باغ فتح‌آباد تبریز

باغ فتح‌آباد در نزدیکی روستائی به همین نام در حدود ۵ کیلومتری شهر تبریز در مسیر جاده باسمنج واقع است. عرصه باغ به وسعت ۳۰ هکتار بوده و ساختمان دو طبقه برون‌گرا به وسعت ۲۰۰ مترمربع در امداد مسیر اصلی باغ قرار گرفته است. اطلاعات کمی در مورد چگونگی ساخت و بانیان باغ فتح‌آباد موجود است.تنها سند مدون، کتاب باغ‌های ایران و کوشک‌های آن، تألیف دونالد ویلبر است.ویلبر در کتاب مذکور در توصیف باغ چنین نوشته است: ”در نزدیکی شاه گل باغی به نام فتح‌آباد واقع شده است. مرکز باغ از درختان میوه پوشیده شده است. ولی محور طویل آب تمام باغ را به طرز متداول در ایران، به‌هم متصل می‌سازد و به آن یک نوع هماهنگی می‌دهد. فقط بنای جدیدی که به‌جای کوشک قدیم ساخته شده، هماهنگی آن را بر هم می‌زند. هرگاه قسمت مرتفع، یعنی سمت جنوبی باغ وارد شویم، می‌بینیم که این خیابان پست و بلند است و شکل حوض‌هائی که در مسیر آن قرار گرفته‌اند نیز مختلف است. در یک قسمت حاشیه‌های سبزی در کنار نهرها به چشم می‌خورد که آنها نیز به‌نوبهٔ خود با حاشیه‌ای از گل شمعدانی زینت یافته‌اند. سرانجام به برجسته‌ترین نقطهٔ باغ، یعنی استخر عمیقش می‌رسیم که اطراف آن را سنگ کار کرده‌اند. این استخر بسیار عمیق است و اطراف آن را درختان کهن و تنومندی احاطه کرده است. قسمت شمال این استخر قدری بلندتر از سطح زمین است. این همان چیزی است که در استخر شاه گل نیز دیده می‌شود. هیچ‌یک از قسمت‌های این باغ به تنهائی زیبائی فوق‌العاده و چشمگیری ندارد، در حالی‌که به‌طور کلی جذاب و آرام است.“بنا به اظهارات ریش‌سفیدان، به ظاهر ساخت باغ را به ساعدالملک، یکی از معتمدان شهر تبریز، نسبت می‌دهند. باغ در حدود ۱۵۰ سال قبل توسط خاندان عدل خریداری می‌شود. از موارد معامله در سند باغ، قنات، استخر، بخشی از اراضی روستای فتح‌آباد و ساختمان موجود فعلی باغ (ظاهراً در آن زمان یک طبقه بود) قید شده است. باغ در زمان وراث عدل، به‌خصوص ”غلامرضا عدل“ توسعه می‌یابد و به وسعت فعلی می‌رسد. مجموعهٔ باغ و عمارت فتح‌آباد در زمان خاندان عدل بازسازی می‌شود و به ظاهر این بازسازی توسط یکی از معماران محلی به نام ”حاج عباس علی ترفیعی“ انجام شده است. از موارد بازسازی می‌توان به رطوبت‌زدائی عمارت باغ و الحاق یک طبقه به آن، جلوگیری از نشتی استخر و آب‌نما و ساخت یک‌‌سری حوضچه در امداد محور اصلی باغ (شمالی ـ جنوبی) بین عمارت و آب‌گیر انتهای باغ اشاره کرد. در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی مجموعهٔ باغ برای رطوبت‌زدائی توسط معمار محلی ”حاج علی اصغر عدالتی“ دوباره بازسازی و بازنگری می‌شود. آموزش و پرورش استان آذربایجان‌شرقی، این باغ را در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی از خاندان عدل خریداری می‌کند و در راستای اهداف آموزش و پرورش با تغییر کاربری به‌صورت ”اردوگاه فرهنگی الغدیر“ در می‌آید. هم‌سو با اهداف آموزش و پرورش برای تبدیل باغ به این اردوگاه بخشی از زمین‌های اطراف باغ در دو قسمت باغ در حد شمالی و جنوبی اتوبان و نیز در منطقه بیرونی و حد جنوبی، غربی و شرقی باغ، جهت توسعه باغ و ساخت ابنیههٔ متناسب با اردوگاه در دستور کار آموزش و پرورش قرار می‌گیرد. باغ و عمارت فتح‌آباد در آذرماه سال ۱۳۷۸ هجری شمسی به شمارۀ ۲۵۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت می‌رسد و هم‌سو با اهداف توسعهٔ باغ، میران فرهنگی تبریز، توسعه و تغییر کاربری باغ فتح‌آباد را جزو برنامه‌‌های مطالعاتی خود قرار می‌دهد تا توسعه‌ٔ باغ باعث از بین رفتن هویت واقعی آن نشود. در همین راستا آموزش و پرورش زیر نظر میراث فرهنگی تبریز در صدد احیاء باغ به شیوهٔ پیشین (کاشت درختان از بین رفته، احیای دسترسی‌های تاریخی و جدید، بناهای تاریخی موجود و دیوارکشی اطراف باغ) برآمد، به‌طوری‌که تاکنون یکی از محورهای اصلی مسیر آب زیر نظر میراث فرهنگی تبریز مرمت شده و بخش عظیمی از صفه‌سازی محورهای آب، حوضچه‌ها و آب‌گیرها در برنامه‌ٔ زمان‌بندی مرمت باغ قرار گرفته است. باغ جزو نمونه باغ‌هائی است که در زمینی کمابیش مسطح با شیب کم بنا شده است. محور اصلی باغ در امتداد شمالی ـ جنوبی متناسب با مسیر حرکت آب قنات و در حد فاصل محور اصلی پیادە‌رو طراحی شده است. برای کنترل شیب معبر پیاده‌رو، هشت سکو با ۱۸ پله با اختلاف سطح کل مسیر ۳۰۵ سانتی‌متر در نظر گرفته شده است. در وسط محور اصلی باغ درست در امتداد جوی آب در وسط هر یک از سطوح (پله‌های طراحی شده) حوضچه‌هائی به شکل مستطیل و دایره ساخته شده است (چهار حوضچه به شکل دایره و یک حوضچه به شکل مستطیل در ابعاد متفاوت) که در میان هر یک فواره‌ای موجود است. باغ مذکور در گذشته دارای درختان بیشتری نسبت به وضع کنونی بوده و با استناد به نقشهٔ ترسیم شدهٔ ویلبر و ریش‌سفیدان منطقه، محل باغ، معدن درختان پیوندی نارون (قره آغاج) بود. از این درختان به تعداد هشت اصله در اطراف حوضچه‌ی دایره‌ای، چهار اصله در اطراف آب‌نمای مربع شکل و دوازه اصله در اطراف ‌آب‌گیر اصلی روبه‌روی عمارت باغ وجود داشت. عمارت اصلی باغ در امتداد محور اصلی قرار دارد و بنا به نقل قول ویلبر ساختمان جدید در محل کوشک قدیمی ساخته شده است. این عمارت به شکل کوشکی ساده و کوچک به‌صورت ساختمانی برون‌گرا به وسعت ۲۰۰ مترمربع در دو طبقه ساخته شده است. ساختمان طوری طراحی شده که امکانات کمابیش کافی برای زندگی دائم یک خانوار در دو طبقه وجود داشته است. با استناد به نقشهٔ ترسیم شدهٔ ویلبر در گذشته ابنیه‌هائی چون سرویس‌های بهداشتی و اصطبل در مجموعه موجود بود که به‌علت عدم مراقبت و نگهداری از بین رفته‌اند.
امیر بانی مسعود

منبع : ماهنامه معماری و فرهنگ