تشی‍ّع به رنگ آفریقا

از نقش ظریف ایران در ترویج اسلام شیعی در داکار، نباید غافل شد. این کشور از زمان شاه با سنگال همکاری‌های اقتصادی داشته است، البته دولت سنگال در سال ۱۹۸۴ از فعالیت سفارت ایران به بهانه تبلیغ دین اسلام جلوگیری کرد.
● نگاهی به استقبال سنگالی ها از مذهب تشیع
مهاجرت ایرانیان و لبنانی‌ها به کشور آفریقایی سنگال، منجر به صدور اسلام شیعی به این سرزمین شد. لبنانی‌ها با یک خوش‌‌اقبالی غیرمنتظره در اوایل دهه ۱۸۸۰ و بار دیگر در دهه ۱۹۲۰ سر از غرب آفریقا درآوردند و نخستین مهاجران به این کشور شدند. آنان برای فرار از مرارت‌‌های اقتصادی، ترک وطن کردند تا بخت خود را در آمریکای شمالی یا جنوبی بیازمایند چراکه قبلاً عده‌ای از هم‌وطنانشان به قاره جدید رفته بودند. اما درحالیکه انتظار داشتند کشتی‌شان در مارسی، تقاطع نقل و انتقالات آن زمان، پهلو بگیرد، خود را در سواحل غرب آفریقا دیدند و کشتی در داکار لنگر انداخت. استعمارگران فرانسوی با چرب‌زبانی و دادن وعده و وعید از آن‌ها خواستند در غرب قاره سیاه بمانند و بین شهرها و اهالی غرب این قاره در تجارت بادام‌زمینی واسطه‌گری کنند. رواج اسلام شیعی در سنگال تا سال ۱۹۶۹ به درازا کشید و این امر مصادف بود با آمدن شخصی به نام شیخ عبدالمنعم الزین از لبنان که پیش‌تر در نجف تحصیلات حوزوی خود را گذرانده بود. جنگ داخلی لبنان (۱۹۷۵ـ۱۹۹۲) و پیروزی انقلاب ایران (۱۹۷۹) دو رویداد مهم بودند که در تشکیل حرکت فراملی شیعی تأثیر بسزایی در سنگال گذاشتند.
تا سال ۱۹۷۸ و تأسیس مؤسسه اسلامی لبنان، هیچ تشکیلات رسمی به نمایندگی از شیعیان در سنگال فعالیت نمی‌کرد. شیخ‌ الزین با به‌کارگیری استراتژی دوبعدی کوشید هویت دینی مسلمانان لبنانی را هم‌زمان با توسعه دینی و افزایش شمار سنگالی‌هایی که متمایل به پذیرش تشی‍ّع بودند، احیا کند؛ وی برای تحقق این هدف مجبور بود احتیاط و پنهان‌کاری کند تا جماعت لبنانی و دولت سنگال به او مشکوک نشوند و طردش نکنند.
از نقش ظریف ایران در ترویج اسلام شیعی در داکار، نباید غافل شد. این کشور از زمان شاه با سنگال همکاری‌های اقتصادی داشته است، البته دولت سنگال در سال ۱۹۸۴ از فعالیت سفارت ایران به بهانه تبلیغ دین اسلام جلوگیری کرد. ولی در اوایل دهه ۱۹۹۰ دوباره اجازه بازگشایی سفارت را صادر نمود و از آن زمان، ایران به نحوی زیرکانه و ظریف به تبلیغ اسلام شیعی ادامه داده است. هر سال که سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی فرا می‌رسد، جمعی از مسلمانان برجسته لبنانی و سنگالی به دعوت ایران برای شرکت در همایش‌های مربوط به این مراسم به تهران می‌‌آیند و به هزینه دولت ایران در این برنامه‌ها شرکت می‌کنند. داکار از سفر هاشمی رفسنجانی در سال ۱۹۹۱ برای شرکت در کنفرانس سران اسلامی پوشش رسانه‌‌ای گسترده‌‌ای ارائه داد و ایران نیز در سال ۲۰۰۳ که واده، رئیس‌جمهور سنگال، به این کشور رفت متقابلاً تلافی کرد. یکی از روحانیان ایرانی حدود سه سال پیش در نزدیکی دانشگاه داکار حوزه رسول اکرم(ص) را تأسیس کرد.
