جمعه, ۱۹ بهمن, ۱۴۰۳ / 7 February, 2025
مجله ویستا
جایگاه نجوم, تقویم و گاهشماری در اندیشه تاریخ نگاری مسعودی
دو ویژگی بارز تاریخ نگاری وی یكی ابداع و توسعه روش های نوین در تاریخ نگاری اسلامی و دیگری ایجاد پیوند و نزدیكی میان دانش تاریخ با علوم عقلی بود. در مورد اول, وی روش های قیاسی, كمی و تطبیقی و مشاهده و تجربه را به كار بست و در مورد دوم نیز تلاش كرد تا ضمن توسعه حوزه دانش تاریخ, پیوند عمیقی میان تاریخ با جغرافیا, نجوم, كلام, فلسفه و در كل, علوم عقلی ایجاد كند و تاریخ را به صورت یك دانش تحلیلی و عقلی مطرح سازد. این دو رویكرد به وی كمك كرد تا ضمن نقادی در حوزه تاریخ, به بیان علت و معلولی حوادث پرداخته و در علت وقایع و اتفاقات و اخبار و روایات تاریخی به چون و چرا بپردازد و به كنه حوادث و پدیده های انسانی و طبیعی نزدیك شود. هدف وی از كاربرد علوم عقلی در تاریخ, كمك گرفتن از این علوم در ثبت و ضبط دقیق تر حوادث و بیان علت آن ها و نیز تعیین صحت و سقم روایات تاریخی و وقایع اتفاقیه بود. زمان, تقویم, گاه شماری و نجوم برای مسعودی از جمله علوم و ابزارهای علمی بودند كه می توانست معیارهایی برای نقد اطلاعات تاریخی باشد. وی با استفاده از اطلاعات و رصدهای دقیق منجمان و مراجعه به زیج ها و تقویم های آن ها توانست روند گاه شماری حوادث و اخبار را پیگیری كند و ضمن بررسی روایات و اخبار راویان و مخبران, به ضبط و ثبت دقیق حوادث بپردازد و پاره ای از اشتباهات و انحرافات تاریخی را از همین طریق مشخص سازد. از این رو, از جمله ویژگی های تاریخ نگاری وی, توجه به عنصر زمان بویژه در رویدادهای بزرگ است; رویدادهایی كه مبنای شمارش سال و ماه قرار گرفته و حوادث روزگاران بر مبنای دوری و نزدیكی آن ها نگاشته و یا روایت می شده اند. اشراف و احاطه وسیع وی بر تاریخ اقوام و ملل مختلف و تطبیق دادن تاریخ و حوادث تقویم این ملل برای تعیین تاریخ دقیق رویدادهای آن ها, حل اختلافات تاریخی مورخین و روایات متفاوتشان را در پی داشت. وی برای حل تضاد در روایت های مختلف تاریخی, به نجوم و تقویم روی آورد. توجه او به تقویم و تاریخ دقیق رویدادها باعث شد تا با مقایسه تقویم های معروف و مبدإهای مختلفی كه ملل معروف جهان آن ها را مبنای تاریخ خود قرار داده اند, به نكاتی دست یابد كه مورخین پیش از وی چندان به آن ها اهمیت نمی دادند. كاربرد روش تطبیقی تقویم ها بر اساس اطلاعات دقیق نجومی منجمان به وی امكان داد تا برای تشخیص صحت و سقم اطلاعات, به نقادی اطلاعات پیشینیان در مورد تاریخ اقوام و ملل و مدت زمامداری و سرنوشت تاریخی آنان بپردازد و با عرضه دو نوع اطلاعات بر یكدیگر, بهترین و نزدیك ترین روایت به واقعه و رخداد را برگزیند. دانش و اطلاعات وسیع وی از تاریخ اقوام و ملل و دقت نظرش در ثبت حوادث باعث شد كه دوران های مختلف تاریخی را با هم تطبیق دهد و با عرضه تقویم های اقوام مختلف و مقایسه تاریخ سلطنت امرا و ملوك با تقویم ها و مبدإ تاریخ ملت ها, به نقد تقدم و تإخر حوادث و در نتیجه, صحت و سقم آن ها بپردازد. او تقویم های مختلف یونانی, رومی, ایرانی, هندی, بابلی, سریانی و عربی را به دقت مورد مطالعه قرار داد و مدت زمان حكومت شاهان و سلسله ها را دنبال كرد و ضمن مقایسه آن ها با یكدیگر, به انحرافات تاریخی و اشتباهاتی كه در كار مورخان پیشین روی داده و یا روایاتی كه به دلیل كم دقتی وارد تاریخ شده بود پی برد. هم چنین ضمن مقایسه تقویم اسكندری, یونانی و رومی با تقویم پادشاهان ایرانی در عصر ساسانی, آشكار ساخت كه مدت سلطنت پادشاهان اشكانی بیش از آن بود كه در تواریخ رسمی ایران باستان بویژه در تقویم های ساسانی آمده است; زیرا سوء استفاده دولت ساسانی برای تداوم بقای خویش باعث شده بود كه آنان دست به تحریف تاریخ بزنند و روحانیت زردشتی با همدستی شاهان پارسی قسمتی از تاریخ سلطنت عهد اشكانیان را به صورت اسرارآمیزی حذف نمایند, زیرا بیم آن داشتند كه پیش گویی های مذهبی پیامبرشان زردشت در مورد پایان سلطنت و چگونگی زوال ملك و دین آن ها باعث شود كه مردم با نزدیك دیدن فرجام سلطنت ساسانیان از حمایت آن دست بكشند; به همین جهت, روحانیت زردشتی و شاهان ساسانی در یك اقدام هماهنگ و سری, با حذف قسمتی از تاریخ در صدد بودند كه مردم را به تداوم سلطنت ساسانی امیدوار سازند. مسعودی با دقت در تقویم های ایرانی و تاریخ اسكندری, این راز را برملا نموده و دروغ بودن و انحراف یك دوره تاریخ را روشن ساخت. وی در مورد علت اختلافات ایرانیان با سایر اقوام در تقویم و تاریخ اسكندری آورده است كه:
