جیرفت تاریخ تمدن جهان را از نو می‌نویسد

وقتی در بهار سال ۱۳۸۰ خورشیدی از منطقه محروم جیرفت خبر رسید که بومیان منطقه به‌طور اتفاقی تعدادی شیء تاریخی را در حوالی محل زندگی خود پیدا کرده‌اند و به سرعت در حال حفر زمین به منظور دستیابی به آثار تاریخی هستند، موجی از نگرانی میان دوستداران میراث فرهنگی ایران پدیدار شد.
این نگرانی موجب گشت که اهمیت و کیفیت آثار به دست آمده یک‌چند در محاق قرار گیرد و بیشتر توان و توجه رسانه‌ها و افکار عمومی صرف جلوگیری از ادامه غارت آثار تاریخی شود.وقتی غارت پایان پذیرفت و باستان‌شناسان کاوش‌های علمی در حوزه جیرفت یا بهتر بگوییم حوزه فرهنگی «هلیل‌رود» را آغاز کردند، به‌تدریج سر و کله آثار به غارت رفته در حراجی‌های اروپا و آمریکا نیز پیدا شد.
در هر دو مورد نتیجه یکی بود: هم باستان‌شناسان ایرانی و هم دلالان و خریداران آثار به‌غارت‌رفته، به آثار بدیع و شگفت‌آوری برخورده بودند که به یک تمدن تا آن روز ناشناخته تعلق داشت. از آن زمان تاکنون بیشتر توجه‌ها باز هم معطوف به حفاظت از محوطه‌های باستانی جیرفت یا کوشش برای بازگرداندن آثار غارت‌شده بوده است و فرصتی پیش‌نیامده تا آنچه از تمدن جیرفت به دست آمده و مورد بررسی پژوهشگران قرار گرفته است، هم به عموم مردم و هم به جامعه علمی کشور و حتی از آن فراتر جامعه علمی جهان معرفی شود.
با این حال، در هفته گذشته فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی یکی از نخستین گام‌ها در این باره را برداشت و با دعوت از پژوهشگران و صاحبنظران داخلی و خارجی از آنها خواست که دستاوردهای علمی و پژوهشی خود در خصوص تمدن جیرفت را در همایشی با همین نام شرح دهند. این همایش در روزهای ۱۶ تا ۱۸ اردیبهشت‌ماه جاری در تهران برگزار شد و در ۱۹ و ۲۰ اردیبهشت نیز در کرمان و جیرفت به کار خود ادامه داد.
● تمدن جیرفت و تحول در حوزه‌های معرفتی
بهمن نامورمطلق دبیرکل همایش «تمدن جیرفت» اعتقاد دارد که آثار به‌دست‌آمده از تمدن جیرفت با پنج‌هزار سال قدمت، علاوه بر حوزه باستان‌شناسی، توجه متخصصان دیگر رشته‌های علوم انسانی از جمله اسطوره‌شناسی، قوم‌شناسی، مردم‌شناسی، نشانه‌شناسی، روایت‌شناسی، سبک‌شناسی و زبان‌شناسی را به خود جلب کرده است. او می‌گوید: «آثار معماری، نوشتاری، سفالی و به‌ویژه ظروف حجاری به دست آمده از جیرفت بیانگر وجود فرهنگی است که در شاخه‌های گوناگون به رشد و پیشرفت کم‌نظیری دست یافته‌اند. گذشته از قدمت، تنوع در طراحی و روایت،‌استحکام و ظرافت در ساخت و پردازش این آثار که بیانگر تخیل خلاق هنرمندانه است، کارشناسان و استادان عرصه هنر را مسحور و مبهوت می‌کند. این آثار مدعی برابری با آثار پنج هزار سال پس از خود یعنی هنر معاصر است.»
به عقیده نامورمطلق شناخت چنین دستاوردهای شگفت‌انگیزی نه فقط حوزه‌ای همچون باستان‌شناسی بلکه بسیاری از حوزه‌های معرفتی را دستخوش دگرگونی خواهد کرد و موجب فربگی و غنای شاخه‌های علمی خواهد شد. هنرمندان و پژوهشگران عرصه هنر به نوبه خود از مخاطبان جدی کشفیات این تمدن‌اند و می‌توانند بهره‌های فراوانی از آنها ببرند.
