اسرار شهر زیرزمینی در کویر کاشان

شهر تاریخی نوش آباد با وسعت ۲۰۰هکتار در شمال غربی استان اصفهان از توابع شهرستان آران و بیدگل است که از قدیم مهد علم و فرهنگ بوده و در هشت کیلومتری شمال کاشان در دشت زیبای کویر آرمیده است.
نوش آباد با حدود ۱۰۰ اثر باستانی برجا مانده از دوره های مختلف تاریخ یکی از کهن ترین شهرهای خطه کویر فلات مرکزی ایران است که با پیگیری انجمن دوستداران آثار تاریخی و مفاخر این شهر تاکنون ۲۱ اثر آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و پرونده ۱۵ اثر دیگر تکمیل و به شورای ثبت استان ارسال شده است.
بافت تاریخی این شهر که عناصر ارزشمندی از معماری دوران اسلامی تا پهلوی را در بر دارد به عنوان بافتی منسجم و پویا در کشور مطرح است.
این شهر کوچک با مردمان بزرگ و سختکوش در جذب گردشگر حرف های زیادی دارد و از جاذبه های فراوانی برخوردار است که یکی از آنها شهر زیرزمینی یا شهر «دست کند» است که نوش آبادی ها به آن می گویند اوئی ها.
● چرا اوئی می گویند
«اوی» همان آهای در لهجه کاشانی است ، هنگام کندن شهر زیرزمینی وقتی سطل پر از خاک می شده مقنی می گفته اوی و از آنجا که مسیر طولانی بوده شاگرد به محض شنیدن اوی سطل خاک را بالا می کشیده است.
سالها بود که پای صحبت هر پیرمرد نوش آبادی می نشستید همیشه قصه هایی راکه از پدر و مادربزرگ هایشان درباره شهری تودر تو با بازار و اتاق های چند طبقه و دالان های دراز شنیده بودند، برایتان بازگو می کردند، به طوری که بعد از سال های متمادی این قصه ها، راز شهر زیرزمینی را گشود و منجر شد که نوادگان همین پدربزرگ ها به نام انجمن دوستداران آثار تاریخی، مسئولیت پیگیری قصه های قدیمی را برعهده بگیرند و باستان شناسان را دعوت کنند و بگویند «در زیر نوش آباد شهری چند طبقه است که در کنار هر چاه یک سنگ آسیاب قرار دارد که وقت رفتن به طبقه پائین آن را روی چاه می کشند واگر غریبه ای وارد این شهر شود دیگر بیرون رفتن او محال است.»
یکی از قدیمی های نوش آباد می گوید: شهر زیرزمینی را از نزدیک دیده ام از قدیم پدران ما درباره وجود شهری با وسعت زیاد که دارای بازار، دالان و اتاق های مختلف است گفته اند یک روز با طناب و رنگ به داخل یکی از دالان ها رفتم و بی آن که انتهای آن را پیدا کنم عصر آن روز برگشتم.
وجود همین حفره ها و اعتقاد مردم به وجود شهری در زیرزمین، باستان شناسان را به نوش آباد کشاند تا نخستین فصل کاوش خود را در ابتدای تیرماه سال ۱۳۸۳ در شهر نوش آباد آغاز کنند.‎/.»
اما براستی حکمت کندن شهری زیرزمینی با این وسعت و عظمت چه بوده است
براساس مدارک و مستندات تاریخی، مشخص شد منطقه کاشان و شهرهای اطراف آن از دیرباز مورد حمله و یورش اقوام مختلفی قرار گرفته به طوری که در کتب تاریخی از آن به عنوان منطقه ای ناامن یاد شده است و از همین رو ساخت چنین شهری شاید جنبه پناهگاهی داشته است، به نظر می رسد ساکنان نوش آباد برای حفاظت از جان خود و در امان بودن از حملات و یورش سلجوقی ها و مغول ها این شهر عظیم را به عنوان جان پناه ساخته اند. کشف بقایای سنگ های آسیاب دستی در حین کاوش این حدس را تقویت می کند.
ساخت چنین شهری به یقین کار گروهی از ساکنان شهر بوده است که توانسته اند چندین هزار تن خاک را از دل حفره ها بیرون بیاورند تا این شهر زیرزمینی را برای حفظ جان خود بسازند و از خاک ها برای ساخت باروی شهر، قلعه ها و برج های اطراف شهر برای ایجاد امنیت استفاده کنند.
پژوهش های باستان شناسی و مطالعات مردم شناسی نشان می دهد که از شهر زیرزمینی تا اواخر دوره قاجار استفاده شده است و مردم این خطه به خاطر گرمای سوزان کویر و در امان بودن از حملات نایب حسین مدت ها در این شهر زندگی کرده اند.
شواهد باستان شناسی همچنین مشخص می کند که این شهر زیرزمینی از ۱۰۰ سال گذشته تاکنون بلااستفاده باقی مانده است، به همین علت در این سال ها فاضلاب منازل بخش هایی از این اثر تاریخی را تخریب کرده و سیل بنیان کن نوش آباد وارد این مجموعه شده و تا ارتفاعی از آن با رسوبات سیل پر شده است. البته چندان جای نگرانی نیست زیرا باستان شناسان بعد از سه فصل موفقیت آمیز بالاخره توانستند، دو نقطه از شهر زیرزمینی را بازگشایی کنند. فضای نخست حدوداً ۲۰۰ متر در ضلع شرقی شهر و فضای دوم در مرکز شهر است، فضایی که به طول ۴۰۰ متر آزادسازی و معابر هر دو فضا نیز با حفر تونل بازگشایی شده و هم اکنون برای بازدید مهیا است.
وقتی مردم نوش آباد به هنگام حفر زمین برای چاه فاضلاب یا مصارف دیگر به شهر زیر زمینی برخورد کردند، باستان شناسان مطمئن شدند که این معماری باید در زیر همه سطح شهر نوش آباد پراکنده باشد به طوری که همه دالان ها و راهروها به یکدیگر راه پیدا می کنند و از طریق راه اصلی به بیرون شهر می رسند.
شهری با راهروها، اتاق ها و طاقچه ها که هنوز هم می توان جای تیشه های سازندگان دیرینه را بر دیوارهای آن مشاهده کرد. دالان ها و فضاهای تودر تو که خود معمایی هستند و هر چه در آنها بیشتر پیش روی باز هم پیش رویت گسترده اند. این دالان ها کار تهویه هوا را انجام می دهند و به همین علت نیز مشکل تنفسی وجود ندارد.
● عمر شهر زیرزمینی چقدر است
باستان شناسان در فصل نخست کاوش خود توانستند علاوه بر کشف بقایای معماری، قطعات سفالین و دو پی سوز که برای روشن کردن فضاها از آنها استفاده می شده است را نیز کشف کنند. سفال های یافت شده مربوط به دوران تاریخی (ساسانی) تا دوران اسلامی و صفویه است. بررسی ها نشان می دهد که این اثر تاریخی در دوران ساسانی کنده شده و استفاده از آن در دوران اسلامی گسترش یافته وتا دوره صفویه هم کندن آن ادامه داشته است. تاکنون در محوطه های باستانی کشور، معماری دست کن با این وسعت و عظمت یافت نشده است، این سازه های معماری می تواند در سطح جهان منحصر به فرد باشد و نکات بسیار جالبی را که از نوع معماری خاص که در سطح جهان به معماری دست کن معروف است روشن کند و حتی کارشناسان جهانی را که به کاوش در معماری های دست کن علاقه دارند، به ایران بکشاند.
نظر به اینکه شهر زیرزمینی قابلیت ویژه ای برای نوش آباد و کاشان در امر توسعه گردشگری دارد از آن می توان به عنوان محور توسعه گردشگری یاد کرد. بر همین اساس برداشتن موانع و مشکلات آن آینده ای روشن را برای نوش آباد ترسیم می کند. در حال حاضر یکی از خطرات اصلی که شهر زیرزمینی را تهدید می کند ریزش فاضلاب شهری به داخل این اثر ملی است به طوری که حتی در سومین فصل کاوش برای باستان شناسان نیز مشکلات فراوانی را ایجاد کرد و موجب توقف حفاری شد. کارشناسان معتقدند نشست فاضلاب به درون فضاها موجب افزایش رطوبت، آسیب دیدن دیوارهای دالان ها و محلی برای رشد حیوانات و حشرات مختلف شده است.
● چه باید کرد.‎
برای حفاظت این شهر زیرزمینی حفر چاههایی با عمقی پائین تر از آن برای منازل مسکونی که در مسیر کاوش هستند از ضروری ترین کارها برای ادامه کاوش است.
همچنین لازم است طرح مرمت اضطراری برای حفاظت شهر زیرزمینی ازسوی کارشناسان خبره تهیه شود.
به تازگی با پیگیری انجمن دوستداران، زمینی از سوی شهرداری نوش آباد آزادسازی شده که در خروجی شهر زیرزمینی برای اسکان موقت گردشگر ساخته شود که با این منظور ورودی و خروجی جدا باشد تا از ترافیک در زیرزمین جلوگیری شود.
جلوگیری از تردد ماشین های سنگین در مناطق کاوش این ترددها موجب شکاف در سقف اوئی ها شده است و ادامه کاوش به طرحی جامع که نیاز اصلی این شهر زیرزمین است نیاز دارد.
به گفته کارشناسان در ورودی های شهر زیرزمینی، مخزن های آب انبار وجود دارد که از این فضا برای نشست موقت گردشگر به عنوان سالن انتظار استفاده می شود که لازم است مرمت شود و فنس و توری زیر آجرها نصب شود که چنانچه آجری از سقف جدا شد برای گردشگران خطری نداشته باشد.

حمیدرضا انصاری فر

منبع : روزنامه ایران