نگاه ایران به سپر دفاع موشکی آمریکا در شرق اروپا

دولت آمریکا به لهستان و جمهوری چک پیشنهاد داده است تا سامانه دفاع ضدموشکی شامل ۱۰ موشک رهگیر در خاک لهستان و یک سامانه راداری در خاک جمهوری چک مستقر کند. آمریکا قصد دارد این سامانه را تا قبل از سال ۲۰۱۰ مستقر کند. دولت آمریکا استقرار این سامانه دفاع موشکی را امکانی برای مقابله با موشک های دوربرد ایران و کره شمالی می داند.
لهستان استقرار این سامانه را فرصتی برای نزدیکی بیشتر مناسبات خود با آمریکا می داند، اما در عین حال درصدد گرفتن تضمین هایی در رابطه با کمک آمریکا به تقویت سامانه های پدافند هوایی لهستان،‌ افزایش همکاری و تبادل اطلاعات امنیتی بین دو کشور و تلاش بیشتر واشنگتن برای تسکین نگرانی های روسیه است. برادران کاچینسکی اعلام کرده اند آن ها به سپر دفاع ضد موشکی به دلیل آن که موجب امنیت بیشتر لهستان می شود علاقمند هستند. جمهوری چک نیز همچون لهستان می خواهد با پذیرش درخواست آمریکا، وفاداری خود را به اثبات برساند. از دیدگاه دولت جمهوری چک، احداث این پایگاه در درجه اول پرستیژی برای چک است و مسایل امنیتی و اقتصادی آن در مراحل بعدی اهمیت قرار دارند.
جمهوری لهستان و چک آمادگی خود را برای آغاز مذاکره در خصوص استقرار این سامانه در خاک کشورهایشان اعلام نموده اند. هر چند انتظار می رود روند این مذاکرات و استقرار احتمالی این سامانه چند سال به طول بیانجامد.
● استقرار سامانه دفاع موشکی در شرق اروپا و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران
مهم ترین سؤالی که در این مبحث می توان مطرح کرد این است که آیا استقرار این سامانه دفاع موشکی، تهدیدی برای امنیت جمهوری اسلامی ایران تلقی می شود؟
در این زمینه دو دیدگاه مختلف مطرح شده است. عده ای از کارشناسان معتقدند اقدامات نظامی فرامنطقه ای آمریکا به صورت مستقیم یا غیرمستقیم علیه منافع ج.ا.ایران قابل تفسیر است. بر این مبنا استقرار سامانه دفاع ضدموشکی آمریکا در شرق اروپا حلقه ای دیگر برای تهدید ایران و همچنین گام دیگری برای تحکیم یک جانبه گرایی آمریکا است. لذا ضروری است برای مقابله با این تهدید،‌ اقداماتی چون توجه کشورهای اروپایی به حساسیت حضور نظامی آمریکا در خاک اروپا،‌ و توجه روسیه به خطر افزایش مانور نظامی آمریکا در نزدیکی خاک این کشور پی گیری شود.
البته این که موضوع استقرار سامانه دفاع موشکی علیه ایران تلقی می شود از سوی تعدادی از کسانی که نمی خواهند این مسأله تنشی در روابط روسیه با آمریکا و کشورهای اروپایی پدید آورد هم مطرح شده است. مقامات آمریکایی بارها در مذاکرات خود با طرف های روسی، هدف این سامانه را ایران و کره شمالی معرفی کرده اند.
وابسته نظامی سفارت لهستان در مسکو، «آنژی لواندوفسکی»‌ هم در واکنش به اعتراضات علیه این مسأله در روسیه، اظهار داشت «لهستان مسأله سامانه ضدموشکی در خاک خود را با توجه به تهدیدات از سوی ایران یا کره شمالی بررسی می کند.» وی طی یک کنفرانس مطبوعاتی در روز ۶ فوریه در مسکو اظهار داشت «تهدید از سوی ایران ظرف ۵-۶ سال آینده وجود خواهد داشت.» به ادعای وی ایران تا سال های ۲۰۱۰-۲۰۱۳ از موشک های بالستیک با برد بیش از ۶ هزار کیلومتر برخوردار خواهد شد. البته مشخص است که این اظهارنظر برای رهایی از فشار مقابله روسیه علیه لهستان مطرح شده است.
