جایگاه ابن هیثم در پژوهش های دیرینه شناختی سینما

دیوید ا. کوک مورخ برجسته سینما در فصل آغازین کتاب «تاریخ سینمای روایی» به بررسی خاستگاه سینما از منظر تکنولوژی تصویر متحرک پرداخته است. وی نیز همانند بسیاری از مورخان سینما بر این باور است که آنچه امروز ما به عنوان سینما می شناسیم، حاصل نوآوری ها و پیشرفت های فناوری در سده نوزدهم است.
به عبارت دیگر سیر تکامل دستگاه های ابتدایی متحرک سازی تصویر که تنها برای سرگرمی و تفریح ساخته می شدند، به تدریج منجر به اختراع سینما شد. وی خاطرنشان می سازد که ایجاد توهم حرکت توسط این دستگاه ها، حاصل دو پدیده اپتیکی دوام بصری (persistence of vision) و فای (phi) در چشم و مغز انسان است.
طبق پدیده دوام بصری، مغز انسان قادر است تصویری را که بر شبکیه چشم ایجاد می شود در کوتاه زمانی، حدود یک بیستم تا یک پنجم ثانیه پس از کنار رفتن تصویر از برابر چشم، همچنان حفظ کند. این پدیده در سال ۱۸۲۴ توسط پتر مارک رژه بررسی شد. پدیده فای نیز که در سال ۱۹۱۲ توسط ماکس ورتهایمر (متخصص روان شناسی گشتالت) بررسی شد، نشان می دهد که به عنوان مثال چگونه انسان پره های رنگارنگ یک چرخ گردان را در حرکت سریع، به صورت درهم آمیخته و تک رنگ می بیند. برهمین اساس کوک نتیجه می گیرد که پیدایش توهم تصاویر متحرک و به دنبال آن فناوری ضبط و پخش تصاویر سینمایی حاصل پدیده های مذکور است.
حال اندکی در زمان به عقب باز می گردیم، به دوران سده های میانه، زمانی که جهان غرب زیر سلطه نظام کلیسا در مغاک جهل و خرافه گرفتار بود. اما در سوی دیگر، در شرق و در سرزمین هایی که به عنوان گهواره تمدن بشری شناخته شده اند، عصر رونق و شکوفایی علم و فرهنگ بود. در قرن پنجم هجری، در سرزمینی که تحت نفوذ سیاسی و فرهنگی سلسله ایرانی آل بویه قرار داشت، دانشمندی سر برآورد که پژوهشگران تاریخ علم در غرب، او را پدر علم اپتیک شناخته اند.
ابوعلی حسن ابن حسن ابن هیثم معروف به ابن هیثم (نزد اروپاییان الهازن) در شهر بصره (به روایتی در اهواز) و به احتمال قوی در سال ۳۵۴ هجری دیده به جهان گشود. از زندگی وی روایاتی چند برجای مانده است اما در مجموع نمی توان تصویر کامل و روشنی از آنها به دست آورد. ابن هیثم دوران رشد و بالندگی خود را در زمانی سپری کرد که عضدالدوله به عنوان یکی از قدرتمندترین حاکمان سلسله آل بویه، دانشمندان علوم مختلف (به ویژه ریاضی و مکانیک) را در دربار خود گرد آورده بود و به سبب احترام و حمایتی که نسبت به آنان روا می داشت، در تاریخ نام نیکی از خود برجای گذاشت. در چنین بستر مناسبی است که ابن هیثم با آثار علمی پیشینیان و هم عصران خود آشنا می شود.
منابع تاریخی، حدود صد تالیف به ابن هیثم نسبت می دهند که شامل آثاری است درباره ستاره شناسی، فیزیک، ریاضی و هندسه، منطق، موسیقی و فلسفه. متاسفانه بیش از نیمی از این آثار در گذر زمان از میان رفته است و آثار بر جا مانده، تنها در زمینه نورشناسی، نجوم و ریاضیات است. در این میانه رساله درخشانی وجود دارد با عنوان «المناظر» که اثری جامع و بی نظیر در علم نورشناسی است و در حوالی قرن سیزدهم میلادی به زبان لاتین ترجمه شد. متن لاتین در سال ۱۵۷۲ تحت عنوان «گنجینه نورشناسی» توسط فردریک ریزنر در شهر بال (آلمانی؛ بازل) به چاپ رسید.
ابن هیثم با این اثر پرتوی تازه بر پژوهش های نورشناختی پیشین افکند. وی کارهای علمی دانشمندان یونانی چون اقلیدس، ارسطو، ارشمیدس و بطلمیوس را نقد و بازنگری کرد و ضمن ادای دین و احترام به این اندیشمندان، از یافته های آنان و علم عصر خویش بسیار فراتر رفت. عبدالحمید صبره (پژوهشگر دانشگاه هاروارد) در مقاله جامعی که درباره ابن هیثم نگاشته است، بر این موضوع تاکید می کند که در نظریه های نورشناختی وی با آنکه ردپای نظریه های علمی گذشته و به ویژه آرای بطلمیوس به چشم می خورد، اما ابن هیثم بدون آنکه مستقیماً از این آثار اقتباس کند، نظریه های پیش از خود را در آرایشی نوین گرد آورده و نقد و بررسی کرده است.
المناظر رساله یی است که با روشی تجربی و با اتکا بر علم ریاضی به توضیح ماهیت و ویژگی های پدیده نور می پردازد و رابطه آن را با مکانیسم دیدن و ادراک بصری تجزیه و تحلیل می کند. ابن هیثم در این رساله، چندین قرن پیش از پژوهش های سده نوزدهم در غرب، به توضیح و تشریح علمی و تجربی پدیده دوام بصری و فای پرداخته است. وی به خوبی با موضوع پس ماند تصویر در چشم آشنا بوده و از آن به عنوان دوام تصویر نام برده و در توضیح آن چندین آزمایش تجربی را پیشنهاد کرده است.
در بخش دیگری از کتاب المناظر به تجربه جالبی برخورد می کنیم که ابن هیثم در آن به تشریح آزمایشی با یک فرفره می پردازد و نشان می دهد که چگونه رنگ های متفاوت پیرامون یک فرفره در گردش سریع، از دید ناظر، درهم آمیخته و بسان یک رنگ غالب مشاهده می شود. البته باید خاطرنشان ساخت که دانش زمان ابن هیثم در حوزه شناخت ماهیت رنگ و چگونگی پیدایش رنگ ها بسیار ابتدایی بوده است و گاه حتی نظریه های علمی برپایه پندارهایی اشتباه شکل می گرفته است، با این همه، هر پژوهشگری که به مطالعه آثار ابن هیثم و به ویژه کتاب المناظر می پردازد، از ذهن خلاق و پرسشگر پدیدآورنده آن سخت در شگفت می شود و تلاش این دانشمند را در توضیح پدیده های علم نورشناسی به وسیله طرح آزمایش های بدیع می ستاید.
مبحث بسیار جالب دیگر که به عنوان تاریخ شکل گیری عکاسی و سینما قابل اعتنا است، آزمایش هایی است که ابن هیثم با اتاقک تاریک (البیت المظلم، CAMERA OBSCURA) انجام می دهد. به نظر می رسد او اولین دانشمندی است که کاربرد اتاقک تاریک و چگونگی تشکیل تصویر معکوس در آن را با ساختاری علمی بررسی کرده است.
ابن هیثم در کتاب المناظر و رساله دیگری که پس از آن تالیف کرده است، آزمایش های تجربی خود با اتاقک تاریک و استفاده از آن برای اهداف رصدی را کاملاً تشریح کرده است. پژوهش های علمی ابن هیثم در علم نورشناسی دربرگیرنده مباحث متنوع و مهم دیگری نیز هست که در این گفتار کوتاه تنها می توان اشاره وار از کنار آن گذشت؛ مباحثی چون تشریح ساختمان چشم و اجزای آن، انواع خطاهای بصری و تاثیر آن در درک پدیده ها، کاربرد عدسی ها و آیینه های گوناگون (که این موضوع نیز از نقطه نظر سینمایی می تواند بسیار جالب باشد) و بحث مخروط های شعاعی و ارتباط آن با مبحث پرسپکتیو و بسیاری مطالب دیگر. بسیاری از دانشمندان غربی که امروزه در آثار پژوهشی و فرهنگ ها به عنوان پیشگامان علم اپتیک معرفی می شوند (کسانی چون ویتلو، پکهام، بیکن، داوینچی، پرتا، کپلر، فرما و دکارت) یا مستقیماً از آرای ابن هیثم اقتباس کرده اند یا با آثار وی آشنایی داشته اند.
برخلاف غرب که آثار ابن هیثم در آنجا قرن ها منبع الهام و بهره دانشمندان بود، وی در سرزمین های اسلامی پس از مرگ مدت طولانی به فراموشی سپرده شد تا اینکه در قرن هفتم هجری کمال الدین فارسی، ریاضیدان و فیزیکدانی از خطه فارس، توسط استاد خود قطب الدین شیرازی با کتاب المناظر آشنا شد. قطب الدین که خود از دانشمندان نامی علم نورشناسی عصر خود بود، با دادن نسخه یی از کتاب المناظر به شاگردش، وی را با گنجینه یی از علم نورشناسی آشنا ساخت که تا آن زمان نظیرش را نیافته بود.
کمال الدین به راهنمایی استاد دست به کار تالیف کتاب «تنقیح المناظر لذوی الابصار والبصائر» در شرح المناظر ابن هیثم شد. وی در این اثر نه تنها به تبیین و تشریح نظریه های ابن هیثم می پردازد، بلکه در بسیاری از موارد از آن فراتر می رود و در شرح آزمایش های ابن هیثم پیشنهادهای نوینی را مطرح می سازد.
به عقیده جرج سارتن در کتاب «مقدمه یی بر علم» روش به کار بردن اتاقک تاریک در نزد کمال الدین فارسی بسیار پیشرفته تر از کاربرد آن نزد ابن هیثم است و نکات ظریفی که کمال الدین در مبحث مناظر و مرایا و پرسپکتیو هوایی و به ویژه آثار رنگ ها، مساله انعطاف نور و کاربرد عدسی های هذلولی شکل اشاره می کند، حاوی مطالب بدیعی است.
در حوزه گسترده فرهنگ و تمدن ایرانی، دانشمندان بزرگی چون ابن سینا، بیرونی، خواجه نصیرالدین طوسی و بسیاری دیگر، آثاری در زمینه ماهیت نور، مکانیسم بینایی و خطاهای دید از خود به یادگار گذاشته اند که جا دارد مراکزی برای بازیابی و بررسی این آثار از منظر مورد بحث، به شکلی فعال تشکیل شود و دامنه پژوهش ها تنها محدود به تهیه مدخل های فرهنگنامه یی نشود.
البته امروزه برخی از مراکز علمی، به ویژه در کشورهای اروپایی، در زمینه بررسی تاریخ علوم در کشورهای اسلامی فعال هستند و در برخی از این مراکز، دستاوردهای این دانشمندان در زمینه ساخت دستگاه های علمی و مکانیکی را در قالب موزه های تخصصی برای آشنایی عموم به معرض نمایش گذاشته اند و آثار تحقیقی بسیاری نیز در این زمینه به زبان های مختلف منتشر کرده اند، در حالی که جای خالی چنین تلاش هایی در کشور ما به شدت احساس می شود، به ویژه در عصر مخاطره آمیز حاضر که نیاز به شناخت و خودباوری در میان جوانان کشور بیش از پیش به عنوان یک ضرورت مطرح است.

کیوان طباطبایی صمیمی
حسن بیانلو

منبع : روزنامه اعتماد