به بیان دیگر، اعتقاد بر آن است چنانکه این چند هزار آثار یا تصاویر آنها در اختیار طراحان، تحلیلگران و منتقدان هنری قرار گیرد، جهش بزرگی را در عرصه هنر شاهد خواهیم بود. همچنین مورخان هنری نیز که بیش از پیش به این کشفیات توجه می‌کنند، بر این باورند که باید بخش‌های گسترده‌ای از تاریخ هنر این سرزمین و حتی تاریخ جهانی هنر را از نو بنگارند.
● تمدن جیرفت چه زمان و چرا شکل گرفت؟
دکتر یوسف مجیدزاده، سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی جیرفت و دبیر علمی همایش تمدن جیرفت، بهتر از هر کس دیگری می‌تواند به این پرسش پاسخ گوید. او ابتدا به توصیف وضع جغرافیایی و اقلیمی شهرستان جیرفت می‌پردازد که در شکل‌گیری تمدن جیرفت (حوزه هلیل‌رود) نقش انکارناپذیری داشته است. به گفته او «شهرستان جیرفت با وسعتی در حدود ۱۸۰۰۰ کیلومتر مربع در استان کرمان در جنوب شرق ایران قرار گرفته است. میانگین ارتفاع آن از سطح آب‌های آزاد حدود ۶۵۰ متر و فاصله آن تا شهر کرمان حدود ۲۴۰ کیلومتر است.
آب و هوای این شهرستان در بخش پست جنوبی گرم و مرطوب بوده و دمای آن در تابستان‌ها از ۵۰ درجه سانتیگراد فراتر می‌رود و شرایطی آرمانی برای تولید خرما فراهم می‌آورد، حال آنکه در مناطق مرتفع کوهستانی در طول سال معتدل، اما در طول زمستان سرد است. قله‌های مرتفع کوه‌های هزار و لاله‌زار با ارتفاع حدود ۴۴۰۰ متر از سطح دریا تقریبا در تمامی طول سال پوشیده از برف است. چنان تنوعی در آب و هوا دلیل اصلی برای کشت انواع محصولات گرمسیری از یک سو و تولیدات کشاورزی سردسیری از سوی دیگر بوده است.»
منبع اصلی در کشاورزی شهرستان جیرفت که اکنون حدود ۱۰ درصد از میوه کشور را تولید می‌کند، آب رودخانه هلیل است. این رودخانه پس از سرچشمه گرفتن از چهار کوه بافت، هزار، لاله‌زار و بهر آسمان در مسیر شمال غرب به جنوب شرق با گذشتن از میان شهرستان جیرفت و مشروب ساختن بخش‌هایی از اراضی جیرفت و رودبار، سرانجام به باتلاق جازموریان می‌ریزد. طول هلیل رود ۴۰۰ کیلومتر بوده و مساحت حوزه آبریزی آن حدود ۸۴۰۰ کیلومتر است.
هلیل‌رود همراه با رودهای شور، خشک، ملنتی و چندین رودخانه فصلی با تامین بخش بزرگی از آب منطقه شرایط شکل‌گیری فرهنگ‌ها و تمدن‌های متکی بر دو شیوه تولید اقتصادی اسکان و کشاورزی و کوچ‌روی و دامداری را از دوران‌های پیش از تاریخ به بعد در این منطقه به وجود آورده است.آقای مجیدزاده می‌گوید: «در این رهگذر، ویژگی های خاص اقلیمی و زیست‌محیطی از جمله کوه‌های بلند با معادن گوناگون طبیعی مانند مس و انواع سنگ‌های صابونی، فیروزه، عقیق و احتمالا سنگ لاجورد و دشت‌های وسیع و بسیار حاصلخیز به ویژه از اوایل هزاره سوم پیش از میلاد باعث شده است تا این منطقه به یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تمدنی و کانون‌های مهم اقتصادی ـ صنعتی شرق باستان تبدیل شود. افزون بر آن، این حوزه توانسته است با ایجاد ارتباط مستمر با تمدن‌های ایلام و بین‌النهرین در غرب و فرهنگ‌ها و تمدن‌های موجود در مناطق جنوبی، شرقی و شمالی در سرزمین‌های جنوبی خلیج فارس، پاکستان و افغانستان دستاوردهای فرهنگی و صنعتی خود را به آن سرزمین‌ها صادر کند.»