عده ای نیز سعی دارند این موضوع را با حساسیت نسبت به مسأله هسته ای ج.ا.ایران پیوند دهند. این گروه معتقدند آمریکا مدتی است تلاش دارد تا پرونده هسته ای ایران را از موضوعی سیاسی به موضوعی امنیتی تبدیل کند. در جریان پیچیده‌ شدن معادله هسته‌ای ایران، آمریکا در مورد تهدیدات احتمالی علیه اروپا از سمت تهدیدات موشکی ایران تبلیغ و بزرگ‌نمایی می نماید. این تاکتیک برای افزایش وزن در کفه امنیتی موضوع هسته ای ایران تلقی می شود.
در مقابل عده‌ای معتقدند برخلاف اظهارات مقامات آمریکایی، این طرح در اصل به منظور کنترل بیشتر خاک روسیه، از نزدیک ترین نقطه در اروپای شرقی به این کشور صورت می گیرد و نه ترس از موشک های میان برد ایران یا کره شمالی. آمریکا هم‌اکنون استقرار ۱۸ سامانه دفاع موشکی در اختیار دارد که از این میان، ۱۶ سامانه در آلاسکا و ۲ سامانه در کالیفرنیا مستقر هستند. طبق برنامه جدید پنتاگون تا سال ۲۰۱۳ تعداد این سامانه‌ها باید به ۵۴ برسد: ۴۰ سامانه در آلاسکا، ۴ سامانه در کالیفرنیا، و ۱۰ سامانه در لهستان؛ این به معنای محاصره کامل روسیه است.
ضمن این که در باور این عده از کارشناسان، آمریکا برای مقابله با ایران یا کره شمالی می تواند از پایگاه های خود در نزدیکی مرزهای این کشورها بهره ببرد و نیازی به احداث پایگاه موشکی در شرق اروپا ندارد. بر این مبنا،‌ مصلحت بر این است که ج.ا.ایران به صورت مستقیم در این قضیه وارد عمل نشود. شاید از همین رو باشد که آقای لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، طرح موضوع تهدید ایران برای اروپا در این قضیه را «جوک سال» خواند. این گفته مبتنی بر این واقعیت است که تهران هیچ گاه اروپا را تهدید نکرده است.
در تأیید دیدگاه دوم، بسیاری از سیاست مداران اذعان کرده اند که این برنامه به صورت آشکاری روسیه را هدف قرار داده است؛ به عبارت دیگر این مسأله، مسأله ای بین متحدان آمریکا و روسیه است و نه علیه ج.ا.ایران. نگاهی به مواضع تند مقامات روسیه علیه این طرح نیز مؤید همین دیدگاه است. روسیه با صراحت مخالفت خود را با این طرح اعلام داشته و این اقدام را تهدیدی برای امنیت ملی روسیه و تلاش امریکا برای بر هم زدن تبادل قدرت در شرق اروپا می داند. رئیس جمهور روسیه به پراگ و ورشو هشدار داد «اگر آن ها درخواست واشنگتن را بپذیرند، با پیامدهای آن روبرو خواهند شد.» در واکنش های دیگر مقامات مسکو ماهیت این پیامدها مشخص تر شد. مقامات کاخ کرملین تهدید کردند در صورت پذیرفتن این طرح از سوی لهستان، تحریم هایی را علیه این کشور اعمال خواهد کرد. روز ۱۵ فوریه ۲۰۰۷ رئیس ستاد ارتش روسیه، «ژنرال یوری بالوژوسکی»، هم هشدار داد در صورتی که لهستان در مورد استقرار بخشی از سامانه دفاع ضدموشکی آمریکا در خاک کشورش توافق نماید، روسیه ممکن است با نصب موشک های کوتاه برد و میان برد در کالیننگراد در صدد تلافی برآید.
واکنش های روسیه تنها به اعتراض های جدی به لهستان و جمهوری چک محدود نماند و به بر هم خوردن توازن قوا در اروپا و آسیب به روابط مسکو و واشنگتن هم اشاره شد. وزیر دفاع روسیه، «سرگئی ایوانف»، در اظهارات خود متذکر شد این مسأله توازن قوا در اروپا را بر هم خواهد زد. وی اعلام کرد «این طرح به همکاری ها میان واشنگتن و مسکو ضربه وارد خواهد کرد و به خاطر این طرح عدم توافق های زیادی میان آمریکا و روسیه در شورای امنیت سازمان ملل به وجود خواهد آمد.» اظهارات پوتین در اجلاس امنیتی مونیخ نیز دربرگیرنده چنین مضامینی بود.