(قضیه این است كه زردشت پسر اسپیتمان در ابستا كه به نظر ایرانیان كتاب آسمانی است گفته است كه پس از سیصدسال ملكشان آشفته شود و دین به جا ماند و چون هزار سال تمام شود دین و ملك با هم برود و زردشت به طوری كه از پیش ضمن خبر او در همین كتاب گفتیم, در ایام پادشاهی كی بشتاسب پسر لهراسب بوده است و اردشیر پسر بابك پانصد سال و ده چند سال پس از اسكندر به پادشاهی رسید و ممالك پراكنده را فراهم كرد و متوجه شد كه تا ختم هزار سال در حدود دویست سال مانده است و خواست دوران ملك را دویست سال دیگر تمدید كند, زیرا بیم آن داشت وقتی دویست سال پس از وی به سر رسد مردم به اتكای خبری كه از پیغمبرشان از زوال ملك داده, از یاری و دفاع آن خودداری كنند و بدین جهت از پانصد و ده و چند سالی كه مابین او و اسكندر فاصله بود در حدود یك نیم آن را كم كرد و بقیه را از قلم بینداخت و در مملكت شایع كرد كه استیلای او بر ملوك الطوایف[ منظور اشكانیان] و كشتن اردوان كه از همه ایشان مهم تر بود و سپاه بیشتر داشت به سال دویست و شصتم پس از اسكندر بوده و تاریخ را بدین سان وانمود و میان مردم رواج داد. بدین جهت میان ایرانیان و اقوام دیگر اختلاف افتاد و تاریخ سال های ملوك الطوایف نیز به همین جهت آشفته شد. ))(۱). آثار و تإلیفات نجومی مورد استفاده مسعودی در تاریخ نگاری
توجه مسعودی در به كارگیری روش های تحلیلی و كمی و تطبیقی باعث شد كه به تقویم, گاه شماری, ریاضی و نجوم علاقه ویژه ای نشان داده و از این علوم در تقویت تاریخ نگاری خویش مدد بجوید و آثار علما, دانشمندان, منجمان, ریاضی دانان و سازندگان زیج های معروف را مورد استفاده قرار داده, آن را در خدمت تاریخ بگیرد و حتی به عنوان یكی از معیارهای قابل اعتماد برای نقد تاریخ و روایات و اخبار تاریخی به كار گیرد. علاقه وی به این علوم, از كثرت آثاری كه در تواریخ خود از آن ها یاد كرده است مشخص می شود. او در كار خود آثار منجمان, ریاضی دانان و تقویم سازانی چون بطلمیوس, اسحاق كندی, ابن منجم احمدبن طیب سرخسی, ماشإالله منجم, ابومعشر منجم, محمدبن موسی خوارزمی, محمدبن كثیر فرغانی, ثابت بن قره حرانی, محمدبن جابر بتانی, اقلیدوس و دیگران را مورد استفاده قرار داده است.مسعودی در ((مروج الذهب)) و ((التنبیه و الاشراف)) از بسیاری از آثار عظیم ملل جهان و تمدن اسلامی در هیإت و نجوم, ریاضی, تقویم و گاه شماری یادكرده است. عمده ترین منابعی كه وی آن ها را مورد مطالعه قرار داده و یا با این آثار آشنایی داشته و در تاریخ نگاری خود به آن ها توجه نموده عبارتنداز:
۱. سندهند;
۲. اركند;
۳. ارجیهذ;
۴. المجسطی, كه مجموعه ای از رصدهای بطلمیوس می باشد;(۲)
۵. كتاب الزیج, تإلیف بطلمیوس;(۳)
۶. كتاب الزیج و القصیده, از محمدبن ابراهیم فزاری در علم هیإت و نجوم;(۴)
۷. كتاب الزیج فی نجوم, تإلیف حسین بن منجم;(۵)
۸. آثار محمدبن كثیر فرغانی منجم درباره نجوم و هیإت, بویژه كتاب الفصول الثلاثین;
۹. علم الفلك و النجوم, از بطلمیوس;(۶)
۱۰. القانون فی النجوم, اثر ثاون اسكندرانی كه از پادشاهی اسكندر پسر فلیپ مقدونی درباره منشإ تقویم آغاز شده است;(۷)
۱۱. المدخل الكبیر الی علوم النجوم, اثر ابومعشر منجم كه اثری عظیم در علم نجوم بوده و بخشی از آن به تإثیر كواكب و نجوم و اجرام سماوی بر انواع مختلف حیوانات و طبیعت سخن به میان آمده است;(۸) ۱۲. رساله یعقوب بن اسحاق بن صباح الكندی درباره اكسیر و جیوه تحت عنوان ابطال دعوی المدعین صنعه الذهب و الفضه;
۱۳. مجموعه رصدهای ابرخس.
كاربرد نجوم و تقویم و گاه شماری در اندیشه تاریخ نگاری مسعودی
یكی از جلوه های تفكر عقلی و تحلیلی مسعودی در تاریخ نگاری عبارت از تلاش در جهت وارد كردن عناصر فكری دانش تقویم و نجوم به حوزه تاریخ و تاریخ نگاری و پیوند دادن علوم نجوم, جغرافیا و ریاضی با تاریخ بود. از نظر مسعودی تعیین دقیق حدود وقایع و حوادث تاریخی و زمان وقوع آن ها صرفا از طریق روایت های راویان و یا نقل شفاهی امكان پذیر نیست. به همین دلیل, او دستاوردهای علمای علم نجوم و محاسبات دقیق آنان را كه مبتنی بر جنبه های عقلی و قابل قبول بود مورد مطالعه قرار داده و در تدوین تاریخ خویش از آن ها بهره گرفت. وی در حوزه گاه شماری و تقویم نگاری, جهت ذكر روزشمار حوادث در تعیین مبدإ وقوع آن ها و نیز مبدإ تاریخ اقوام و ملل مختلف, از فعالیت های منجمان و ستاره شناسان و ریاضی دانان و صاحبان محاسبات دقیق و زیج ها و رصدهای مختلف بهره گرفت. بدین سان او برای جلوگیری از اشتباه در ذكر مبدإ و تقویم, علاوه بر استفاده از نقل راویان و نظر مورخان و اهل تاریخ, از دیدگاه منجمان و اهل تقویم نیز استفاده كرد و بر اساس تطبیق و مقایسه این دو دیدگاه است(۹) كه او در كتاب ((مروج الذهب)) و در فصولی كه به مختصری از تاریخ جهان پرداخته اطلاعات دقیقی به دست می دهد. با مراجعه به آثار منجمان این نكته روشن می شود كه صاحبان زیج های مختلف معمولا فصل