با استقبال سنگالی‌ها از تشی‍ّع، ایران و لبنان بر سر این‌که کدام‌یک در دولت این کشور بیشتر نفوذ کنند، از یکدیگر سبقت می‌گیرند. تنش بین حوزه‌های دینی ایرانی و لبنانی در سنگال ناشی از دیدگاه‌های سیاسی آن‌هاست؛ ایران به نظریه ولایت فقیه که امام خمینی مطرح کرد و به فقها برای تشکیل حکومت، مشروعیت الهی می‌بخشید قائل است. حال آنکه لبنانی‌ها این دیدگاه را قبول ندارند و تبلیغ انقلاب ایران را نیز تأیید نمی‌کنند.
هرچند مذهب تشی‍ّع در حدود صد سال پیش با مهاجرت لبنانی‌ها به این کشور پای گذاشت، اما تکاپوی امروزین شیعیان سنگال، واقعه تازه‌تری است که از دو عامل منشأ می‌گیرد: ابتدا، کتاب‌هایی که به زبان‌‌های انگلیسی، عربی و فرانسوی ترجمه شد و از اوایل سال ۱۹۷۱ از ایران به سنگال ارسال شد؛ دوم آموزش اصول و مبانی تشی‍ّع که شیخ لبنانی انجام داد. مؤسسه اسلامی داکار در وهله اول نیازهای آموزشی لبنانی‌ها را برآورده می‌کند. شیخ‌ الزین در بیرون از داکار ۵ مسجد و ۱۳۰ مدرسه دینی تأسیس کرده و اداره آن‌ها را به شاگردان سنگالی‌اش سپرده است.
● گرایش مردم سنگال به تشی‍ّع
صرف‌نظر از تلاش‌های سفارت ایران و شیخ لبنانی در ترویج تشی‍ّع در میان مردم سنگال، آنچه که آنان را به این مذهب علاقه‌مند ساخته، میل و کشش و اراده خودشان بوده است. رهبران جمعیت کوچک اما در حال افزایشِ شیعیان سنگال غالباً به زبان عربی مسلط‌اند و بسیاری از آنان در کشورهای عربی تحصیلات دانشگاهی خود را گذرانده‌‌اند. الحسینو در سن ۲۲ سالگی در کتابخانه مدرسه ترکی ـ سنگالی داکار کار می‌کرد. در آنجا کتاب‌هایی راجع به تشی‍ّع نگهداری می‌‌شد که وی مایل به خواندن آن‌ها بود ولی کتابدار به او می‌گفت که شیعیان بدعت‌گذارند و کتاب‌هایشان مفید نیست. الحسینو نه تنها از تمایل خود دست نکشید بلکه درپی این ادعاها کنجکاوتر شد (از قدیم گفته‌اند که الانسان حریص علی ما مُنِع) و شروع به مطالعه کتاب‌های تشی‍ّع کرد و سرانجام به این مذهب گرایید. اسان از دیگر سنگالی‌هایی است که امواج انقلاب اسلامی بر او تأثیر قدرتمندی گذاشت و وی را به سوی تشی‍ّع سوق داد. او نحوه معرفی امام خمینی در رسانه‌های سنگال را پیگیری می‌‌کرد و از این‌که ژورنالیست‌‌های غربی و سنگالی تلاش می‌کردند تصویر نادرستی از ایشان ارائه کنند و شیعیان را کافر و مشرک جلوه دهند به‌شدت ناراحت می‌شد. از نظر او، انقلاب اسلامی ایران به اسلام و مسلمانان عزت بخشید. از بعثت پیامبر اسلام(ص) تاکنون این تنها انقلابِ موفق در تاریخ اسلام بوده است. اسان در سال ۱۹۸۷ در حال ورود به دهه سوم زندگی‌اش مذهب تشی‍ّع را اختیار کرد.
