توسط حسین علیزاده به كار گرفته شد، با تلاشهای حمید متبسم و كیانی نژاد و كیهان كلهر در گروه دستان، تجربیات دیگری آغاز شد. این تجربیات به خصوص در اثر دیگر متبسم به نام بامداد بسیار رخ می نماید، بوی نوروز با مقدمه ای از اجرای نی و پاسخ گروه سازها آغاز می شود. در ادامه در فضای تثبیت شده دستگاه سه گاه گروه به اجرای تنظیمی شعری از سعدی می پردازند. این تنظیم در حد استفاده از خطوط همراهی كننده (كنترپوان)، در بستری ساده وملموس با فضای موسیقی ایرانی پدید آمده است. در ابتدای آواز نیز گروه به صورت همخوان این شعر را می خوانند:
برآمد باد و صبح و بوی نوروز
به كام دوستان و وقت پیروز
آنگاه بسطامی ادامه می دهد:
مبارك بادت این سال و همه سال
همایون بادت این روز و همه روز
سایر قطعات مجموعه بوی نوروز، در فضایی همسان با كل اثر شامل تصنیف اصفهان از (علی اكبر شیدا)، تصنیف باده شبگیر (شعر حافظ)، چهار مضراب تار و گروه (چهارگاه)، قطعه جنگ و صلح (ساخته استاد شهنازی)، تصنیف بوی نوروز و همه با تنظیم حمید متبسم ضبط شده است.
اعضای گروه در این اثر علاوه بر تار متبسم، محمد علی كیانی نژاد (نی)، پشنگ كامكار (سنتور)، بیژن كامكار (دف _ دایره)، مرتضی اعیان (تنبك)، كیهان كلهر و اردشیر كامكار (كمانچه)، حسین بهروزی نیا (بربط) و سیامك نعمت ناصه (تار) بوده اند.
▪ نسیم باد نوروزی _ شجریان، پیرنیاكان:
بی تردید آنهایی كه نوروز۱۳۷۳ را به یاد دارند، این مورد را نیز كه قدری هم عجیب می نمود، به یاد می آورند محمد رضا شجریان در شب اول نوروز در تلویزیون و پس از سالها ظاهر شد. آن شب پس از گفت وگو با مجری، برنامه ای از پیش ضبط شده ارائه شد. این برنامه كه در ماهور و چهارگاه شكل گرفته بود با شعری از حافظ با مطلع: زكوی یار می آید نسیم باد نوروزی از این بادار مددخواهی چراغ دل برافروزی به همراه تار داریوش پیرنیاكان و تنبك همایون شجریان ضبط شده و در این شب تنها صدای آن پخش شد!
اثر با درآمد ماهور به وسیله تار آغاز و سپس چهارمضراب كوتاهی ادامه می یابد. شجریان مانند بسیاری از مواقع، این آواز را نیز با تسلط و استادی خوانده است. (هر چند با همه ممتاز بودن آواز، این اثر از جمله آثار شاخص و مرجع او محسوب نمی شود). نكته جالب توجه در این آواز نه در مهارت شجریان در مركب خوانی و به كارگیری گوشه های مختلف و حركت در چهارگاه و فرود به ماهور است كه این امر از استادی چون او امری سهل است. اما لحن آواز در دستگاه ماهور جای تأمل دارد. دستگاه ماهور در چند دهه اخیر، به دلایل متعدد، حال و هوایی متفاوت و شاید بتوان گفت با حالتهایی از موسیقی غرب به لحاظ فواصل و حركت ملودی همراه شده است. اما شجریان هرگاه ماهور خوانده(سه عشق، آهنگ وفا، باد نوروزی) لحن، فواصل و حالتهای قدیمی این دستگاه را ارائه داده است. حالتها و فواصلی كه ماهور را به مقام راست قدیم و دستگاه راست پنجگاه پیوند می دهد. توجه به این حالت اجرا، نكته در خور تأملی بخصوص برای آنانی است كه امروزه گوش مخدوش یافته اند!