یا فصولی از آثار خویش را به تعیین مبدإ تاریخ و تقویم های رایج و معروف زمان خود اختصاص داده و به بیان شیوه تبدیل تقویم ها و مقایسه آنان پرداخته(۱۰) و مدخل سال ها و ماه ها و آغاز روز, هفته و سال را بر اساس تقویم های مختلف هجری شمسی, هجری قمری, سلوكی و یونانی, یهودی, قبطی, یزدگردی, رومی, سغدی, هندی, چینی و ایغوری ذكر كرده اند. مسعودی برای دقت در نگارش تاریخ, بسیاری از این رصدها و زیج های مختلف مانند زیج حبش بن عبدالله, زیج محمدبن موسی خوارزمی, زیج سند هند, زیج ممتحن, زیج شاه, و... را مورد بررسی قرار داد. هم چنین اظهار نظرهای علمای معروف را در مورد خسوف, كسوف, علت چرخش فصول, سردی و گرمی هوا, چرخش ماه, خورشید و شب و روز را مورد مطالعه قرار داد.(۱۱) وی در این ارتباط به رساله ثابت بن قره حرانی اشاره دارد.(۱۲)مسعودی در مورد چرخش فصول, به تقویم های اقوام ملل مختلف كه تغییرات آن بر اساس خورشید است (مانند ایرانیان, سریانیان, یونانیان, رومیان, نبطیان, هندیان) و هم چنین تقویم اقوامی كه تغییرات آن بر مدار ماه است (مانند اسرائیلیان و عرب ها) اشاره می كند و آن گاه به بررسی كبیسه و نسیء و تعیین آغاز سال و هفته, تعداد روزهای سال و آغاز روز بر اساس ظهور خورشید و یا ماه و دیگر مسایل مربوط به آن می پردازد. او در این مسإله دقت و ریزبینی را تا آن حد رسانید كه به بررسی آرای صاحبان زیج های مختلف درباره مبدإ تاریخ ها و تقویم های مختلف پرداخت و بسیاری از رصدهای عمده را كه مبنای تقویم ها بودند با هم تطبیق داد و در ((مروج الذهب)) و ((التنبیه)) اشاره نموده كه چگونه اختلافات زیج هایی مثل ابرخس, بطلمیوس كلوذی, زیج مإمون و زیج هندوان نظیر سند هند, ارجیهز و اركبد را در آثار قبلی خود برشمرده و به تفصیل به آن ها پرداخته است.(۱۳) وی در میان همه زیج هایی كه استفاده نموده, مبنای كار خود را بر روی اطلاعات زیج های ((بتانی)) قرار داده كه از نظر وی یكی از دقیق ترین زیج هایی بوده كه وجود داشته و اطلاعات ارزشمندی داشته است و در تعیین سال, مدت خلافت خلفا, تعیین مبدإ تقویم ها صحیح تر از سایر زیج ها بوده است.(۱۴) یكی دیگر از ویژگی های كاربرد نجوم و تقویم و استفاده از گاه شماری نجومی, تإثیر بر ذهن تطبیق گر و مقایسه گرای مسعودی است. او با این ذهنیت, مبنایی را برای نقد روایت ها و آرای دو گروه اهل تاریخ و اهل زیج فراهم آورده است و از این رهگذر است كه با مقایسه و تطبیق آرای آن ها اطلاعات دقیق تاریخی خود را انتخاب می كند. او هم در كتاب التنبیه و هم در مروج الذهب, تاریخ را به دو دوره اساسی عصر پیش از بعثت و عصر پس از آن, كه تا زمان خویش به روایت آن پرداخته است تقسیم نموده و در پایان هر یك از این دو دوره, مختصری از تاریخ جهان را به نگارش درآورده است كه اساس آن بر مدار اطلاعات راویان تاریخ و منجمان اهل زیج و صاحبان رصدها می باشد.(۱۵) ((در قسمت گذشته این كتاب بابی به تاریخ جهان و پیغمبران و شاهان تا مولد پیغمبر ما محمد(ص) و مبعث تا هجرت او اختصاص دادیم. پس از آن, هجرت تا وفات او را با روزگار خلیفگان و شاهان تا وقت حاضر طبق حساب و مندرجات كتب سرگذشت و تاریخ كه از علاقه مندان اخبار خلیفگان و شاهان بجاست یاد كردیم و در این زمینه از گفته منجمان كه در كتاب های زیج ستارگان مربوط به این دوران یعنی از هجرت تا این روزگار هست یاد می كنیم كه فایده كتاب بیشتر شود و اختلاف مورخان را از اخباری و منجم با موارد اتفاقشان بهتر توان دانست...)).(۱۶) او در فصولی از كتاب های خود تلاش نموده تا مبدإ صحیحی از تقویم های مختلف كه زمان تاریخی بر اساس آن سنجیده می شود و حوادث و وقایع را بر آن مبنا به نگارش درمیآورند به دست دهد. گاه حوادث بسیار مهم تاریخی و یا یك حادثه بزرگ را بر اساس تقویم ها و مبدإهای مختلف تاریخ مانند تقویم یزدگردی, بخت نصری, رومی, قبطی, مصری, یهودی, هندی و... مشخص كرده و فاصله زمانی وقوع حادثه را نسبت به هر یك از این مبدإها ذكر نموده است.(۱۷) در این فصول تلاش مسعودی بر آن قرار گرفته است تا با مداقه و مطالعه تمام آثار مكتوب و اطلاعات شفاهی علما و راویان و اكابر زمان, خلاصه ای از تاریخ جهان و تحولات آن را تا عصر خویش با دقت ارائه داده و سال وقوع آن ها را بر اساس تقویم های مختلف بیان نماید. هم چنین مبدإ اكثر تقویم و تاریخ های رایج زمان را تا آن عصر برشمرده است. و به تعیین مبدإ تاریخ اقوام مختلف و علت و اساس مسائلی كه منشإ تقویم و مبدإ تاریخ قرار گرفته, پرداخته و از مبدإهای تقویمی مانند: ظهور پیامبران الهی, ظهور مردان و شخصیت های بزرگ مانند داریوش, یزدگرد, اسكندر و..., بروز جنگ ها و اختلافات, بروز بلایای مختلف طبیعی و انسانی, سال تولد مردان بزرگ تاریخ, سران قبایل و روسای