جمعی از رهبران کنونی شیعیان سنگال نیز در سایر کشورها با تشی‍ّع آشنا شدند و پس از مطالعه مبانی آن به تشی‍ّع روی آوردند. عبدو در سال ۱۹۸۸ در سن ۱۹ سالگی برای تحصیل به کانادا رفت. او در کتابخانه دانشگاه مک‌گیل در گوشه‌ای دور از دیگر دانشجویان کتاب‌‌هایی راجع به اسلام را مطالعه می‌‌کرد. پس از مدتی دریافت که مکتب تشی‍ّع به سؤالات و ابهامات او درباره اسلام و زندگی به نحوی معقول و قانع‌کننده پاسخ داده است. جامعه اخوان صوفی سنگال نتوانسته بود پاسخ‌‌های درستی برای سؤالاتی که ذهن او را به خود مشغول کرده بود، ارائه کند و بیشتر اوقات از جواب دادن طفره می‌رفتند. ابراهیما در سال ۱۹۸۷ در دانشگاه داکار تحصیل می‌کرد. نشریاتی که از ایران به دانشگاه فرستاده می‌شد و در کتابخانه دانشکده زبان عربی در دسترس قرار داشت، او را کنجکاو کرد و از این طریق، پذیرای تشی‍ّع شد. ابراهیما پس از فارغ‌‌التحصیل شدن از دانشگاه به سیرالئون رفت و با ثبت‌نام در حوزه علمیه ایرانی/ لبنانی، شریعت و فقه اسلامی را آموخت. کسانی هستند که در سنین نوجوانی با تشی‍ّع آشنا شده‌اند. شیخ‌‌الزین به عده‌ای از دانش‌آموزان شاغل به تحصیل در مدارس دینی اهل سن‍ّت بورسیه داد تا در دانشگاه الزهرا (س) در داکار که متعلق به لبنانیهاست، ادامه تحصیل دهند. تلاش مشترک ایرانی‌ها و لبنانی‌ها در تغییر مذهب این افراد، موفقیت‌آمیز بوده است.
تکاپوی مردان در جنبش شیعه بیشتر از زنان است و آنان به واسطه ازدواج با این مردان یا گرویدن یکی از مردان خانواده به تشی‍ّع، به این مذهب روی آورده‌اند. خدی از طریق یکی از رهبران جنبش شیعه با اسلام آشنا شد. در سال‌‌هایی که او دروس اسلامی را فرامیگرفت چیزی در مورد تشی‍ّع به او نگفته بودند. تا این‌که در سال ۱۹۹۰ و در دهه سوم زندگی‌اش با مفهوم حجاب آشنا شد. در آن روزها، اندک زنان محجبه سنگالی با یکدیگر روابط دوستانه برقرار می‌کردند. یکی از اعضای جنبش اصلاح‌‌طلب سنیِ عبادالرحمن از دوستان خدی بود که می‌کوشید او را به مذهب تسنن درآورد و بدین منظور وی را نزد برخی از رهبران عبادالرحمن می‌برد. در آنجا شنید که او را با نام اهل تشی‍ّع خطاب می‌کنند و برای اولین مرتبه نام شیعه به گوشش خورد. خدی تا قبل از این ماجرا کلمه شیعه را نشنیده بود. در دوراهی بر سر انتخاب راه درست، کتب تشی‍ّع را مطالعه کرد و از خدا خواست تا او را در این انتخاب یاری کند. بالاخره در یکی از شب‌‌های سال ۱۹۹۳ دعای او به اجابت رسید. آن سال سنگال با خشک‌سالی و کم‌آبی دست به گریبان بود. خدی از خدا می‌خواست او را از سردرگمی نجات دهد. در این زمان بود که باران تندی نازل شد. او این موضوع را به فال نیک گرفت و مذهب تشی‍ّع را برگزید.
● گسترش جنبش شیعیان سنگال
شیعیان سنگال در قبال مذهب تشی‍ّع احساس تکلیفی فراتر از بجا آوردن مراسم و مسائل عبادی دارند و احساس می‌کنند که باید حقیقت اسلام و شیعه را تبلیغ و به اشاعه آن کمک کنند. بیشتر مدارس و مؤسسات متعلق به شیعیان سنگالی در دهه ۱۹۹۰ تأسیس شدند و مکان آن‌ها در حومه گیدیاوایه، پارسله، یومبه‌ئول، یا در منطقه کازامانس در جنوب این کشور مانند کولدا و زیگینچور واقع شده‌ است. علما و بزرگان جنبش در عین این‌که به یکدیگر احترام می‌گذارند بیشتر مایل‌اند در مناطق بومی خودشان یا در مناطقی که فکر می‌کنند مناسب تغییر و تحول است به‌طور مستقل فعالیت کنند. هر یک از آنان در یکی از علوم تخصص دارند. بعضی از آن‌ها شیوخ تعلیم‌دیده و باکفایتی هستند که بر فقه اسلامی و فلسفه شیعی به‌خوبی تسلط دارند و عده‌ای نیز هنرمند، کارمند دولت، بانکدار، معلم، یا دانشجو هستند.
رادیو در سنگال علاقه‌‌مندان فراوانی دارد. از سال ۱۹۹۴ کسانی که به‌تازگی به مذهب تشی‍ّع درآمده بودند برای تبلیغ و اشاعه علوم و اطلاعات مربوط به این مذهب به سراغ این رسانه محبوب مردم رفتند. هدف آنان این بود تا کلیشه‌های ضدشیعی را شکسته و در برنامه‌های رادیویی با طرح مباحثی راجع به یکتاپرستی، قرآن، پیامبران و تاریخ اسلام دیدگاه‌های شیعه و سن‍ّی را بدون دامن زدن به اختلافات بیان کنند. شیعیان در برنامه‌های رادیویی از علمای مذاهب و مکاتب دیگر دعوت می‌کنند و در مناظرات خود توانسته‌اند نظریات شیعه را ترویج نمایند.
● مناسک و آداب شیعیان سنگال
تلاش‌های علمای شیعه سنگال تنها در صورتی به توفیق می‌رسد که آن‌ها بتوانند سایر سنگالی‌ها را با پیام تشی‍ّع آشنا کنند. شیعیان این کشور ضمن تأکید بر این‌که از شیعیان ایران یا لبنان تأثیر پذیرفته‌اند اما معتقدند که اسلام آن‌ها خصوصیات بومی و متمایزی از اسلام خاورمیانه یا آسیا دارد. این امر از نوع اقتباس آن‌ها از سه ماده اسلام شیعی یعنی نظام مرجعیت، عزاداری‌های عاشورا و تقیه و انطباق آن با جامعه سنگال پیداست.
بسیاری از شیعیان از یک مرجع یا عالم دینی در نجف یا قم تقلید می‌کنند. عده‌ای مقلد حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، جانشین امام خمینی(ره) هستند؛ برخی مقلد آیت‌‌الله سیستانی در نجف و سید محمد حسین فضل‌الله در لبنان و عده دیگری نیز از امام محمد شیرازی در ایران تقلید می‌کنند. آیت‌الله شیرازی در میان شیعیان حوزه خلیج فارس نیز شهرت زیادی دارد. آنان با تقلیدِ هم‌زمان از چند مرجع، وابستگی خود به صرفاً لبنان و یا ایران را کاهش می‌دهند. فرد مطلعی از سنگالی‌ها توضیح می‌داد که نظام مرجعیت مانند نظام درمانی است: چنانچه فردی در کشور ما برای درمان بیماری خود به پزشک متخصصی نیازمند باشد که آن تخصص در سنگال یافت نشود، وی را به فرانسه یا کشور دیگری می‌‌برند. مرجعیت نیز همین‌گونه است. اگر در میان شیعیان سنگالی کارشناس و متخصص خبره در امور دینی موجود نباشد آن‌ها جواب سؤالات خود را از مراجع ایران و عراق می‌گیرند.