به علاوه برخی از کشورهای همسایه جمهوری های چک و لهستان نیز این طرح را تهدیدی علیه امنیت خود می دانند و در این خصوص ابراز نگرانی کرده اند. از جمله مقامات بلاروس و اوکراین بارها مخالفت خود را با این طرح اعلام داشته اند و اجرای این نقشه ها را تهدیدی برای امنیت ملی خود قلمداد کرده اند.
● استقرار سامانه دفاع موشکی در شرق اروپا و تشدید اختلافات دو سوی آتلانتیک
مقامات واشنگتن مدعی هستند طرح استقرار سامانه های پدافند موشکی این کشور در لهستان و چک با هدف حمایت از کشورهای اروپایی در برابر حملات موشکی صورت می گیرد، در حالی که بسیاری از مقامات اروپایی ضمن مخالفت جدی با اجرای این طرح، نسبت به عواقب انجام آن هشدار داده اند. طرح آمریکا برای استقرار دفاع ضدموشکی در لهستان و جمهوری چک علاوه بر اعتراض مردم این کشورها و کشورهای هم‌جوار، موجب بروز اختلاف نظر میان اعضای اتحادیه اروپایی نیز شده است. حتی برخی از شخصیت های حزبی و حکومتی در اروپا اعلام کرده اند این طرح، احتمال احیای دودستگی و اختلاف‌نظرهای مربوط به چگونگی رابطه میان کشورهای دو سوی اقیانوس اطلس را در پی دارد. با توجه به این مراتب،‌ این سؤال مطرح است که آیا موضوع تشدید اختلاف دو سوی آتلانتیک و یا تشدید اختلافات در درون اروپا در این قضیه، یک بحران فزاینده تلقی می شود؟
در این زمینه هم دو دیدگاه مختلف مطرح شده است. عده ای بر این باور هستند که این موضوع موجب تشدید اختلافات در درون اتحادیه و اختلافات دو سوی آتلانتیک می شود. این گروه برای تأیید نظرات خود به اظهارنظرهای برخی از شخصیت های اروپایی مخالف این طرح استناد می کنند.
از جمله آن که رئیس جمهوری سابق فرانسه، «ژاک شیراک»، روز ۹ مارس پس از حضور در اجلاس سران اتحادیه اروپایی گفت «طرح آمریکا می تواند موجب تفرقه در اتحادیه اروپایی و بروز یک جنگ سرد جدید شود.» او گفت «ما باید برای پرهیز از ایجاد تفرقه ای جدید در اروپا و یا بازگشت به نظام گذشته بسیار مراقب باشیم.»
نخست وزیر اوکراین، «ویکتور یانکوویچ» هم با انتقاد از استقرار این سامانه در اروپای مرکزی هشدار داده است که «اروپا نباید همانند دوره قبل از جنگ عراق مجدداً دچار تفرقه شود.»
در نیمه دوم ماه مارس، «یاپ هوپ شفر» دبیرکل ناتو هم درباره تبعات منفی استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در اروپا هشدار داد. وی در گفتگو با روزنامه «فایننشال تایمز» گفت استقرار این سامانه می تواند خطر جدایی و اختلاف بین اعضای این ائتلاف را ایجاد نماید. وی افزود، برنامه آمریکا می تواند با طرح های کنونی ناتو برای به کار انداختن یک سامانه پدافند موشکی تا سال ۲۰۱۰ تکمیل شود.
جالب این که برخی از مقامات لهستانی هم برای توجیه موافقت خود از تضعیف ناتو سخن گفته اند. معاون وزیر امور خارجه لهستان، «ویتولد واشچیکفسکی»، در اوایل ماه مارس اعلام کرد «ناتویی که ورشو در سال ۱۹۹۹ به آن پیوست، دیگر اتحاد قابل اطمینانی نیست و ورشو اطمینان دارد در صورت بروز رویارویی با روسیه تنها می تواند روی کمک آمریکا حساب کند.» این اظهارات در پارلمان لهستان نیز مورد حمایت قرار گرفت.
اما عده ای دیگر از کارشناسان معتقدند نباید از نظر دور داشت که اتحادیه اروپایی ظرفیت حل سیاسی چنین بحران هایی را دارد. اگر از اختلافات در میان مقامات کشورهای اروپایی در این خصوص هم سخن گفته می شود، اکثر اعتراض ها متمرکز بر دو محور «ضرورت گفتگو با روسیه در خصوص این طرح»‌ و «طرح این موضوع در چارچوب ناتو» است. به برخی از این اظهار‌نظرها توجه کنید:
نماینده عالی اتحادیه اروپایی در امور سیاست خارجی، «خاویر سولانا»، در اوایل مارس اعلام کرد «هر ملت اتحادیه اروپایی آزاد است تصمیم بگیرد که سامانه دفاع موشکی آمریکا را بپذیرد یا نپذیرد. لهستان و چک تهدیدی برای هیچ کس نیستند.» در عین حال وی گفت «ما باید تلاشمان را برای داشتن روابطی خوب و محکم با روسیه انجام دهیم.
