تاملی بر معنای عرفان حقیقی

«موتوا قبل ان تموتوا» این حدیث پیامبر اکرم (ص) را بارها شنیده‌ایم یا در کتب‌های مختلف حدیثی یا تفسیری خوانده‌ایم. حال سوالی در ذهن ایجاد می‌شود که چگونه ممکن است انسان بمیرد، قبل از آنکه زمان و موعد مرگش فرا نرسیده است؟
برای پاسخ دادن به این سوال ابتدا باید معنای رهایی را توضیح دهیم.
همان‌طور که می‌دانیم بخش عمده وجود ما، خالی از شکل فیزیکی و غیر مادی است که اندیشه، جنبه معنوی و باطنی آن را تشکیل می‌دهد. پس تفکر یک بعد اساسی در زندگی ما به شمار می‌آید که ابعاد معنوی و حقیقی زندگی ما در آن جای می‌گیرد. ولی وابستگی‌های ما تنها از طریق واسطه‌ای به نام جسم است. ما انسان‌‌ها به خود قبولانده‌ایم که وابستگی جزئی و قسمتی از زندگی ماست. و در صورت نبود آن، از بخشی از احساس انسانی خود به دور مانده‌ایم. ولی این نکته را نباید فراموش کنیم که جوهر وجودی انسان در تفکر است و تفکر با وابستگی بیگانه است. در جسم رویابین اتصال و وابستگی به افکار وجود دارد ولی بعد از بازگشت درخواهیم یافت که همه اشیا و چیزهایی که به آن وابسته‌ایم، توهم و خیالی بیش نیست و ما وابسته به چیزی هستیم که خودمان آنها را خلق کرده‌ایم و یا اگر کمی تامل کنیم که انسان پس از رهایی از جسم خاکی (مرگ) اگر به پشت سر نگاه کنیم ، به تمام آن چیزهایی که به آن وابسته بودیم و به بی‌ارزشی همه آنها می‌رسیم. وابستگی به جسم خاکی، همچون گرایش به رنج و عذاب است و خود را در دامان آتش انداختن بدون تمایل به رهایی از آن.
پس رهایی از جسم، به معنای لاقیدی و بی‌اهمیت انگاشتن جسم نیست، این معمایی پیچیده است که معطوف داشتن توجه به روح و موجودیت غیر مادی خود، همواره منجر به پاسداری بیشتر از جسم فیزیکی که منزلگاه روح است می‌گردد. بنابراین این جمله را باید بپذیریم که انسان نمی‌تواند صاحب یا مالک چیزی یا کسی باشد مثلا وقتی در دنیا چیزی را با پول می‌خریم مثلا خانه، اتومبیل و ... فکر می‌کنیم که صاحب و مالک آن شی شده‌ایم در صورتی که این فکر کاملا اشتباه است زیرا مالک حقیقی خداوند است به دلیل اینکه مالکیت انسان در طول مالکیت خدا قرار دارد بنابراین مالکیت در انتها به خداوند می‌رسد، پس انسان از خود هیچ ملکیتی ندارد همان طور که در سوره حمد نیز این مالکیت ثابت شده است. وابستگی به هر شکل و نوع سد و مانعی است در راه بیداری و بقای روح در صورتی که رهایی موجب بیداری و تعالی و سعادت است پس هر قدر بتوانیم از وابستگی به افراد و اشیا دوری کنیم، با موانع کمتری از سر راه زندگی‌مان مواجه خواهیم شد. بنا بر عقاید بسیاری از علمای بزرگ و روانشناسان رهایی و عدم وابستگی یکی از راه‌های سیر و سلوک الی الله و یکی از مراحل عرفان است. رهایی پدیده‌ای است که در ابعاد روحی و تفکرات ناگرفته تحقق می‌یابد و فرایند تزکیه است که ما را به سوی آزادی از نیازهای زندگی دنیای جسمانی و مادی هدایت می‌کند. حال که متوجه شدیم رهایی یکی از مراحل مهم عرفان است و با آن در ارتباط است. به مفهوم و معنا و انواع عرفان می‌پردازیم.
در تعریف عرفان وقتی تمام تعاریفی که علما کرده‌اند را جمع کنیم به یک تعریف جامع و کامل می‌رسیم که قیصری می‌نویسد: «علم به خداوند سبحان از حیث اسماء، صفات، ظاهر او و شناخت حالات مبدا و معاد، حقایق عالم و چگونگی رجوع این حقایق به حقیقی یگانه ذات احدیت- و همچنین شناخت راه سلوک و مجاهد، برای خلاصی نفس از تنگناهای قیود جزئی دنیا و شهوات- و اتصاف آن به صفت اطلاق و یکتا- پاکی کامل و شهود در مرحله بقا و فناء» از تعریف بالا (قیصری) به خوبی مشخص می‌شود که عرفان حقیقی به عرفان نظری و عرفان عملی تقسیم می‌شود. طبق نظر شهید مطهری (رحمه الله علیه) عرفان عملی عبادت است از آن قسمت که رابط وظایف انسان را با خودش و با جهل و با خدا را بیان می‌کند این عرفان را (سیر و سلوک) نامیده‌اند. (۱) و در تعریف عرفان نظری فرموده‌اند: عرفان نظری به تفسیر هستی، خدا و جهان و انسان بحث می‌کند. ایشان نتیجه‌گیری که از این دو عرفان کرده‌اند این است که، عرفان نظری مانند فلسفه است یعنی می‌خواهد هستی را تفسیر کند برخلاف عرفان عملی که مانند اخلاق است و می‌خواهد انسان را تغییر دهد. از تعاریفی که در بالا به آن اشاره شد می‌توان به این نتیجه رسید که عرفان عملی مقدمه عرفان نظری است. زیرا ابتدا باید با اخلاقی تمام قلب را از ناخالصی‌ها و اغیار پاک کرد تا به مرحله شهود در سیر تا حقیقت آن گونه که شایسته است بر سالک جلوه‌گر شود.
در این رابطه خواجه عبدالله انصاری در مقدمه کتاب منازل السائرین می‌گوید: انسان به نهایت فنا و بقا یا توحید ناب نمی‌رسد مگر آنکه بدایت را پشت سر بگذارد و آن در صورتی است که اولا اخلاق کامل داشته باشد ثانیا از سنت و شریعت متابعت کامل شود. ثالثا نهی الهی جدی گرفته شود. رابعا در مواجهه با مردم مهربان باشد خامسا از هر کس و هر چیز که موجب وابستگی او می‌شود و به فتنه می‌اندازد دوری کند که این همان رهایی است و مهمترین مرحله‌ای که در مقدمه به آن اشاره شد. در اثر این علل و عبودیت است که انسان به قدرت و توانایی می‌رسد به طوری که روح از بدن منتقل می‌شود و نیاز خودش را از بدن سلب کند می‌رسد به مرحله‌ای که هر تصرفی که بخواهد در بدن خودش بکند می‌کند به طوری که می‌تواند جلو حرکت قلب خودش را یک ساعت بگیرد و نمیرد، قدرت پیدا می‌کندنفس نکشد و نمیرد و با همین بدن طی الارض می‌کند. حتی قدرت بر تصرف در دنیای بیرون نیز می‌کند و این هم در اثر قرب به ذات اقدس الهی و در اثر نزدیک شدن به کانون لایتناهی هستی است.
ولی صدها افسوس که در برابر این عرفان اصیل و حقیقی، عرفان‌های دروغین و صوفی‌گری حیله‌گرانه از بازار و رونق خوبی برخوردار است، به طوری که صدای همه عارفان حقیقی را در آورده است. به گفته خواجه عبدالله انصاری این‌ها از گروه سوم هستند یعنی اهل دعوی باطل‌‌اند هم خود در فتنه افتاده‌اند و هم دیگران را به فتنه می‌اندازند. و تمام این اعمال ساحرانه و ماهرانه و گرایش به عرفان سرخپوستی و هندی که وجه مشترک همه اباحه‌گری، لاابالی‌گری و بی‌قیدی نسبت به لزومات شریعت و عرفان حقیقی است از یک طرف حکایت از این دارد که اولا فطرت بشر به معنویت گرایش دارد و ثانیا انحراف و وارونگی معنویت در دوره جدید است که شیادانی از این عطش سوء استفاده می‌کنند و جوانان و افراد ساده‌لوح را به سمت محفل‌هایی می‌کشانند که نتیجه آن جز دوری از هدف متعالی عرفان چیزی نیست. ادعای کاذب آنها به جایی می‌رسد که امروزه یعنی در دوره معاصر آنها مدعی نبوت و مهدویت می‌کنند و یا خود را از نایبان خاص حضرت ولی‌عصر (عج) می‌دانند و تمام مردمان ساده‌‌لوح دوروگرد آنها را می‌گیرند و پول‌های هنگفتی را به آنان می‌پردازند.