شیعیان هرجا با اذیت و آزار یا مشکل خاصی روبه‌رو شوند به تقیه پناه می‌‌برند. سنگال کشوری نیست که مردمش زیر یوغ ستم باشند به همین علت شیعیان مدعی‌اند که به تقیه نیازی ندارند. اما کسانی که ممکن است با افشای تشی‍ّع خود دچار زحمت شوند تقیه می‌کنند. مثلاً در صورت اقامه نماز در مساجد اهل تسنن، آداب ادای فریضه به روش مذهب تشی‍ّع را ترک می‌کنند تا مجبور نباشند به افراد کم‌‌اطلاع و خشک‌اندیش که راه و روش شیعیان را غلط می‌‌دانند توضیحات طولانی و ملال‌آور بدهند. از آن گذشته، عده کمی از علمای سنگالی، تحصیلات حوزوی خود را در ایران گذرانده و معمم شده‌اند. برخی آشکارا عمامه می‌گذارند و برخی نیز از بیم حمله وهابیون ضدشیعی، بدون عمامه در جامعه ظاهر می‌شوند. کسانی هستند که توانسته‌اند هم در دل شیعیان و هم اهل تسنن برای خود جایی باز کنند. مثلاً نماینده آیت‌‌الله خامنه‌ای در سنگال که به خاطر تبحرش در فقه اسلامی مورد احترام فراوان است هم به وکالت از ایشان امور مربوط به شیعیان را رفع و رجوع می‌کند و هم از طرف یکی از رهبران صوفیه سنگال به مقام مقدِم منصوب شده است. تمسک شیعیان به تقیه موجب آزادی عمل گسترده و سهولت رفت و آمد آنان در میان اهل تسنن و تشی‍ّع شده است. روش اینان در متقاعد ساختن دیگر سنگالی‌ها مبنی بر درستی راه و مرام تشی‍ّع، بسیار مؤثر بوده است.
ماده دوم که سنگالی‌ها از سن‍ّت شیعی اقتباس کرده‌اند، بزرگداشت شهادت حسین بن علی(ع) در ایام محرم و روز عاشوراست. لبنانی‌ها برای مراسم خود واعظی را از لبنان می‌آورند. فهم عربی به لهجه لبنانی برای سنگالی‌هایی که با عربی مکتوب آشنا هستند مشکل است. شیعیان سنگال ترجیح می‌دهند عزاداری برای امام حسین(ع) را به زبان بومی خودشان وولوف انجام دهند. مراسم طبق رسوم لبنانی‌ها برای سنگالی‌ها که مردم کم‌بضاعتی هستند پرهزینه است. آن‌ها فقط می‌توانند به سخنرانی‌ها گوش بدهند. غذایی که در مراسم سنگالی‌ها توزیع می‌شود غذای بومی این کشور است که معمولاً با هزینه کمی تهیه می‌شود.
شاید علمای سنگال امکانات مالی درخور توجهی نداشته باشند اما از دانش و قوه تفکر قوی و پرمایه‌ای برخوردارند. بسیاری از آن‌ها با تحصیل در کشورهای عربی بر این زبان به خوبی مسلط شده‌اند. چون علمای شیعه توانسته‌اند به سؤالات سیاسی، معنوی، فلسفی و یا نیازهای مادی آنان به شایستگی پاسخ بگویند عده زیادی را به مذهب تشی‍ّع جذب کرده‌اند. مبلغان شیعه به زبان وولوف تعالیم خود را ترویج می‌کنند. هر یک ابتدا از خانواده و دوستان شروع می‌کنند و درنهایت با توسل به روش‌های آموزشی، برگزاری گردهمایی و یا از طریق رسانه‌ها مأموریت خود را انجام می‌دهد. شیعیان سنگالی برای جذب کمک‌های مادی و معنوی به دو شبکه فراملی شیعه، ایران (فارس) و لبنان (عرب)، وابسته‌اند. با وجودی که آنان تحت تأثیر مراجع ایران و لبنان هستند اما تأکید می‌کنند که تشی‍ّع آن‌ها رنگ و بوی آفریقا دارد. در واقع آنان با رفت و آمد در میان اهل تسنن و تشی‍ّع امیدوارند جایگاه مطلوب خود را در سیاست دینی کشورشان پیدا و تثبیت نمایند.
از نقش ظریف ایران در ترویج اسلام شیعی در داکار، نباید غافل شد. این کشور از زمان شاه با سنگال همکاری‌های اقتصادی داشته است
تنش بین حوزه‌های دینی ایرانی و لبنانی در سنگال ناشی از دیدگاه‌های سیاسی آن‌هاست؛ ایران به نظریه ولایت فقیه که امام خمینی مطرح کرد و به فقها برای تشکیل حکومت، مشروعیت الهی می‌بخشید قائل است. حال آن‌که لبنانی‌ها این دیدگاه را قبول ندارند و تبلیغ انقلاب ایران را نیز تأیید نمی‌کنند.

http://iricap.com

منبع : سایت بصیرت