از حق و انصاف هم نگذریم یكی از موارد تكنیكی با شاخصه های ممتاز در گوشه شكسته با این بیت: ندانم نوحه قمری به طرف جویباران چیست مگر او نیز همچون من غمیدارد شبان روزی رخ نموده است. شجریان پس از واژه شبان روزی، با تحریر مناسبی وارد درآمد چهارگاه به فاصله یك پنجم بالاتر (فاصله پنجم) از شاهد ماهور در آغاز آواز شده است. این مورد نیز علاوه بر نشان دادن مهارت، می تواند برای هنرجویان و مدرسان وپژوهشگران آواز، نكات در خوری را فرارو نهد.
▪ نوروز،۶۲ نوروز۶۳- حسین علیزاده:
نوروز۶۲ و نوروز۶۳ هر دو در آواز بیات ترك از ساخته های حسین علیزاده است. نگاه متفاوت به عنصر ریتم و ساخت قطعات توصیفی در فضای موسیقی ایرانی كه از جمله شاخصه های ممتاز این هنرمند است، در این دو اثر به خوبی هویدا است. نوروز،۶۲ قطعه ای است با الگوهای ریتمیك متنوع و به ظاهر پیچیده. قطعه با بیت ضربی آغاز و در فواصل اثرگاه، ریتم هفت ضربی و پنج ضربی می شود. با این حال ریتم و ملودی كه در نگاه اول سخت، مبهم و پیچیده می نماید، در شنیدار، قابل هضم، مطبوع و دلپذیر است. به واقع این قطعه از یك دور ریتمیك با گردش ملودی منطبق بر ریتم درونی شكل گرفته و شنیدن آن، حس همخوانی ومطبوع شنیداری را در مخاطب پدید می آورد. نوروز۶۲ در بهار۶۲ توسط گروه عارف و شیدا به سرپرستی و تنظیم علیزاده ضبط شده است. قطعه دیگر، اثر معروف و مشهوری از این هنرمند است كه در ابتدای نوار شورانگیز (با صدای شهرام ناظری) ارائه شده است. نوروز۶۳ با ریتم ۴ضربی و گاه دوضربی، به لحاظ ریتم ساده تر اما گردش ملودی متنوع و پیچیده ای دارد. با این حال مجموعه ملودیهای زیبا، شنیدار آن را نیز راحت و قابل قبول مخاطب می سازد. اثر حاضر، با گروه شیدا و عارف ضبط شده و در فواصل این قطعه، آواز با شعر مولوی: دگرباره بشوریدم بدان سانم به جان تو ارائه شده است و به جای جواب آوا: گروه بخشهایی از نوروز۶۳ را اجرا می كند. این پیوند و تقابل آواز و گروه در آن زمان بسیار بدیع و جالب توجه رخ می نماید. تحرك و شادابی درونی، خاص اغلب آثار علیزاده است كه عمق، محتوا و در عین حال اندوه شادمانه ای را ارائه می كند.
▪ بهاران آبیدر، هوشنگ كامكار _ ماهی برای سال نو، اردوان كامكار:
بهاران آبیدر قطعه ای برای اركستر سمفونیك براساس ملودی های كردی است كه توسط هوشنگ كامكار ساخته و تنظیم شده و بیژن كامكار آن را خوانده است. این اثر از اولین تجربیات هوشنگ كامكار در عرصه آهنگسازی است و اثر مربوط به اوایل دهه شصت است. این هنرمند دیدگاه و رویكرد خود را در مورد آثار اركسترال موسیقی ایرانی، تحت عنوان موسیقی ملی در گفتار و نوشتار شرح داده است. آنچه آثار این آهنگساز را مهم جلوه می دهد نحوه برخورد او با اركستر و پدیده هارمونی است. كامكار (و چند آهنگساز معدود) به استفاده سهل پسندانه از هارمونی تیرس و سده۱۷ و ۱۸ موسیقی اروپا بسنده نكرده و با تلاش و جست وجو سعی در ارائه راههای تازه برای اركستراسیون آثار ایرانی دارند. در بهاران آبیدر این تكاپو در پیوندسازهای ایرانی و اركستر، مسیرهای آغازین خود را نشان می دهد. اشعار كردی با آواز بیژن كامكار در هر چه بومی كردن مجموعه مثمرثمر بوده اند. ماهی برای سال نو نیز اثری از اردوان كامكار برای سنتور و اركستر زهی است. این اثر به نوعی در ادامه تفكر هوشنگ كامكار است و رد پای او را نیز می توان در این اثر یافت. این كنسرتینو از ۳قسمت تشكیل شده است و در هر قسمت سنتور باسلو و ارائه نغمات توصیفی، فضا و ملودی اثر را ارائه می كند. استفاده از تم ها و نغمه های محلی نیز در این اثر به خوبی هویداست. اردوان خود در مقدمه ای اثر را الهام از آواز ماهی فروش پیر كه نزدیك عید نوروز ماهی های سیاه می فروختند، دانسته است.
▪ موسم گل _ محمدرضا درویشی:
هر چند موسم گل به صورت مستقیم اثری نوروزی نیست و این تصنیف در حال و هوا و شرایط دیگری ساخته شده، اما به دلیل عنوان اثر و تصنیف (موسم گل) حال و هوای بهاری را تداعی می كند. ضمن آنكه مطلب را با اثری همراه آواز بسطامی آغاز كردیم و با اثری همراه آواز بسطامی (و به یاد او) به پایان می بریم! موسم گل اثری برای اركستر و آواز است. بخش اول اثر، دوتصنیف گریه كن از عارف و موسم گل منسوب به موسیقی معروفی در بافتی به هم پیوسته ارائه شده است. استفاده از تنوع ریتمیك و ملودیك میان دوتصنیف و وجه مفهومی اشعار، پیوند آنها را در این اثر سبب شده است. آنچه آثار اركسترال درویشی را مهم جلوه می دهد، نحوه نگرش او به این گونه موسیقی وبه كارگیری متفاوت هارمونی و كنترپوان در اركستراسیون است. (موردی كه تنها در و وعده معدودی خلاصه می شود).
در این نگرش علی رغم استفاده و به كارگیری عناصر موسیقی غربی بخصوص دستاوردهای آثار آهنگسازان قرن۲۰ ما با تلاش و تكاپوی فردی، جست وجو در جهت ارائه اكسترال آثار ایرانی بر پایه فضا و ساختار درونی شكل می گیرد. این مهم نخستین بار توسط شادروان حنانه بنیان نهاده شد. در موسم گل همچنین بیان حالات درونی و روحی عارف مدنظر بوده است. موسم گل از جمله مشهورترین تصانیف موسیقی ایرانی است كه در اثر حاضر با استفاده از اركستر سمفونیك ارائه شده و اركستر شاید برای نخستین بار تجربیاتی تازه را در به كارگیری فواصل ربع پرده (در سال۶۹) تجربه كرده است. البته شنیدن تصنیف با تار و آواز در اجراهای پیشین چنان ذهن شنونده را به خود معطوف كرده كه برای شنونده عادی، ارتباط با این اثر اركسترال كمی سخت و پیچیده به نظر می رسد. بسطامی در ارائه آواز این اثر نیز به خوبی و با مهارت از عهده برآمده و یكی از آثار باارزش این خواننده فقید را رقم زده است. اگر یك بار این اثر را بشنوید، صدای آواز با خاطره های پیشین پیوند می یابد و رهایتان نمی كند كه:
موسم گل دوره حسن یك دو روز است در زمانه
ای به دل آرایی به عالم فسانه!

محمد به منش

منبع : روزنامه ایران