حاج محمدکاظم ملک‌التجار

حاجی کاظم ملک‌التجار پسر آقا محمدمهدی ملک‌التجار تبریزی متولد حدود ۱۲۶۶هـ .ق. ساکن تهران بود. وی که در سال ۱۲۸۷هـ. ق. پس از درگذشت پدر خود ملقب به ملک‌التجار شد، برخلاف پدر وجهه چندان خوبی نداشت و به واسطه ارتباط با میرزا علی‌اصغرخان اتابک مرجعیتی پیدا کرده از این راه بر ثروت و ارثیه پدری افزود.
معروف است که مکنت او به حدی بود که می‌توانست به شاهزادگان و حاکمان وقت مبالغ کلانی قرض دهد ازجمله او در یک نوبت هشتاد هزار تومان به شاهزاده مؤیدالدوله پسر شاهزاده حسام‌السلطنه قرض داد تا برای دریافت فرمان حکومت خراسان به ناصرالدین شاه تقدیم کند.
همچنین ملک‌التجار در بخشهای مختلف اقتصادی فعالیت داشت که از آن جمله می‌توان به شرکت عمومی ویژه فعالیتهای مالی و بانکی و شرکت تجارتی فارس در شیراز (که در نشر اسکناس فعالیت داشت) و همچنین به تأسیس راه بین آستارا و اردبیل اشاره کرد.
وی از مخالفان بانک شاهی و از دوستان و دلالان سفارت روس محسوب می‌شد تا جایی که روسها بعد از مشروطیت نیز از حمایت او دست برنداشتند.
کلنل کاساکوفسکی در کتاب خود، گزارش ِ مورخ ۲۶ اوت ۱۸۹۷ و. باراودی، یکی از مدیران بانک استقراضی روس در تهران را به هیئت مدیره بانک استقراضی ایران منعکس کرده و می‌نویسد: « اتحادیه‌ای به نام شعبه سندیکایی از صرافان و بانکداران متنفذ مانند برادران طومانیانس، حاج لطفعلی، اتحادیه، باقر صراف و ملک‌التجار تشکیل شد و به وسیله این سندیکا و همچنین عمال بی شمار آنها، مبالغ زیادی اسکناس برای تبدیل به پول نقره به بانک شاهی ارائه گردید. در این یورش شدید به بانک شاهی، شدیدترین فعالیت و جد و جهد از طرف ملک‌التجار بروز داده شد. به نحوی که دولت حکم توقیف او را داده و وی که به موقع مسبوق شده بود مدتی خود را مخفی نمود.»
کاساکوفسکی درباره ملک‌التجار می‌گوید: « حاج ملک‌التجار ... سردسته تجار تمام تهران و سراسر آذربایجان می‌باشد و خود آذربایجانی است.»
وی برای ساختن راه شوسه از آستارا به اردبیل و در موقع بهره‌‌ برداری از راه مزبور به شرکاء چیزی نداد و عموم خلق را از شرکت عمومی مأیوس کرد. در نتیجه شرکاء بر علیه او اقدام کردند اما هر چه تلاش کردند چیزی به دست نیاوردند. بنابر این وی که تحت فشار بود راه را توسط پسرش حاج محسن آقا به یک تبعه روسی به نام ورتمان اجاره داد و وی متولی راه شد.
در کار بانک ملی حاج کاظم ملک‌‌التجار سرمایه بانک را حیف و میل نمود و هنگامی که او را برای این منظور تعقیب کردند به سفارت روس پناهنده شد و در سفارت جای مناسبی به او داده شد.
چند تن از مأموران وزارت عدلیه که سرپرستی آن با فرمانفرما بود، (گویا خرده حسابهای دیرینه‌ای با ملک‌التجار داشتند) سحرگاه روز ۱۳ تیر ماه ۱۲۸۶ برای بازداشت او اعزام گردیدند و وی با صراحت لهجه‌ای که داشت خود را بیگناه خواند و مطمئن بود که می‌تواند از خود دفاع کند.
سفارت روس حمایت از وی را تا به جایی رسانید که فرمانفرما رئیس عدلیه وقت با لباس تمام رسمی به سفارت روس احضار شد و وی در مقابل تمثال تزار روس معذرت‌خواهی نمود.
ملک‌التجار سرانجام در ربیع‌الثانی ۱۳۰۵ خورشیدی درگذشت وی را در مشهد در حرم امام رضا (ع) در دارالحفاظ به خاک سپردند.

فریده شریفی

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران