ماشین‌‌های پیر با شناسنامه‌های جوان

در سال ۸۲ حدود ۱۴۰ میلیون تن انواع مواد معدنی در کشور تولید شد که این رقم در سال ۸۳ به ۱۵۰ میلیون تن رسید و پیش بینی می شود امسال از رشدی ۱۰ درصدی برخوردار شود.
میزان صادرات مواد معدنی نیز در سال گذشته ۱۸۶ میلیون دلار بود که این رقم به اضافه کانی های فلزی و غیر فلزی، مواد فرآوری شده معدنی، کنسانتره و مواد خام به یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار رسیده است. در واقع حدود ۳۰ درصد از صادرات غیر نفتی کشور در سال گذشته مشمول محصولات معدنی اعم از مواد معدنی خام و فرآوری بوده است. امروزه اهمیت بخش معدن در اشتغال‌زایی، صادرات غیرنفتی، ایجاد ارزش افزوده و ... به خوبی بر همگان و به‌ویژه دولتمردان محرز شده و به تبع آن شاهد اقدامات مختلفی در این بخش هستیم که می‌تواند نویددهنده حرکت رو به جلو و مثبتی در بخش معدن باشد؛ هر چند که ممکن است کاستی‌ها و نقاط ضعفی هم به چشم آید.
● فرسودگی ماشین‌آلات معدنی
یکی از موانع بخش معدن، فرسودگی ماشین‌آلات معدنی موجود در کشور است؛ به طوری که بر اساس برآوردهای انجام شده بخش اعظمی از ماشین‌آلات موجود در معادن ایران فرسوده‌اند و این موضوع علاوه بر افزایش باطله حاصل ازمعادن، سودآوری این بخش را نیز کاهش داده است. دولت در سال‌های اخیر به منظور جایگزینی تجهیزات قدیمی و از کار افتاده موجود در معادن، اقدام به واردات ماشین‌آلات معدنی کرده و با فروش ماشین‌آلات به صورت اقساطی در جهت نوسازی این بخش گام‌هایی برداشته است. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که در حال حاضر ورود تجهیزات معدنی با طول عمر بالا از کشورهای دیگر به ایران نیز در حال انجام است که شاید یکی از مهم‌ترین دلایل آن، قیمت بالای تجهیزات معدنی به عنوان عاملی برای تمایل معدنکاران به خرید ماشین‌آلات دست دوم باشد. هم‌اکنون ماشین‌آلات سنگین دست دوم و فرسوده از کشورهای اروپایی و یا کانادا خریداری و در کشورهای حاشیه خلیج‌ فارس به فروش می‌رسند که یکی از مشتریان آنها معدنکاران ایرانی هستند. البته این مساله از طریق اعطای معافیت گمرکی به واردکنندگان ماشین‌آلات معدنی تا حد زیادی قابل حل است. تعرفه فعلی واردات ماشین‌آلات معدنی با عمر کمتر از پنج سال ۳ درصد است و واردکنندگان ماشین‌آلات با عمر بیشتر از پنج سال باید تعرفه ۱۳ درصدی پرداخت کنند و اینها نمونه‌ای از سیاست‌های دولت برای جلوگیری از ورود ماشین‌آلات فرسوده به کشور است.
هم اکنون ماشین آلات مورد استفاده در معدن مس سرچشمه دو دسته اند: یک دسته عمری بالای ۲۵ سال دارند و دسته دیگر عمرشان بین ۱۷ تا ۲۵ سال است و این در حالی است که عمر مفید این ماشین آلات بین ۵ تا ۱۰ سال است. در واقع هر دو دسته عمر مفیدشان را گذرانده اند و نگهداری از آنها مشکلات خاص خودش را دارد، چرا که معدن سرچشمه در حال عمیق شدن است و باید از ماشین آلات بزرگتری استفاده شود، اما تکنولوژی این ماشین آلات در اختیار شرکت‌های آمریکایی است که هم اکنون شرایط خرید آنها برای کشور ما به دلیل تحریم مهیا نیست. از سوی دیگر ذخایر گچ ایران بالغ بر یک میلیارد و۹۸۵ میلیون تن است و ایران می تواند سهم بسزایی در تولید و صادرات این ماده داشته باشد؛ ولی واحدهای تولیدی به علت فرسودگی خطوط تولید و کمبود ماشین آلات متحرک مورد استفاده در معادن، بالابودن نرخ بهره بانکی برای سرمایه گذاری برای تهیه ماشین آلات ، عدم امکان جایگزینی آنها به دلیل نداشتن نقدینگی وعدم بازدهی موفق به توسعه این بخش نشده اند.
● قیمت بالای ماشین‌آلات
اعتبار امسال بخش معدن ۱۴میلیارد تومان است که تاکنون حدود ۳ میلیارد تومان آن به تامین ماشین‌آلات معدنی اختصاص یافته است. در این بین بالا بودن قیمت ماشین‌آلات معدنی دلیل اصلی استفاده نکردن از این نوع تجهیزات و فرسودگی تجهیزات معدنی موجود در کشور است که این مشکل از طریق اعطای وام‌های بلندمدت و با بهره پایین به معدنکاران قابل حل است. هم‌اکنون قیمت یک دستگاه بولدوزر بزرگ حدود ۲۶۰ تا ۳۰۰ میلیون تومان است و با توجه به این که بهره‌برداری از یک معدن نیازمند استفاده از چندین ماشین و تجهیزات معدنی است، لذا معدنکاری هزینه بالایی را به خود اختصاص می‌دهد. بر اساس برنامه ریزی انجام شده قرار است تا پایان امسال حدود ۲۰۰ دستگاه انواع ماشین‌آلات معدنی با شرایط اقساطی و بهره ۱۲درصدی از سوی سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران و بانک صنعت و معدن بین بهره‌برداران معادن توزیع شود. براساس یک قرارداد، تا پایان برنامه چهارم تعداد یک هزار دستگاه لودر و بولدوزر از طریق سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی با تسهیلات ویژه به معدنکاران واگذار خواهد شد و این در حالی است که سال گذشته نیز واردات حدود ۲۰۰ دستگاه ماشین آلات معدنی با متوسط قیمت بولدوزر ۲۶۰ میلیون و لودر ۱۵۵ میلیون تومان به کشور پیش بینی شده بود که به دلایل مختلف به طور کامل محقق نشد و از سال گذشته تاکنون تنها ۲۱۱ دستگاه لودر و بولدوزر در اختیار معدنکاران قرار گرفته و گفته می‌‌شود که ۵۴ دستگاه نیز در حال واگذاری است. البته قرار است قرارداد واگذاری ۱۴۶ دستگاه ماشین‌آلات نو معدنی به معدنکاران تا پایان امسال امضا شود. برای این منظور قراردادهایی با شرکت‌های داخلی سازنده ماشین‌آلات معدنی امضا شده و در مورد ماشین‌آلاتی که امکان تولیدشان در داخل وجود ندارد نیز سعی بر این است که کار واردات تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی با تشکیل یک شرکت مادر توسط بخش خصوصی انجام شود.
شاید جالب باشد که هیچ کجای دنیا معدنکار، پولی را برای ماشین آلات در ابتدای راه نمی پردازد، بلکه دستگاه را با بهره صفر تا یک درصد به صورت قسطی خریداری کرده و با آن شروع به فعالیت می کند. در حالی که در کشورما، معدنکار باید با بهره بالای بانک برای خرید ماشین آلات اقدام کند و سودی که از تولید مواد معدنی نصیبش می شود را چند برابر کند تا توان پرداخت اقساط را داشته باشد.