به نظر روا نشناسان علل یا عواملی که موجب می‌شود اینان چنین ادعاهایی کنند ۳ چیز است:
۱) اختلال رفتاری- روانی که به صورت عقده‌های حقارت درآمده و برای اینکه به چشم بیایند یعنی مورد توجه مردم قرار بگیرند دست به چنین ادعاهایی می‌زنند.
۲) یکی دیگر از اختلال‌های روانی آنها احساس خود بزرگ بینی می‌کنند آن چنان که گویی در این دنیا نیستند و از نظر روانشناسی اینان دچار هزیان گویی و توهم شده‌اند که باید با دارو درمان شوند.
۳) سومین علل جدای از دو علل بالا است یعنی اگر پی برده شد که فرد مدعی دچار چنین اختلالی نیست بنابراین بازی بیش نیست که خود مدعی کننده برای منفعت سود مادی به چنین عواملی دست می‌زنند و در این مورد دست افراد یا کشورهای بیگانه بی‌تاثیر نیست. خلاصه کلام اینکه عرفان حقیقی با وصول و رسیدن به حق و فنا تحقق می‌یابد و عارف حقیقی با فنا کردن خود در خدا به بی‌خودی می‌رسند و «انا الحق» بیان این بی‌خودی آنان است که امامان و تمام اهل ولایت ماذون به افشای آن نیستند همچون حضرت علی (ع) که نمونه کامل عارف کامل بود به طوری که خار پایش را فقط در معاشقه با خدا توانسته بیرون بیاورند و یا امام خمینی نمونه کامل اهل ولایتی که عارف به تمام معنا بود ولی هیچ زمانی در قید حیات خود ادعای عرفان نکردند به طوری که شاگردان وی پی به این عرفان عملی و نظری او بردند. نکته‌ای که اینجا مطرح است این مطلب است که عرفان چیزی جدا از دین نیست به طوری که انسان عارف با انجام و عمل به همه واجبات و دوری و ترک از همه محرمات، و عمل به تمام دستورات الهی و تلاش در تحصیل اخلاص، با توجه به اهل ولایت و تبعیت تام از امام معصوم (ع)، آن گاه است که توفیق الهی رفیق راه می‌شود و راه را به همراه راهبر به ما می‌نمایند به طوری که خداوند می‌فرمایند:
«عن جاهد فینا لنهدینهم سبلنا» (سوره عنکبوت/ ۶۹)
و اما در پایان در مورد حدیث «موتوا قبل ان تحوتوا» که در آغاز نوشته آوردم باید بگویم علاوه بر علما و فقها و فلاسفه اسلامی که آن را تفسیر کرده‌اند دانشمندان و فلاسفه غربی نیز پی به تفسیر این حدیث برده‌اند و آنها عقیده دارند که روح پلید ماده طلب، آن روح دنیا پرست، آن روحی که جز چشم و هم‌چشمی کاری ندارد اگر بمیرد، در جای آن روحی برمی‌خیزد که تمام نیکی‌های دنیا، تمام نعمت‌های عالم را با خود به ارمغان می‌آورد. و منظور آنها از رهایی همان استغنا است که یکی از مراحل عرفان حقیقی است و هنگامی که انسان‌ها به استغنا رسیدند جهان و هر چه در آن است متعلق به انسان‌هاست.

زهرا یوسفی مصری
پی‌نوشتها:
-۱ استاد مطهری، مرتضی، کلیات علوم اسلامی؛ (کلام- عرفان- حکمت عملی)، انتشارات صدرا، تهران، مرداد ۱۳۸۰
-۲ استاد مطهری، مرتضی، آزادی معنوی، انتشارات صدرا، تهران، خرداد ۱۳۸۰

منبع : روزنامه رسالت