سرخسها(Ferns)

سرخسها گروهی از گیاهان آوندی هستند كه در شاخهPolypodiophyta قرار دارند. این گروه به همراه وابستگان خود (پنجه گرگیان، دم اسبیان) پتریدوفیت نامیده می شوند. اصطلاح پتریدوفیت به طور سنتی برای توصیف همه گیاهان آوندی فاقد دانه به كار می رود. بر اساس شواهد فسیلی، سرخسها نخستین بار در اوایل دوره كربونیفر(حدود ۳۵۰میلیون سال پیش) ظاهر شده اند و در این دوره غالب ترین رویش را تشكیل می دادند. بیشترین تعداد سرخسهای این دوره منقرض شدند اما برخی باقی مانده و به صورت اشكال پیشرفته تكامل یافتند، به گونه ای كه در دوره كرتاسه بسیاری از خانواده های پیشرفته سرخسها پدیدار گشتند. سرخسها از نظر داشتن برگهای حقیقی با لیكوپودیوفیت ها متفاوتند و از نظر فقدان دانه از گیاهان پیشرفته تر(بازدانگان و نهاندانگان) متمایز می شوند.
سرخسها نظیر گیاهان دانه دار دارای چرخه زندگی هستند كه اغلب با عنوان تناوب نسلی(alternation of generations) مطرح می شود و شامل یك فاز اسپوروفیتی دیپلوئید و یك فاز گامتوفیتی هاپلوئید است. بر خلاف بازدانگان و نهاندانگان، در سرخسها گامتوفیت موجودی آزاد است.
● ساختار سرخس
۱) ساقه : سرخس ها اغلب دارای ساقه زیرزمینی(ریزوم) هستند كه برگها از آن منشا می گیرند. ریزوم دارای بافتهای هادی(گزیلم و فلوئم) و فیبرهای اسكلرانشیمی است. بعضی از سرخسهادارای ساقه ایستاده نیمه چوبی می باشند مثل خانوادهCyatheaceae كه در برخی گونه ها طول ساقه به ۲۰متر هم می رسد.
۲) برگ : برگ در سرخسها اصطلاحا فروند(frond) نامیده می شود. برگها دو نوع هستند: Trophophyll : برگی است كه اسپور تولید نمی كند و تنها وظیفه فتوسنتز را انجام می دهد. Sporophyll : برگی است كه اسپور تولید می كند. این برگها آنالوگ مخروطهای كاجها یا پرچمها و برچه ها هستند. این برگها تخصص یافته نیستند و شبیه برگهای نوع اول می باشند و عمل فتوسنتز را انجام می دهند. فروند دارای دو بخش است: دمبرگ و پهنك. پهنك ممكن است تقسیم شده نباشد و ساده باشد ویا این كه منقسم باشد یعنی به برگچه ها تقسیم شده باشد كه به آن برگ مركب شانه ای(pinnate) گفته می شود كه به حالتهای یك بار شانه ای، دو بار شانه ای ویا سه بار شانه ای دیده می شود.
۳) ریشه : ریشه ها معمولا روی ریزومها تشكیل می شوندو اغلب فیبری هستند.
۴) اسپورانژ : اسپورانژها كیسه ها یا كپسولهای تولید كننده اسپور هستند كه به یكدیگر متصل شده و سور(sorus) را تشكیل می دهند. آرایش اسپورانژها در سرخسها بسیار متنوع است. بیشترین سرخسها دارای اسپورانژهایی هستند كه در سطح زیرین فروند قرار دارند و در یك الگوی سازمان یافته كه معمولا در ارتباط با رگبرگهاست آرایش می یابند. در بسیاری از موارد، سرخسها دارای یك پوشش محافظ بر روی سور می باشند كه ایندوزی(indusium) نامیده می شود. اسپورها در حالت طبیعی در گروههای چهارتایی تشكیل می شوند. یك سرخس ممكن است میلیونها یا شاید بیلیونها اسپور در طول زندگی خود تولید نماید.
در مرحله اسپوروفیتی از طریق میوز اسپورهای هاپلوئید تولید می شوند. اسپورهابر روی زمین می افتند و از طریق تقسیم سلولی و رشد تشكیل نوعی گامتوفیت قلبی شكل یا كلیوی شكل سبز (با ابعاد ۱۰-۳ میلی متر طول و ۸-۲ میلی متر عرض) را می دهند كه پروتال(prothallus) نامیده می شود. گامتوفیت سرخسها با گامتوفیت گیاهان دانه دار بسیار متفاوت است. پروتال فتوسنتز كننده است، تنها از یك لایه سلول تشكیل شده و دارای ریزوئید است (ساختاری كه شبه ریشه است اما ریشه نیست ودارای سلولهای طویلی است كه جاذب آب و مواد غذایی می باشند). همچنین قارچهای میكوریزایی نیز در بدست آوردن مواد به یاری پروتال می باشند. در سطح زیرین پروتال اندام تولیدمثلی نریعنی آنتریدی كه كروی و كوچك است و اندام تولید مثلی ماده یعنی آركگن كه بطری شكل است تشكیل می شوند. در درون آنتریدی آنتروزوئید(گامت نر) تولید می شود و از طریق شنا كردن خود را به گردن آركگن می رساند و با ااسفر(گامت ماده) كه در درون اركگن است لقاح می یابد.
روشهای دیگر تولید مثل نیز در سرخسها وجود دارد. یكی از این روشها آپوگامی است. در این روش تولید اسپوروفیت بدون انجام لقاح صورت می پذیرد. این حالت بیشتر زمانی اتفاق می افتد كه گامتوفیت تحت شرایط خشك می روید. به عنوان مثال برخی از سرخسهایی كه در مناطق بیابانی سازگار شده اند از این شیوه تولید مثل بهره می جویند. روش دیگر روش تولید مثل رویشی است كه در هیبریدهای عقیم واز طریق ریزوم صورت می پذیرد.

منبع : گیاه شناسی