دبیر علمی همایش تمدن جیرفت، ابعاد این تمدن پیشرفته را چنین برمی‌شمارد: «مردمان تمدن جیرفت حدود ۵ هزار سال پیش و در سپیده‌دم تاریخ در بنیانگذاری کهن‌ترین تمدن بشری سهم بسزایی داشتند. صنعتگران و هنرمندان جیرفتی در آستانه ورود به دوران شهرنشینی شهره آفاق بودند و دستاوردهایشان در تمام شرق باستان، طالبان فراوان داشت.»
مجیدزاده می‌افزاید: «صنعتگران و هنرمندان جیرفت آنچنان شهره بودند که از فاصله یک هزار کیلومتری پادشاه سومری دولت ـ شهر اوروک، بزرگ‌ترین مرکز تمدن سومری ـ از فرمانروای پادشاهی ارت، تقاضای ارسال معمار و صنعتگر و هنرمند به سرزمین سومر می‌کند تا برای خدایانش معابد باشکوه بسازند و درونش را شاهانه تزئین کنند».
این باستان‌شناس تصریح می‌کند که: «اگرچه شناخت این دوره با اطلاعات به‌دست آمده از کاوش‌های جیرفت برای آگاهی درست از شکل‌گیری تمدن شرق بسیار مهم، حیاتی و سرنوشت‌ساز است اما نباید فراموش کنیم که ما تازه در آغاز راه هستیم و هنوز کارهای زیاد انجام نشده‌ای را در پیش رو داریم».
● جیرفت؛ سرآغازهای شهرنشینی در ایران
دکتر حسن فاضلی نشلی، رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور از دیگر حاضران و سخنرانان در همایش تمدن جیرفت بود که نظرات خود درباره ارتباط این تمدن با آغاز دوره شهرنشینی در فلات ایران را شرح داد.
او می‌گوید: «گذر از هزاره چهارم ق.م و ورود به دوره موسوم به شهرنشینی یکی از شگرف‌ دوره‌های تاریخ بشر در زمینه تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی به حساب می‌آید. این تحول عظیم نتیجه حداقل ۳۰۰۰ سال نوآوری، تحول پویا و شکوفایی در ساختار نظام‌های اجتماعی و اقتصادی جوامع در نقاط مختلف خاورمیانه بوده است. در این مقطع جوامع انسانی ساکن در فلات ایران با بسیج قدرت و مشروعیت‌بخشی با حاکمیت خود به صور گوناگون بنیادهای حکومتی را نهادینه کرده بودند».
فاضلی نشلی می‌افزاید: «گرچه پژوهش‌های باستان‌شناسی در سالیان اخیر منجر به شناسایی برخی از زوایای تاریک تحولات فرهنگی ساکنان ایران در هزاره‌های پیش از تاریخ شده است ولی هنوز دقیقا نمی‌دانیم که ما ایرانیان در شکل‌گیری نخستین جوامع پیچیده در اقصی‌نقاط آسیای غربی به چه شکل سهیم بوده‌ایم؟ شناخت تنوع پیچیدگی‌های اجتماعی و اینکه آیا ایران در هزاره سوم ق.م به‌طور تمام عیار وارد دوره شهرنشینی شده است و یا اینکه برعکس ساکنان آن بیشتر نوعی از نظام‌های خانسالار را بنیان نهاده بودند، از مهم‌ترین پرسش‌های پیش روی ما برای پژوهش‌های دوره مفرغ است».
به عقیده رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی کشور: «منطقه شرق ایران بی‌شک یکی از مهم‌ترین مناطق ایران بوده که تحولات فرهنگی مهمی را در هزاره سوم ق.م از سر گذرانده است. کاوش‌های باستان‌شناسی در شهداد، تل‌ابلیس، تپه یحیی و کاوش‌های اخیر جیرفت همگی نشانگر این است که شهرنشینی به معنای واقعی آن در منطقه کرمان پدید آمده بود و ساکنان آن در هزاره سوم ق.م با ایجاد روابط گسترده اقتصادی و تجاری با همسایگان شرق و غرب خود به حداکثر شکوفایی و ثبات سیاسی و اجتماعی نسبی درونی و برونی دست یافته بودند».

منبع : روزنامه تهران امروز