به هر حال توسعه بخش معدن و بالابردن بهره وری در این بخش به منظور ایجاد اشتغال و داشتن صرفه اقتصادی در گرو نوسازی ماشین آلات است که نقش دولت در این زمینه حایز اهمیت است، زیرا توان تولید ماشین آلات معدنی در ایران وجود دارد. به عنوان نمونه لودر و بولدوزر مهمترین نیاز معدنکاران بخش خصوصی است و با توجه به وجود ۲ هزار و ۸۰۰ معدن فعال در کشور که تمامی آنها نیاز به نوسازی و تجهیز دارند، می توان گفت که معادن کشور درحال حاضر دست کم به ۵ هزاردستگاه لودر و بولدوزر نیاز دارند که با توجه به ظرفیت‌های داخلی می توان به تمامی نیاز معدنکاران داخلی پاسخ مثبت گفت. شاید بیان این مطلب خالی از لطف نباشد که ظرفیت شرکت هپکو ساخت سالانه ۵ هزار دستگاه ماشین آلات است که سهم بخش معدن از این میزان فقط ۱۰ درصد است. طبق گفته مسوولان این شرکت، کشور به هیچ وجه مشکل تامین ماشین آلات معدنی را ندارد و به دلیل نداشتن تقاضا ۵۰ درصد از ظرفیت این کارخانه صرف ساخت تجهیزات می‌شود. البته وزیر صنایع و معادن نیز درباره گرانی ماشین‌آلات معدنی وعده داده که با اعطای سهمیه‌های استانی و با توجه به نیاز و اولویت آنها از فشار بیشتر بر این بخش خواهیم کاست.● تعمیر و نگهداری از تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی
بالابودن هزینه لازم برای تعمیر تجهیزات معدنی باعث شده که معدنکاران بدون انجام تعمیرات، فشار بالایی بر ماشین‌آلات معدنی وارد کنند. بالابودن هزینه تعمیرات و مطلوب نبودن خدمات ارائه شده به صاحبان ماشین‌آلات معدنی از موارد موثر در ناکارآمدی تجهیزات معدنی و در نتیجه کاهش سود حاصل از معادن ایران است؛ به طوری که هزینه تعمیر یک دستگاه بولدوزر حدود ۳۵ میلیون تومان است که این رقم بالایی برای معدنکاران محسوب می‌شود. همچنین نبود سرویس نگهداری صحیح از تجهیزات معدنی در ایران باعث شده که از این ماشین‌آلات به میزان کمتر از عمر مفیدشان استفاده شود. در بسیاری از موارد نیز مشکلات موجود در زمینه تامین قطعات یدکی باعث تاخیر در تعمیر ماشین‌آلات معدنی شده و همین امر عمر تجهیزات را کاهش داده است. همچنین کیفیت و قیمت خدمات پس از فروش قابل ارائه به معدنکاران ایرانی بسیار متفاوت از استانداردهای جهانی است؛ به طوری که هزینه خدمات پس از فروش ماشین‌آلات معدنی در ایران در حد بالایی است و علاوه بر این کیفیت خدمات و تعمیرات نیز در حد مطلوبی قرار ندارد. البته سطح کیفی خدمات پس از فروش نسبت به گذشته بهتر شده است، ولی فاصله زیادی تا رسیدن به استانداردهای جهانی دارد.
● عمر مفید ماشین‌آلات معدنی و تاخیر در واردات
عمر مفید ماشین‌آلات معدنی در ایران بسیار پایین‌تر از استانداردهای جهانی است؛ به طوری که عمر مفید تجهیزات معدنی بر اساس قانون پنج سال است، در حالی که ماشین آلات مورد استفاده در معادن ایران عمری بالاتر از این مقدار دارند. در حال حاضر کمتر از هزار دستگاه ماشین آلات معدنی موجود در کشور عمری پایین تر از پنج سال دارند که این تعداد در مقایسه با کل ماشین‌آلات معدنی ناچیز است. تاکنون نیز حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد ماشین آلات معدنی موجود در کشور نوسازی شده‌اند و بخش عمده‌ای از این تجهیزات فرسوده‌اند. از سوی دیگر واردات ماشین‌آلات معدنی از سال ۷۲ تاکنون با محدودیت روبه‌روست که این امر می‌تواند از دو منظر حمایت از تولیدکنندگان داخلی و عدم جوابگویی ماشین‌آلات داخلی در بخش معدن مورد توجه قرار گیرد. در این رابطه قرار است حدود ۴۰۰ دستگاه ماشین آلات معدنی با تسهیلات پنج ساله با نرخ ۱۳ درصد وارد و در اختیار معدنکاران قرار گیرد؛ ضمن این که واردات حدود ۲۵۰ دستگاه ماشین‌آلات معدنی توسط دولت طی سال گذشته و دریافت پول آن در اقساط پنج ساله از معدنکاران از جمله اقدامات موثر در جهت بهبود وضعیت تجهیزات معدنی کشور بوده است.
● واردات ماشین‌آلات مستعمل
به طور میانگین بیشتر ماشین‌آلات مورد استفاده در معادن کشور عمری بالای ۱۷ سال دارند و این در حالی است که بر اساس نرم‌های جهانی، عمر ماشین‌آلات نباید از ۵ سال بیشتر باشد، چرا که اقتصادی نیست. بسیاری از معدنکاران عقیده دارند که بیشتر ماشین‌آلاتی که وارد شده اند، عمری بالای ۱۵ سال دارند و به عنوان ماشین‌آلات ۵ ساله در داخل به معادن واگذار می‌شوند و این عملکرد توهین به مملکت است، زیرا کشور توانایی ساخت این ماشین‌آلات را با کیفیت برابر و قیمت ارزان دارد و دلیلی وجود ندارد که ماشین آلات دسته دوم فاقد راندمان مناسب به کشور وارد شود.
به گفته نایب رییس خانه معدن ایران، مشکل اصلی معدن‌داران کشور تعرفه بالای واردات ماشین‌آلات سنگین است که با قدرت بالاتر از ۳۲۰ اسب بخار برمبنای ۲۰ درصد محاسبه می‌شود، زیرا با توجه به عدم تامین نیاز معدن‌داران، از این نوع دستگاهها باید وارد کشور شود که با تعرفه بالا امکان‌پذیر نیست و موجب لطمه معدن‌داران کشور شده است. به گفته وی، تعرفه واردات ماشین‌آلات سنگینی که امکان ساخت آن در داخل وجود ندارد باید به صفر برسد و فقط چهار درصد تجمیع عوارض به آن اضافه شود.
از سوی دیگر عده‌ای معتقدند که تصویب مجوز واردات ماشین آلات مستعمل راهسازی و معدنی که در انتهای کار دولت به تصویب رسید، در کوتاه مدت ضربه جدی به مصرف کننده داخلی و تولید وارد می‌کند و مغایر با اهداف کلی نظام و تقویت تولید در کشور است؛ زیرا ماشین آلات در نیمه دوم عمر خود هزینه بر نیز می‌شوند و از این رو هزینه نگهداری سنگینی بر مصرف‌کننده تحمیل می‌کنند. در حال حاضر ۸۰ درصد هزینه نگهداری این ماشین‌ها برای نیمه دوم کارکرد آنان است، در حالی که نیمه نخست عمر این ماشین‌آلات فقط ۲۰ درصد مجموع هزینه نگهداری را به خود اختصاص می‌دهد و در مصوبه فوق ورود ماشین آلات با بیش از ۲۰ سال عمر ماشین نیز مجاز شناخته شده است.
یکی از نمایندگان مجلس نیز در این باره می‌گوید: ورود ماشین‌آلات مستعمل راهسازی و معدنی خارجی با سیاست‌های دولت جدید که حمایت از صنایع داخلی را سرلوحه برنامه‌های خود قرار داده ، مغایر است.
رجایی - نماینده اراک - می‌افزاید: پس از ورود انبوهی از ماشین آلات مستعمل سنگین خارجی و توقف آن در گمرک، مصوبه ورود ماشین آلات در اواخر دولت گذشته از تصویب دولت گذشت و اکنون روزانه ۱۵ درصد از این ماشین‌ا از گمرک ترخیص شده و وارد کشور می‌ود، ولی این ماشین‌لات آنقدر فرسوده هستند که مانند آهن قراضه باید آنها را ذوب کرد که ذوب کردن آنها نیز هزینه ای می خواهد و اقدامات زیربنایی بر روی این ماشین آلات نیز سرمایه های ملی را خدشه‌دار می‌کند و ادامه ورود این ماشین آلات عملا کارخانه های تولید کننده ماشین‌آلات راهسازی و معدنی کشور را با رکود مواجه می‌کند. وی همچنین از تنظیم نامه‌ای با امضای نمایندگان برای رییس‌جمهور برای توقف ورود ماشین‌آلات مستعمل خبر داد.

حسین غلامی

منبع : مجله گسترش صنعت