وزیر خارجه لوکزامبورگ، «ژان اسلبورن»، با ابراز نگرانی عمیق خود از پایگاه های ضدموشکی آمریکا گفت «چنان‌چه ما روسیه را در حاشیه قرار دهیم، هیچ ثباتی در اروپا نخواهیم داشت … ما باید کمک کنیم تا لهستان و جمهوری چک با موضع اروپایی همسو شوند.»
مقامات آلمان نیز اظهارنظرهای مشابهی داشته اند. وزیر امور خارجه آلمان، «فرانک والتراشتاین مایر» در انتقاد از طرح آمریکا در خصوص راه اندازی سامانه دفاع موشکی در شرق اروپا گفت «از آن جا که محل استقرار موشک های مذکور در نزدیکی مرزهای روسیه است بهتر بود تا پیش از اجرای این طرح با روسیه مشورت می شد.» وزیر دفاع آلمان، «فرانز ژوسف یونگ» هم در اوایل مارس پیشنهاد کرد «طرح استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در شرق اروپا باید بخشی از یک چارچوب گسترده تر ناتو باشد. این طرح می تواند در ائتلاف نظامی ناتو قرار گیرد.»
جالب این که سازمان ناتو در ابتدا امکان هرگونه مشارکت در مذاکرات آمریکا، لهستان و جمهوری چک در مورد طرح های واشنگتن برای استقرار سامانه دفاع ضدموشکی در اروپا را منتفی دانست. «جیمز آپاتورایی»، سخنگوی دبیرکل ناتو، در ۱۴ مارس به خبرنگاران گفت «مذاکرات آن ها دوجانبه است و ناتو هیچ نقشی در آن ندارد و هیچ تمایلی هم برای ایفای نقش در آن ندارد.» اما پس از آن «یاپ هوپ شفر»، دبیرکل ناتو، در اواخر ماه مارس در بروکسل اعلام کرد بر این باور است که استقرار هر نوع سپر دفاع موشکی در اروپا باید تمام اعضای ناتو را تحت پوشش خود قرار دهد. وی گفت «روند دخالت بیشتر ناتو در این مسأله باید با نشست های شورای آتلانتیک شمالی با متخصصین دفاع موشکی از ۲۶ کشور عضو تقویت شود.»
به علاوه روسیه از نظر تکنیکی با افزایش و استقرار موشک های بالستیک و موشک های چند کلاهکی و با موشک های رادارگریز، توانایی مقابله با این طرح را دارد و مخالفت روسیه با این طرح منجر به یک جنگ سرد جدید و مسابقه استراتژیک تسلیحاتی همانند جنگ سرد نخواهد شد. «سرگئی ایوانف»، وزیر دفاع این کشور در اظهار‌نظری ابراز داشته است نیروهای هسته ای استراتژیک روسیه به خودی خود، تضمین کننده امنیت تحت هر سناریویی می باشند.
● بررسی پیشنهاد روسیه برای استفاده از پایگاه های موشکی در همسایگی ایران
در اجلاس گروه هشت که در اولین روزهای ماه ژوئن ۲۰۰۷ در آلمان برگزار شد، ولادیمیر پوتین به آمریکا پیشنهاد داد به جای نصب موشک در لهستان و جمهوری چک، از پایگاه رادار موشکی روسیه در جمهوری آذربایجان (موسوم به گابالا) استفاده کند. رئیس جمهوری روسیه با بیان این که کشورش خواهان بازسازی پایگاه موشکی روسیه در جمهوری آذربایجان است، از آمریکا خواست برای غلبه بر بحران موجود میان دو کشور، در توسعه مشترک این پایگاه موشکی مشارکت کند. در عین‌حال رئیس جمهور روسیه خاطرنشان کرد «فکر نمی کنم این مسأله باعث تضعیف روابط روسیه با ایران شود؛ چرا که مدت زیادی از فعالیت پایگاه رادار موشکی در آذربایجان می گذرد و بنابراین روابط روسیه با ایران تحت تأثیر این پیشنهاد قرار نخواهد گرفت.»