ملل مختلف, شیوع بیماریهای مهلك, آغاز امارت و سلطنت شاهان و امرا, پیروزیهای بزرگ و جنگ ها و شكست ها, مهاجرت های بزرگ اقوام و قبایل, پیمان های مختلف سیاسی و اجتماعی مثل حلف الفضول, حلف المطیبین, بنای قصرهای باشكوه یا خانه های مذهبی و دینی مثل بیت الله الحرام, بیت الذهیب هند و... سخن گفته است. بدین ترتیب او به بیان مبدإ تاریخ ملل و اقوام مختلف مانند هندیان, چینیان, سغدیان, ایرانیان, رومیان, مصریان, قبتیان, یهودیان و قبایل عرب پرداخته(۱۸) و با ذهنی مقایسه گر فاصله بین این مبدإها را بیان نموده و از رهگذر همین تطبیق و تفكر مقایسه ای است كه به رازها و انحرافات تاریخی كه بر اساس مصلحت دینی و اغراض سیاسی صورت گرفته پی برده است, چنان كه در مورد تاریخ ساسانی و اشكانی نخستین كسی است كه این انحراف و تحریف تاریخی را بیان می كند. (۱۹) مسعودی در آثار خود تلاش گسترده ای داشته تا مبدإ تقویم های اقوام و ملل مختلف را به دقت تعیین نماید. از این رو با ملاحظه آثار منجمان و مورخان و اهل زیج و توجه به آرای هر دو طبقه, منشإ و مبدإ اكثر اقوام و ملل مختلف را روشن كرده كه این امر خصوصا درباره سال شماری و تقویم اقوام و ملل و اعراب قبل از اسلام بسیار حائز اهمیت است.(۲۰) مسعودی پس از بیان سال و روز و مدت خلافت خلفا از نظر صاحبان زیج ها و نیز بیان اختلاف نظر مورخان و اهل سیرت و خبر و محدثان با نظرات و آثار اهل زیج, می گوید: (تقویم قمری با تقویم مورخان و سرگذشت نویسان از لحاظ ایام و ماه ها تفاوت دارد. بنای ما در این قسمت كه از تاریخ هجرت تاكنون یاد كردیم بر مندرجات كتاب های زیج است كه اهل این فن و وقت ها را چنین تنظیم كرده اند و بر آن تكیه دارند. آن چه در این جا نقل كردیم از زیج ابوعبدالله محمدبن جابر بتانی و دیگر زیج های این روزگار است. اكنون آن چه را درباره تاریخ از هجرت تا وقت حاضر در این كتاب آورده ایم به تفصیل در این باب نقل می كنیم كه طالبان آسان بدان دسترسی توانند یافت و از مطالب زیج ها كه نقل كردیم دور نباشد)).(۲۱)علاقه مسعودی به علم نجوم و توجه وی به علل و عوامل طبیعی و اجرام و افلاك سماوی و تإثیرات آن ها بر سرنوشت اقوام و ملل, طبایع و تحولات و تغییرات جوی و سماوی ارضی, از میزان توجه وی در دو اثر التنبیه و مروج الذهب كاملا نمودار است. وی مباحث و فصول عمده ای از آثار خود را به ذكر زمین و دریا و دره ها و كوه ها و هفت اقلیم و ستارگان وابسته به آن و ترتیب افلاك و مطالب دیگر, ذكر اختلاف درباره جزر و مد, ذكر ملوك و آن چه كسان درباره نسب ها, شمار ملك و سال های شاهیشان گفته اند, ذكر سال ها و ماه های عرب و عجم و موارد اتفاق و اختلاف آن, ذكر ماه های قبطیان و سریانیان و اختلاف نام آن و شمه ای از تاریخ های مختلف, ذكر ماه های سریانی و مطابقت آن با ماه های عربی و شمارش ایام سال و شناخت تغییرات جوی, ذكر ماه ها و روزهای ایرانیان, ذكر سال و ماه عرب و نام روزها و شبهایشان, ذكر تإثیر آفتاب و ماه در این جهان و شمه ای از آن چه در این زمینه گفته اند و چیزهای دیگر مربوط به این باب, ذكر چهار ربع جهان و چهار طبع و اختصاصات هر یك از ربع ها از شرق و غرب و شمال و جنوب و هواها و مسائل دیگر از تإثیر ستارگان و مطالبی كه مربوط به این باب است, ذكر خانه های معروف و معبدهای بزرگ و آتشكده ها و شبخانه ها, ذكر ستارگان و دیگر عجایب عالم, ذكر مختصر تاریخ از آغاز عالم تا میلاد پیغمبر خدا(ص) و آن چه بدین باب مربوط است. اختصاص داده است.(۲۲) در كتاب التنبیه و الاشراف نیز توجه مسعودی بدین مسائل چنان است كه فصول متعددی از این كتاب كه مختصر تاریخ جهان و اسلام است را به پیوند مسائل تاریخی و نجومی و تإثیر پدیده های طبیعی و انسانی بر یكدیگر و شمار تقویم ها و سال ها و ماه های ملل مختلف و اختلاف آرإ آن ها در این باب اختصاص داده است; از جمله به ذكر هیإت افلاك و تإثیر نجوم و تركیب عناصر و چگونگی ماهیت و چرخش آن ها, ذكر تقسیمات زمان و فصول سال, ذكر اقالیم, ذكر تاریخ اقوام و پیغمبران و ملوك, ذكر مختصری از سال ها و ماه های اقوام به تعیین دقیق گاه شماری و سال شماری حوادث و رویدادها, ذكر تإثیر و تإثر تاریخ انسانی و طبیعی, ذكر مبدإ تقویم و گاه شماری ملل و اقوام, سال ها و ماه ها و روزها و دیگر مسایل پرداخته است.(۲۳)
پی نوشت ها:
۱. علی بن حسین مسعودی, التنبیه و الاشراف, ترجمه ابوالقاسم پاینده, (تهران, شركت انتشارات علمی و فرهنگی, ۱۳۶۵) ص ۹۲ـ۹۱.
۲. همان, مروج الذهب و معادن الجوهر, ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران, نشر علمی و فرهنگی, ۱۳۷۰) ج ۱, ص ۷۰.
۳.همان.
۴. همان, ص ۵۴۷.
۵. همان, ص ۸۴.
۶. همان, ص ۳۰۷.
۷. همان, ص ۱۴۶ و ۵۱۱.
۸. همان, ص ۲۹۷.
۹. همان, ج ۲, ص ۷۶۰.
