بافت تاریخی تهران در گذر فراموشی

تهران شهر خاطره هاست، خاطره روزهای دور. تاسیس نخستین مدرسه کشور، نخستین روزنامه ها، حوادث دوره مشروطه، ماشین دودی و سینماهایی که آخرین فیلم های اکران شده دنیا را با بهترین دوبله فارسی با صداهای جاودانه به نمایش می گذاشتند.
بخش اعظمی از بافت تاریخی تهران در قلب منطقه ۱۲ قرار دارد. بازار، پامنار، عودلاجان، خیابان ری، لاله زار، باغ سپهسالار، باغ فردوس، کوچه مروی و خیلی خیابان های دیگر. اما کافی است فقط سری به این خیابان ها بزنید تا معنای واقعی بافت تاریخی را در تهران دریابید.
بافت تاریخی تهران ۲۵ هکتار است که سه درصد وسعت شهر را در بر می گیرد اما اغلب این بافت تاریخی هم اکنون تجاری شده اند، خانه های ارزشمند قدیمی به ویژه در خیابان هایی چون پامنار، سیروس و خیابان ری به کارگاه های تولید کیف، کفش و لباس تبدیل شده اند و به همین دلیل این خیابان ها دیگر ارزشی برای زندگی کردن ندارند. ساکنان قدیمی آن به دیگر نقاط شهر مهاجرت و جای آنها را مهاجران پاکستانی، عرب و افغان پرکرده اند.
پس از سال ها بی توجهی و تخریب بافت های تاریخی، چندی است که بافت تاریخی تهران مورد توجه مسوولان شهری قرار گرفته است و تصمیم دارند دوباره این بافت را احیا کنند، هرچند کاری است بس سخت و دشوار که هزینه زیادی را می طلبد اما قرار بود با تصویب طرح جامع تهران هرگونه ساخت وساز در عرصه و حریم بافت تاریخی این شهر تنها با ارتفاع ۵/۷ متر و در ۲ طبقه ساختمانی مجاز شمرده شود.
این اقدام برای جلوگیری از بارگذاری اضافی در بناهای موجود در این بافت ها صورت می گرفت ولی این مصوبه همچنان به صورت معلق باقی مانده است.اما گشتی در مناطق تاریخی خلاف این مصوبه را نشان می دهد. گویی مسوولان کمی دیر به فکر زنده نگه داشتن بافت تاریخی تهران افتاده اند.
از سوی دیگر می توان به طرح پیاده روسازی خیابان های تاریخی همچون لاله زار، مروی و صف (باغ سپهسالار) اشاره کرد که با وجود گذشت بیش از یک سال هنوز هیچ کدام از آنها به بهره برداری نرسیده اند.
● لاله زار
در شهریور سال گذشته مدیرعامل سازمان حمل و نقل ترافیک از تبدیل ۳۰ معبر عمومی به پیاده رو خبر داد که یکی از آنها خیابان ۱۴۰ ساله لاله زار بود. از لاله زار قدیم که امروزه بورس چراغ، لامپ و وسایل الکترونیکی شده، خاطرات کمی در ذهن تهرانیان امروزی و دیروزی باقی مانده است.
بدین ترتیب قرار بود این طرح در فاز نخست در خیابان های پرازدحام هسته قدیمی شهر مانند لاله زار اجرا شود، اما به دلیل کمبود اعتبار لازم هرگز به مرحله اجرا نرسید.
لاله زار از آن جهت اهمیت دارد که بسیاری از نخستین مراکز اقامتی مسافران، سینماها و تئاترها در آن وجود داشتند؛ نخستین هتل (گراند هتل) و نخستین سالن های تئاتر و سینما.
این خیابان به دلیل آنکه روزی سینماهای فراوانی داشت، بخشی از خاطرات نسل میانسال امروز را در خود جای داده است ضمن آنکه قدمت آن بیش از این سال هاست.لاله زار در پی نخستین سفر ناصرالدین شاه به فرنگ و مشاهده خیابان «شانزه لیزه» پاریس در بخشی از باغ لاله زار طراحی شد. این خیابان نخستین خیابانی بود که سیم برق و تلگراف در آن کشیده شد و واگن اسبی در آن به حرکت آمد. لاله زار که از میدان توپخانه تا سه راه لاله زار ۸۰۰ قدم طول داشت، فضایی برای ظهور سینماهای مطرح و تئاترهایی چون نصر، پارس و آناهیتا شد.
● کوچه مروی
کوچه مروی امروز بورس خرید و فروش لوازم آرایشی و بهداشتی شده و آرام آرام عناصر تاریخی آن رو به فراموشی گذاشته است.ساماندهی کوچه مروی از دی ماه سال گذشته آغاز شد و با آنکه قرار بود تا شهریور گذشته به پایان برسد ولی هنوز از بهره برداری کامل آن خبری نیست.بازسازی این کوچه با نظارت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و کارفرمایی سازمان زیباسازی شهر تهران در حال اجراست.
در حین انجام این پروژه تمام تابلوها و سیم های زاید که خارج از مغاره ها، دید بصری عابران را مخدوش می کرد، جمع آوری شد و خدمات شهری مانند لوله های گاز، آب، برق و سیم های تلفن در اتاقک هایی که زیر زمین تعبیه شده بود، گردآوری شدند.
در این پروژه بدون آنکه کسبه محل هزینه ای در این زمینه متقبل شوند، نمای مغازه ها طبق تصویری که پیمانکار ارائه کرده بود، بازسازی شدند. ولی هنوز سنگفرش خیابان تهیه نشده و مردم همچنان از نظر رفت وآمد دچار مشکل هستند. احیای اماکن با ارزش از جمله دبیرستان مروی، مسجد و مدرسه مروی، مسجد سپهسالار قدیم (شهید بهشتی) و مسجد آقا محمود از جمله بناهای مورد توجه دست اندرکاران اجرایی این طرح بازسازی است.
● باغ سپهسالار
خیابان صف (باغ سپهسالار) نیز امروز مرکز خرید و فروش کفش شده است. این خیابان از آخرین روز اردیبهشت امسال به روی اتومبیل ها بسته شد. هرچند که در اوایل قرار بود این طرح به صورت آزمایشی اجرا شود اما کسبه از اجرای آن ناخشنود بودند، چرا که مشتریانشان کمتر شده و برای تخلیه بار مشکل داشتند. آنها همین طور از نبود پارکینگ می نالیدند ولی پس از مدتی از اجرای آن با همت سازمان زیباسازی شهر تهران سنگفرش آن آغاز شد.
ناهمگونی بافت و طراحی نامطلوب ساختمان های جدید، کالبد بصری نامناسب و ناهماهنگی در فضاها و کاربری ها، مبلمان شهری آشفته در کنار آلودگی صوتی و هوا و غیربهداشتی بودن محیط از مشکلات اساسی خیابان صف محسوب می شد.
ولی همچنان با گذشت ماه ها از آغاز اجرای این طرح، این خیابان نیز همچون دیگر خیابان هایی که قرار بود به شکل پیاده رو استاندارد و دیدنی درآیند تا هم هویت قدیم تهران را نشان دهند و هم عاملی برای جذب گردشگر باشند به اتمام نرسیده است و با وجود بارش برف و باران در فصل سرما و نزدیکی روزهای عید هیچ تمهیدی برای رفت و آمد شهروندان در آن اندیشیده نشده است. به گفته دست اندرکاران پروژه بهسازی باغ سپهسالار قرار بود تا مهرماه به اتمام برسد.
● عودلاجان
عودلاجان را شاید بتوان زیباترین و اعیانی ترین بخش طهران قدیم نام گذاری کرد. محله ای نزدیک به ارگ حکومتی که بیشتر تاریخ سازان در آنجا سکنی داشتند.محله ای که به دنبال ساماندهی بافت های فرسوده به طور کامل تخریب شد؛ با اینکه با شماره ۱۵۳۸۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود.
در عودلاجان خانه های بسیاری متعلق به یهودی های فراری بود که سندی نداشتند و به همین دلیل نیروی انتظامی و شهرداری این خانه ها را که اغلب در بین آنها خانه های تاریخی نیز دیده می شد، تخریب کردند تا محله را از وجود معتادان پاکسازی و بهسازی کنند. این تخریب نه تنها از تعداد معتادان خیابانگرد نکاست بلکه خانه های تاریخی ثبت شده را نیز از بین برد. گفته می شود به جای این خانه های تاریخی قرار است پاساژهای گران قیمت ساخته شود، چرا که این زمین ها به دلیل نزدیکی به بازار بزرگ وضعیت تجاری مطلوبی دارند.از خانه های تاریخی که در عودلاجان قرار داشتند می توان به خانه های وزیرمختار فرانسه، عضدالدوله، عزت الدوله و پسران عباس میرزا و همچنین مساجد میرزاصالح، صاحب دیوان و میرزاصالح اشاره کرد.
● بافت تاریخی، بافت فراموشی
اما هنگامی که قرار بود برای ساماندهی بافت تاریخی، شهردار ویژه ای به کار گرفته شود، محمدباقر قالیباف دی ماه امسال از به تعویق افتادن این طرح خبر داد و بررسی طرح بافت تاریخی را تا پایان نیافتن مطالعات و تصویب نهایی طرح جامع و تفصیلی امکان پذیر ندانست. وی گفت؛ در حال حاضر در طرح های تفصیلی، بافت های فرسوده مورد توجه قرار گرفته که یکی از اولویت های بافت فرسوده تهران ساماندهی بافت تاریخی آن است. مسوولان میراث فرهنگی و گردشگری و شورای عالی شهرسازی و معماری در مورد قرار گرفتن بافت تاریخی در محدوده بافت فرسوده بدون محدودیت و ضوابط خاص با شهرداری تهران نیز تفاهم نرسیده اند.
در همین رابطه دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری از قرار گرفتن «بافت تاریخی» در فهرست واحد بافت های فرسوده خبر داد که بر اساس آن تمام دستورالعمل های تخریب و بازسازی بافت فرسوده، در بافت تاریخی تهران هم امکان پذیر است. بدین ترتیب تا چند سال آینده هیچ یادگار فرهنگی از طهران قدیم برجای نخواهد ماند.

مرجان حاجی رحیمی

منبع : روزنامه کارگزاران