در صورت تحقق این پیشنهاد، سپر موشکی در کنترل روسیه است، هر چند که به پذیرش جمهوری آذربایجان نیز بستگی دارد. از این رو عده ای این پیشنهاد را تاکتیکی از سوی روسیه می دانند تا بدین‌وسیله آمریکا را به واکنش مجبور نماید. از دیدگاه روس‌ها، اگر قصد آمریکا، ایران است می تواند در آذربایجان به هدف خود برسد؛ اما اگر روسیه را مدنظر دارد، پس ایجاد تجهیزات در اروپا و به ویژه اروپای شرقی می تواند موضوع ایران را در این مسأله منتفی کند. این پیشنهاد به تعبیری، هم نوعی همکاری و هم نوعی مچ‌گیری است. برخی از گفته‌های رئیس جمهور روسیه در پایان نشست گروه هشت نیز تأیید کننده همین باور است. وی در گفت‌و‌گو با خبرنگاران اظهار داشت «دوستان آمریکایی ما درصدد ایجاد یک سامانه دفاع موشکی در اروپای شرقی علیه موشک‌هایی هستند که عملاً وجود خارجی ندارد.»
نباید از نظر دور داشت که پیشنهاد روسیه به نوعی بار دیگر واکنش برخی کارشناسان در مورد احتیاط در نزدیکی به روسیه را برانگیخت. از این منظر، با موضع‌گیری‌های روسیه باید پیش‌بینی رفتارهای بعدی این کشور را هم علیه ایران داشته باشیم. نباید از نظر دور داشت که روسیه بر اساس منافع خود عمل می‌کند و بارها هم‌پیمانانش را برای دست‌یابی به منافع عالی‌تر، قربانی سیاست‌های خود نموده است.
البته پیشنهاد روسیه با مخالفت آمریکا و دبیرکل ناتو روبرو شد. مقامات آمریکا در ابتدا این پیشنهاد را جالب توصیف و اعلام کردند آن را بررسی خواهند کرد. اما در ادامه از رد این پیشنهاد توسط آمریکا خبر داده شد. «هوپ شفر»، دبیرکل ناتو نیز چنین طرحی را به دلایل فنی فاقد کارآیی در حفاظت اروپا در برابر حملات موشکی توصیف کرد. به گفته وی، تأسیسات راداری مستقر در جمهوری آذربایجان به دلیل نزدیکی نمی تواند به طور مؤثر موشک‌های پرتاب شده از سوی ایران و کره شمالی را ردگیری کند. این دلیل از سوی برخی کارشناسان بهانه تلقی می شود و باعث تقویت ایده تهدید این سامانه علیه روسیه می شود.
بر همین اساس می توان پیش بینی نمود که این سامانه در جهت رقابت های تسلیحاتی روسیه و آمریکا در شرق اروپا مستقر شود و روسیه نیز همانند گذشته پاسخ خود را به این مسأله با افزایش توانایی های نظامی نشان دهد.
● ضرورت اصلاح تصویر ایران؛‌ اصل بنیادین قضیه
مقامات آمریکایی تلاش نموده اند با ساختن و برجسته نمودن تهدید از جانب کشورهایی چون ایران، نیات واقعی خود را از پی گیری طرح استقرار سامانه دفاع موشکی در شرق اروپا پنهان نمایند. اما بسیاری معتقدند عنوان کردن تهدید ایران، بهانه‌ای برای تعدیل واکنش‌های روسیه است. نکته ای که دستگاه سیاست خارجی کشورمان باید به آن توجه جدی نماید، این است که با تصور تهدید ایران که در تبلیغات رسانه های غربی آن چنان تکرار می شود که وسیله‌ای برای توجیه توسعه برنامه های تسلیحاتی و نظامی آمریکا (از جمله در مورد این طرح) قرار می گیرد، مقابله شود و تلاش برای اصلاح این تصویر به صورت جدی دنبال شود. تلاش رسانه های غربی در این خصوص در حدی گسترده است که تدبیر سیاستمداران، و اقدام جدی و هماهنگ رسانه های داخلی،‌ نهادهای تبلیغاتی و نمایندگی های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور را می طلبد. تلاش برای ارائه تصویری صلح طلبانه از ج.ا.ایران، پرهیز از اظهارات جنجالی و تهدیدآمیز، گسترش این ایده که ایران هیچ گاه تهدیدی برای اروپا نبوده است، توجه دادن جامعه جهانی به نقش سازنده ج.ا.ایران در عرصه های مختلف و باور ایران به رویکرد دموکراتیک در حل مسائل منطقه ای و بین المللی در همین راستا ضروری به نظر می رسد.

منبع : حمید زنگنه