۱۰. ادوارد, استواری كندی, پژوهشی در تاریخ زیج های اسلامی, ترجمه محمد باقری (تهران, نشر علمی و فرهنگی, ۱۳۷۴) ص ۷۱.
۱۱. علی بن حسین مسعودی, التنبیه و الاشراف, همان, ص ۱۹۴ـ۱۷۷ و ۲۱۶ـ۱۹۵.
۱۲. همان, ص ۶۸.
۱۳. همان, ص ۲۰۰.
۱۴. همان, مروج الذهب و معادن الجوهر, ج ۲, ص ۷۶۰.
۱۵. مسعودی در ذكر مختصر تاریخ جهان دوره قبل از بعثت و دوره بعثت تا سال ۳۴۶, در كتاب مروج الذهب, هم چنین در فصل خلاصه تاریخ جهان از آدم تا پیغمبر اسلام و فصل مختصری از سال ها و ماه های اقوام و كبیسه و نسیء و مسائل مربوط به آن به این موضوع پرداخته است.
۱۶. علی بن حسین مسعودی, همان, ص ۷۵۵.
۱۷. همان, التنبیه و الاشراف, ص ۱۹۴ـ۱۹۲.
۱۸. همان, ص ۱۹۸ـ۱۷۷.
۱۹. همان, ص ۹۳ـ۹۱.
۲۰. جدول مذكور بر اساس آن چه مسعودی در دو اثرش التنبیه و مروج الذهب در این باره آورده خصوصا آن چه در فصول ذیل آمده, تنظیم شده است:
الف. ذكر مختصر تاریخ از آغاز تا مولد پیغمبر خدا(ص) و آن چه بدین باب مربوط است;
ب. ذكر دومین مختصر تاریخ از هجرت تا این روزگار; (مروج الذهب, جلد دوم);
ج. ذكر تاریخ سال های خلافت; (مروج الذهب, جلد دوم);
د. مختصری از سال های و ماه های اقوام و كبیسه ها و نسیء و مسائل مربوط به آن.
۲۱. علی بن حسین مسعودی, همان, ص ۷۶۰.
۲۲. همان, مروج الذهب و معادن الجوهر, ج اول, نگاه كنید به مطالب مربوط به هر یك از فصول یاد شده.
۲۳. همان, التنبیه و الاشراف, نگاه كنید به مطالب هر یك از فصول یاد شده.
منابع
ـ استوار كندی, ادوارد: پژوهشی در تاریخ زیج های اسلامی, ترجمه محمد باقری (تهران, نشر علمی و فرهنگی, ۱۳۷۴) ص ۷۱.
ـ مسعودی, علی بن حسین: مروج الذهب و معادن الجوهر, ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران, نشر علمی و فرهنگی, ۱۳۷۰) ج ۱, ص ۷۰.
مسعودی, علی بن حسین: التنبیه و الاشراف, ترجمه ابوالقاسم پاینده, (تهران, شركت انتشارات علمی و فرهنگی, ۱۳۶۵) ص ۹۲ـ۹۱.
روح الله بهرامی
(دانشجوی دوره دكتری تاریخ اسلام دانشگاه تربیت مدرس)
(قضیه این است كه زردشت پسر اسپیتمان در ابستا كه به نظر ایرانیان كتاب آسمانی است گفته است كه پس از سیصدسال ملكشان آشفته شود و دین به جا ماند و چون هزار سال تمام شود دین و ملك با هم برود و زردشت به طوری كه از پیش ضمن خبر او در همین كتاب گفتیم, در ایام پادشاهی كی بشتاسب پسر لهراسب بوده است و اردشیر پسر بابك پانصد سال و ده چند سال پس از اسكندر به پادشاهی رسید و ممالك پراكنده را فراهم كرد و متوجه شد كه تا ختم هزار سال در حدود دویست سال مانده است و خواست دوران ملك را دویست سال دیگر تمدید كند, زیرا بیم آن داشت وقتی دویست سال پس از وی به سر رسد مردم به اتكای خبری كه از پیغمبرشان از زوال ملك داده, از یاری و دفاع آن خودداری كنند و بدین جهت از پانصد و ده و چند سالی كه مابین او و اسكندر فاصله بود در حدود یك نیم آن را كم كرد و بقیه را از قلم بینداخت و در مملكت شایع كرد كه استیلای او بر ملوك الطوایف[ منظور اشكانیان] و كشتن اردوان كه از همه ایشان مهم تر بود و سپاه بیشتر داشت به سال دویست و شصتم پس از اسكندر بوده و تاریخ را بدین سان وانمود و میان مردم رواج داد. بدین جهت میان ایرانیان و اقوام دیگر اختلاف افتاد و تاریخ سال های ملوك الطوایف نیز به همین جهت آشفته شد. ))(۱). آثار و تإلیفات نجومی مورد استفاده مسعودی در تاریخ نگاری
توجه مسعودی در به كارگیری روش های تحلیلی و كمی و تطبیقی باعث شد كه به تقویم, گاه شماری, ریاضی و نجوم علاقه ویژه ای نشان داده و از این علوم در تقویت تاریخ نگاری خویش مدد بجوید و آثار علما, دانشمندان, منجمان, ریاضی دانان و سازندگان زیج های معروف را مورد استفاده قرار داده, آن را در خدمت تاریخ بگیرد و حتی به عنوان یكی از معیارهای قابل اعتماد برای نقد تاریخ و روایات و اخبار تاریخی به كار گیرد. علاقه وی به این علوم, از كثرت آثاری كه در تواریخ خود از آن ها یاد كرده است مشخص می شود. او در كار خود آثار منجمان, ریاضی دانان و تقویم سازانی چون بطلمیوس, اسحاق كندی, ابن منجم احمدبن طیب سرخسی, ماشإالله منجم, ابومعشر منجم, محمدبن موسی خوارزمی, محمدبن كثیر فرغانی, ثابت بن قره حرانی, محمدبن جابر بتانی, اقلیدوس و دیگران را مورد استفاده قرار داده است.مسعودی در ((مروج الذهب)) و ((التنبیه و الاشراف)) از بسیاری از آثار عظیم ملل جهان و تمدن اسلامی در هیإت و نجوم, ریاضی, تقویم و گاه شماری یادكرده است. عمده ترین منابعی كه وی آن ها را مورد مطالعه قرار داده و یا با این آثار آشنایی داشته و در تاریخ نگاری خود به آن ها توجه نموده عبارتنداز:
۱. سندهند;
۲. اركند;
۳. ارجیهذ;
۴. المجسطی, كه مجموعه ای از رصدهای بطلمیوس می باشد;(۲)
۵. كتاب الزیج, تإلیف بطلمیوس;(۳)
۶. كتاب الزیج و القصیده, از محمدبن ابراهیم فزاری در علم هیإت و نجوم;(۴)
۷. كتاب الزیج فی نجوم, تإلیف حسین بن منجم;(۵)
۸. آثار محمدبن كثیر فرغانی منجم درباره نجوم و هیإت, بویژه كتاب الفصول الثلاثین;
۹. علم الفلك و النجوم, از بطلمیوس;(۶)
۱۰. القانون فی النجوم, اثر ثاون اسكندرانی كه از پادشاهی اسكندر پسر فلیپ مقدونی درباره منشإ تقویم آغاز شده است;(۷)
۱۱. المدخل الكبیر الی علوم النجوم, اثر ابومعشر منجم كه اثری عظیم در علم نجوم بوده و بخشی از آن به تإثیر كواكب و نجوم و اجرام سماوی بر انواع مختلف حیوانات و طبیعت سخن به میان آمده است;(۸) ۱۲. رساله یعقوب بن اسحاق بن صباح الكندی درباره اكسیر و جیوه تحت عنوان ابطال دعوی المدعین صنعه الذهب و الفضه;
۱۳. مجموعه رصدهای ابرخس.
كاربرد نجوم و تقویم و گاه شماری در اندیشه تاریخ نگاری مسعودی
یكی از جلوه های تفكر عقلی و تحلیلی مسعودی در تاریخ نگاری عبارت از تلاش در جهت وارد كردن عناصر فكری دانش تقویم و نجوم به حوزه تاریخ و تاریخ نگاری و پیوند دادن علوم نجوم, جغرافیا و ریاضی با تاریخ بود. از نظر مسعودی تعیین دقیق حدود وقایع و حوادث تاریخی و زمان وقوع آن ها صرفا از طریق روایت های راویان و یا نقل شفاهی امكان پذیر نیست. به همین دلیل, او دستاوردهای علمای علم نجوم و محاسبات دقیق آنان را كه مبتنی بر جنبه های عقلی و قابل قبول بود مورد مطالعه قرار داده و در تدوین تاریخ خویش از آن ها بهره گرفت. وی در حوزه گاه شماری و تقویم نگاری, جهت ذكر روزشمار حوادث در تعیین مبدإ وقوع آن ها و نیز مبدإ تاریخ اقوام و ملل مختلف, از فعالیت های منجمان و ستاره شناسان و ریاضی دانان و صاحبان محاسبات دقیق و زیج ها و رصدهای مختلف بهره گرفت. بدین سان او برای جلوگیری از اشتباه در ذكر مبدإ و تقویم, علاوه بر استفاده از نقل راویان و نظر مورخان و اهل تاریخ, از دیدگاه منجمان و اهل تقویم نیز استفاده كرد و بر اساس تطبیق و مقایسه این دو دیدگاه است(۹) كه او در كتاب ((مروج الذهب)) و در فصولی كه به مختصری از تاریخ جهان پرداخته اطلاعات دقیقی به دست می دهد. با مراجعه به آثار منجمان این نكته روشن می شود كه صاحبان زیج های مختلف معمولا فصل یا فصولی از آثار خویش را به تعیین مبدإ تاریخ و تقویم های رایج و معروف زمان خود اختصاص داده و به بیان شیوه تبدیل تقویم ها و مقایسه آنان پرداخته(۱۰) و مدخل سال ها و ماه ها و آغاز روز, هفته و سال را بر اساس تقویم های مختلف هجری شمسی, هجری قمری, سلوكی و یونانی, یهودی, قبطی, یزدگردی, رومی, سغدی, هندی, چینی و ایغوری ذكر كرده اند. مسعودی برای دقت در نگارش تاریخ, بسیاری از این رصدها و زیج های مختلف مانند زیج حبش بن عبدالله, زیج محمدبن موسی خوارزمی, زیج سند هند, زیج ممتحن, زیج شاه, و... را مورد بررسی قرار داد. هم چنین اظهار نظرهای علمای معروف را در مورد خسوف, كسوف, علت چرخش فصول, سردی و گرمی هوا, چرخش ماه, خورشید و شب و روز را مورد مطالعه قرار داد.(۱۱) وی در این ارتباط به رساله ثابت بن قره حرانی اشاره دارد.(۱۲)مسعودی در مورد چرخش فصول, به تقویم های اقوام ملل مختلف كه تغییرات آن بر اساس خورشید است (مانند ایرانیان, سریانیان, یونانیان, رومیان, نبطیان, هندیان) و هم چنین تقویم اقوامی كه تغییرات آن بر مدار ماه است (مانند اسرائیلیان و عرب ها) اشاره می كند و آن گاه به بررسی كبیسه و نسیء و تعیین آغاز سال و هفته, تعداد روزهای سال و آغاز روز بر اساس ظهور خورشید و یا ماه و دیگر مسایل مربوط به آن می پردازد. او در این مسإله دقت و ریزبینی را تا آن حد رسانید كه به بررسی آرای صاحبان زیج های مختلف درباره مبدإ تاریخ ها و تقویم های مختلف پرداخت و بسیاری از رصدهای عمده را كه مبنای تقویم ها بودند با هم تطبیق داد و در ((مروج الذهب)) و ((التنبیه)) اشاره نموده كه چگونه اختلافات زیج هایی مثل ابرخس, بطلمیوس كلوذی, زیج مإمون و زیج هندوان نظیر سند هند, ارجیهز و اركبد را در آثار قبلی خود برشمرده و به تفصیل به آن ها پرداخته است.(۱۳) وی در میان همه زیج هایی كه استفاده نموده, مبنای كار خود را بر روی اطلاعات زیج های ((بتانی)) قرار داده كه از نظر وی یكی از دقیق ترین زیج هایی بوده كه وجود داشته و اطلاعات ارزشمندی داشته است و در تعیین سال, مدت خلافت خلفا, تعیین مبدإ تقویم ها صحیح تر از سایر زیج ها بوده است.(۱۴) یكی دیگر از ویژگی های كاربرد نجوم و تقویم و استفاده از گاه شماری نجومی, تإثیر بر ذهن تطبیق گر و مقایسه گرای مسعودی است. او با این ذهنیت, مبنایی را برای نقد روایت ها و آرای دو گروه اهل تاریخ و اهل زیج فراهم آورده است و از این رهگذر است كه با مقایسه و تطبیق آرای آن ها اطلاعات دقیق تاریخی خود را انتخاب می كند. او هم در كتاب التنبیه و هم در مروج الذهب, تاریخ را به دو دوره اساسی عصر پیش از بعثت و عصر پس از آن, كه تا زمان خویش به روایت آن پرداخته است تقسیم نموده و در پایان هر یك از این دو دوره, مختصری از تاریخ جهان را به نگارش درآورده است كه اساس آن بر مدار اطلاعات راویان تاریخ و منجمان اهل زیج و صاحبان رصدها می باشد.(۱۵) ((در قسمت گذشته این كتاب بابی به تاریخ جهان و پیغمبران و شاهان تا مولد پیغمبر ما محمد(ص) و مبعث تا هجرت او اختصاص دادیم. پس از آن, هجرت تا وفات او را با روزگار خلیفگان و شاهان تا وقت حاضر طبق حساب و مندرجات كتب سرگذشت و تاریخ كه از علاقه مندان اخبار خلیفگان و شاهان بجاست یاد كردیم و در این زمینه از گفته منجمان كه در كتاب های زیج ستارگان مربوط به این دوران یعنی از هجرت تا این روزگار هست یاد می كنیم كه فایده كتاب بیشتر شود و اختلاف مورخان را از اخباری و منجم با موارد اتفاقشان بهتر توان دانست...)).(۱۶) او در فصولی از كتاب های خود تلاش نموده تا مبدإ صحیحی از تقویم های مختلف كه زمان تاریخی بر اساس آن سنجیده می شود و حوادث و وقایع را بر آن مبنا به نگارش درمیآورند به دست دهد. گاه حوادث بسیار مهم تاریخی و یا یك حادثه بزرگ را بر اساس تقویم ها و مبدإهای مختلف تاریخ مانند تقویم یزدگردی, بخت نصری, رومی, قبطی, مصری, یهودی, هندی و... مشخص كرده و فاصله زمانی وقوع حادثه را نسبت به هر یك از این مبدإها ذكر نموده است.(۱۷) در این فصول تلاش مسعودی بر آن قرار گرفته است تا با مداقه و مطالعه تمام آثار مكتوب و اطلاعات شفاهی علما و راویان و اكابر زمان, خلاصه ای از تاریخ جهان و تحولات آن را تا عصر خویش با دقت ارائه داده و سال وقوع آن ها را بر اساس تقویم های مختلف بیان نماید. هم چنین مبدإ اكثر تقویم و تاریخ های رایج زمان را تا آن عصر برشمرده است. و به تعیین مبدإ تاریخ اقوام مختلف و علت و اساس مسائلی كه منشإ تقویم و مبدإ تاریخ قرار گرفته, پرداخته و از مبدإهای تقویمی مانند: ظهور پیامبران الهی, ظهور مردان و شخصیت های بزرگ مانند داریوش, یزدگرد, اسكندر و..., بروز جنگ ها و اختلافات, بروز بلایای مختلف طبیعی و انسانی, سال تولد مردان بزرگ تاریخ, سران قبایل و روسای ملل مختلف, شیوع بیماریهای مهلك, آغاز امارت و سلطنت شاهان و امرا, پیروزیهای بزرگ و جنگ ها و شكست ها, مهاجرت های بزرگ اقوام و قبایل, پیمان های مختلف سیاسی و اجتماعی مثل حلف الفضول, حلف المطیبین, بنای قصرهای باشكوه یا خانه های مذهبی و دینی مثل بیت الله الحرام, بیت الذهیب هند و... سخن گفته است. بدین ترتیب او به بیان مبدإ تاریخ ملل و اقوام مختلف مانند هندیان, چینیان, سغدیان, ایرانیان, رومیان, مصریان, قبتیان, یهودیان و قبایل عرب پرداخته(۱۸) و با ذهنی مقایسه گر فاصله بین این مبدإها را بیان نموده و از رهگذر همین تطبیق و تفكر مقایسه ای است كه به رازها و انحرافات تاریخی كه بر اساس مصلحت دینی و اغراض سیاسی صورت گرفته پی برده است, چنان كه در مورد تاریخ ساسانی و اشكانی نخستین كسی است كه این انحراف و تحریف تاریخی را بیان می كند. (۱۹) مسعودی در آثار خود تلاش گسترده ای داشته تا مبدإ تقویم های اقوام و ملل مختلف را به دقت تعیین نماید. از این رو با ملاحظه آثار منجمان و مورخان و اهل زیج و توجه به آرای هر دو طبقه, منشإ و مبدإ اكثر اقوام و ملل مختلف را روشن كرده كه این امر خصوصا درباره سال شماری و تقویم اقوام و ملل و اعراب قبل از اسلام بسیار حائز اهمیت است.(۲۰) مسعودی پس از بیان سال و روز و مدت خلافت خلفا از نظر صاحبان زیج ها و نیز بیان اختلاف نظر مورخان و اهل سیرت و خبر و محدثان با نظرات و آثار اهل زیج, می گوید: (تقویم قمری با تقویم مورخان و سرگذشت نویسان از لحاظ ایام و ماه ها تفاوت دارد. بنای ما در این قسمت كه از تاریخ هجرت تاكنون یاد كردیم بر مندرجات كتاب های زیج است كه اهل این فن و وقت ها را چنین تنظیم كرده اند و بر آن تكیه دارند. آن چه در این جا نقل كردیم از زیج ابوعبدالله محمدبن جابر بتانی و دیگر زیج های این روزگار است. اكنون آن چه را درباره تاریخ از هجرت تا وقت حاضر در این كتاب آورده ایم به تفصیل در این باب نقل می كنیم كه طالبان آسان بدان دسترسی توانند یافت و از مطالب زیج ها كه نقل كردیم دور نباشد)).(۲۱)علاقه مسعودی به علم نجوم و توجه وی به علل و عوامل طبیعی و اجرام و افلاك سماوی و تإثیرات آن ها بر سرنوشت اقوام و ملل, طبایع و تحولات و تغییرات جوی و سماوی ارضی, از میزان توجه وی در دو اثر التنبیه و مروج الذهب كاملا نمودار است. وی مباحث و فصول عمده ای از آثار خود را به ذكر زمین و دریا و دره ها و كوه ها و هفت اقلیم و ستارگان وابسته به آن و ترتیب افلاك و مطالب دیگر, ذكر اختلاف درباره جزر و مد, ذكر ملوك و آن چه كسان درباره نسب ها, شمار ملك و سال های شاهیشان گفته اند, ذكر سال ها و ماه های عرب و عجم و موارد اتفاق و اختلاف آن, ذكر ماه های قبطیان و سریانیان و اختلاف نام آن و شمه ای از تاریخ های مختلف, ذكر ماه های سریانی و مطابقت آن با ماه های عربی و شمارش ایام سال و شناخت تغییرات جوی, ذكر ماه ها و روزهای ایرانیان, ذكر سال و ماه عرب و نام روزها و شبهایشان, ذكر تإثیر آفتاب و ماه در این جهان و شمه ای از آن چه در این زمینه گفته اند و چیزهای دیگر مربوط به این باب, ذكر چهار ربع جهان و چهار طبع و اختصاصات هر یك از ربع ها از شرق و غرب و شمال و جنوب و هواها و مسائل دیگر از تإثیر ستارگان و مطالبی كه مربوط به این باب است, ذكر خانه های معروف و معبدهای بزرگ و آتشكده ها و شبخانه ها, ذكر ستارگان و دیگر عجایب عالم, ذكر مختصر تاریخ از آغاز عالم تا میلاد پیغمبر خدا(ص) و آن چه بدین باب مربوط است. اختصاص داده است.(۲۲) در كتاب التنبیه و الاشراف نیز توجه مسعودی بدین مسائل چنان است كه فصول متعددی از این كتاب كه مختصر تاریخ جهان و اسلام است را به پیوند مسائل تاریخی و نجومی و تإثیر پدیده های طبیعی و انسانی بر یكدیگر و شمار تقویم ها و سال ها و ماه های ملل مختلف و اختلاف آرإ آن ها در این باب اختصاص داده است; از جمله به ذكر هیإت افلاك و تإثیر نجوم و تركیب عناصر و چگونگی ماهیت و چرخش آن ها, ذكر تقسیمات زمان و فصول سال, ذكر اقالیم, ذكر تاریخ اقوام و پیغمبران و ملوك, ذكر مختصری از سال ها و ماه های اقوام به تعیین دقیق گاه شماری و سال شماری حوادث و رویدادها, ذكر تإثیر و تإثر تاریخ انسانی و طبیعی, ذكر مبدإ تقویم و گاه شماری ملل و اقوام, سال ها و ماه ها و روزها و دیگر مسایل پرداخته است.(۲۳)
پی نوشت ها:
۱. علی بن حسین مسعودی, التنبیه و الاشراف, ترجمه ابوالقاسم پاینده, (تهران, شركت انتشارات علمی و فرهنگی, ۱۳۶۵) ص ۹۲ـ۹۱.
۲. همان, مروج الذهب و معادن الجوهر, ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران, نشر علمی و فرهنگی, ۱۳۷۰) ج ۱, ص ۷۰.
۳.همان.
۴. همان, ص ۵۴۷.
۵. همان, ص ۸۴.
۶. همان, ص ۳۰۷.
۷. همان, ص ۱۴۶ و ۵۱۱.
۸. همان, ص ۲۹۷.
۹. همان, ج ۲, ص ۷۶۰.
۱۰. ادوارد, استواری كندی, پژوهشی در تاریخ زیج های اسلامی, ترجمه محمد باقری (تهران, نشر علمی و فرهنگی, ۱۳۷۴) ص ۷۱.
۱۱. علی بن حسین مسعودی, التنبیه و الاشراف, همان, ص ۱۹۴ـ۱۷۷ و ۲۱۶ـ۱۹۵.
۱۲. همان, ص ۶۸.
۱۳. همان, ص ۲۰۰.
۱۴. همان, مروج الذهب و معادن الجوهر, ج ۲, ص ۷۶۰.
۱۵. مسعودی در ذكر مختصر تاریخ جهان دوره قبل از بعثت و دوره بعثت تا سال ۳۴۶, در كتاب مروج الذهب, هم چنین در فصل خلاصه تاریخ جهان از آدم تا پیغمبر اسلام و فصل مختصری از سال ها و ماه های اقوام و كبیسه و نسیء و مسائل مربوط به آن به این موضوع پرداخته است.
۱۶. علی بن حسین مسعودی, همان, ص ۷۵۵.
۱۷. همان, التنبیه و الاشراف, ص ۱۹۴ـ۱۹۲.
۱۸. همان, ص ۱۹۸ـ۱۷۷.
۱۹. همان, ص ۹۳ـ۹۱.
۲۰. جدول مذكور بر اساس آن چه مسعودی در دو اثرش التنبیه و مروج الذهب در این باره آورده خصوصا آن چه در فصول ذیل آمده, تنظیم شده است:
الف. ذكر مختصر تاریخ از آغاز تا مولد پیغمبر خدا(ص) و آن چه بدین باب مربوط است;
ب. ذكر دومین مختصر تاریخ از هجرت تا این روزگار; (مروج الذهب, جلد دوم);
ج. ذكر تاریخ سال های خلافت; (مروج الذهب, جلد دوم);
د. مختصری از سال های و ماه های اقوام و كبیسه ها و نسیء و مسائل مربوط به آن.
۲۱. علی بن حسین مسعودی, همان, ص ۷۶۰.
۲۲. همان, مروج الذهب و معادن الجوهر, ج اول, نگاه كنید به مطالب مربوط به هر یك از فصول یاد شده.
۲۳. همان, التنبیه و الاشراف, نگاه كنید به مطالب هر یك از فصول یاد شده.
منابع
ـ استوار كندی, ادوارد: پژوهشی در تاریخ زیج های اسلامی, ترجمه محمد باقری (تهران, نشر علمی و فرهنگی, ۱۳۷۴) ص ۷۱.
ـ مسعودی, علی بن حسین: مروج الذهب و معادن الجوهر, ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران, نشر علمی و فرهنگی, ۱۳۷۰) ج ۱, ص ۷۰.
مسعودی, علی بن حسین: التنبیه و الاشراف, ترجمه ابوالقاسم پاینده, (تهران, شركت انتشارات علمی و فرهنگی, ۱۳۶۵) ص ۹۲ـ۹۱.
روح الله بهرامی
(دانشجوی دوره دكتری تاریخ اسلام دانشگاه تربیت مدرس)
منبع : شبکه فیزیکی هوپا
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست