گنجینه ذخایر ژنتیک نسل آینده

ایران کشوری خشک و نیمه خشک است. به جز دامنه های شمالی کوه های البرز و سواحل دریای خزر و مناطق مرتفع زاگرس، سایر نقاط ایران جزء مناطق خشک طبقه بندی می شود. در بسیاری از این مناطق به دلیل طولانی بودن دوره خشکی و بالا بودن تبخیر، هرساله بخشی از نمک خاک از لایه های زیرین خاک یا نمکی که از سازنده یی شور شسته شده است در لایه های سطحی تجمع می کند. تجمع درازمدت نمک طی صدها هزار تا میلیون ها سال باعث به وجود آمدن اکوسیستم های شور می شود. اکوسیستم های شور ایران به سه شکل رودخانه های شور، تالاب های شور و سواحل شور دیده می شوند.
تقریباً تمام تالاب ها و دریاچه های شور ایران و سواحل شور حاشیه دریای خزر و خلیج فارس در معرض انواع تهدید ها هستند. مهم ترین تهدید تالاب ها پروژه های گسترده سدسازی و بهره برداری بی رویه از منابع آبی زیرزمینی است که باعث خشک شدن و کاهش شدید سطح آب این تالاب ها و دریاچه ها شده است. مثال بارز آن دریاچه ارومیه است که حدود ۴ متر از عمق آب کاهش یافته و حدود یک سوم مساحت آن خشک و به شوره زار تبدیل شده است.
دریاچه های دوقلوی بختگان و طشک و تالاب های میقان اراک و گاوخونی وضعیت مشابهی دارند. با خشکی این تالاب ها باد به راحتی نمک آنها را به تدریج به زمین های کشاورزی اطراف و مناطق مسکونی شهری و روستایی منتقل می کند. دومین عامل مهم تهدیدکننده مناطق کشاورزی در حاشیه تالاب ها چرای بی رویه است. این مناطق به دلیل شوری و استعداد شور شدن بعد از عملیات کشاورزی و چرا هم فلور طبیعی خود را از دست می دهند و هم به دلیل افزایش شوری کیفیت خاک آنها حتی برای گیاهان خودرو کاهش می یابد. اشغال این مناطق توسط گیاه مهاجم خارشتر یکی از نتایج تخریب و چرای زیاد است. سومین عامل تهدیدکننده این مناطق جریان پساب های صنعتی، شهری و روستایی و کشاورزی به آنها است. چهارمین عامل تهدیدکننده تالاب ها و سواحل شور احداث صنایع آلوده کننده به خصوص صنایع پتروشیمی و نفتی در این مناطق است. متاسفانه باور بسیاری از مدیران بر بی ارزش بودن اکوسیستم های شور است. به همین دلیل به راحتی اجازه احداث تاسیسات آلوده کننده را در چنین مناطقی می دهند. مثال آن تمرکز تاسیسات پتروشیمی در تالاب های شور و سواحل شور جنوب کشور و اجازه احداث پروژه مجتمع پتروشیمی در تالاب صوفیکم استان گلستان بود که خوشبختانه محل احداث آن تغییر کرد و ای کاش هرگز احداث نمی شد. پنجمین عامل تهدیدکننده تالاب های شور برداشت بی رویه نمک بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی است.
ششمین عامل تهدید کننده تالاب ها ورود گونه های خارجی و مهاجم است. متاسفانه ناآگاهی دست اندرکاران باعث شده بدون مطالعات اکولوژیکی گونه های گیاهی و جانوری را وارد محیط های آبی کنند. ورود آزولا (سرخس آبزی) به تالاب های شمال کشور و از جمله انزلی از بزرگ ترین اشتباهات تاریخی از این نوع است. ورود انواع ماهی های غیربومی و آرتمیای وارداتی از جمله موارد دیگری است که دیر یا زود اثرات منفی خود را در این زیستگاه ها نشان می دهد. هفتمین و نه آخرین عامل تهدیدکننده این اکوسیستم ها شکار بی رویه و به دام انداختن پرندگان شکاری در تالاب های شور است. به دلیل وسعت این مناطق و دلایلی که ذکر آنها در حوصله این نوشتار نمی گنجد، نظارت و حفاظت این اکوسیستم ها توسط سازمان حفاظت محیط زیست فوق العاده ضعیف است.
بسیاری از تالاب های شور به طور همزمان از چند عامل تهدید کننده آسیب می بینند. یکی از این نمونه ها تالاب میقان اراک است. وضعیت طشک و بختگان - به رغم آنکه حتی نام پارک ملی را یدک می کشد - به مراتب اسفبارتر است، چرا که این دریاچه ها خاستگاه چندین گونه گیاهی بومی و منحصر به فرد است که انقراض و نابودی این گیاهان علاوه بر خسارتی که به نسل آینده وارد می کند باعث نابودی حلقه های تکامل می شود. این گیاهان حاوی ژن هایی هستند که آینده غذایی بشر به آنها وابسته است. در شرایط فعلی با افزایش جمعیت و پدیده گرمایش کره زمین - که نتیجه آن شورشدن خاک و گسترش بیابان هاست - بیش از هر چیز نیازمند گونه های زراعی هستیم که بتوانند در خاک هایی با شوری بالا رشد کنند. این کار فقط به دو صورت امکان پذیر است؛ اول استفاده و اهلی کردن همین گونه های وحشی به منظور استفاده غذایی یا علوفه و دوم امکان انتقال ژن های این گیاهان به گیاهان زراعی جهت افزایش بردباری آنها به شوری و خشکی.
بهتر است با یک مثال این نوشته را به پایان برسانم تا برای کسانی که هنوز توسعه را در نابودی این تالاب ها و ساخت سد و صنایع آلوده کننده و جاده سازی می بینند کمی به عواقب عملکرد خود اندیشه کنند. سال ها بود که دانشمندان رویای انتقال ژن گیاهان C۴ را به گیاهان زراعی C۳ داشتند. گیاهان C۴ دارای مزیت تولید بالا در شرایط اقلیمی گرم، با مصرف آب کم و در خاک های شور هستند. انجام این مهم برای متخصصان علم بیوتکنولوژی بسیار پیچیده بود، چرا که گیاهان C۴ ساختار سلولی پیچیده یی دارند که حتماً بایستی دو سلول با همکاری هم بتوانند مکانیسم C۴ را انجام دهند.
سال ۲۰۰۲ نقطه عطف در تاریخ علم گیاه شناسی، فیزیولوژی و بیوتکنولوژی بود. با کمال تعجب در تحقیقاتی که این نگارنده و همکاران خارجی داشتیم به دو گیاه در تالاب ها و سواحل رودخانه های شور ایران برخوردیم که می توانند فتوسنتز C۴ را در یک سلول انجام دهند. کشف فتوسنتز C۴ در این گیاه رویای امکان انتقال ژن های گیاه C۴ را به گیاهان C۳ زراعی به واقعیت نزدیک می کند. مفهوم آن به زبانی ساده رخداد بزرگ ترین انقلاب کشاورزی در جهان است. اگر این کار انجام شود به بشر این امکان را می دهد که برای مثال برنجی بکارد که محصول آن تا حدود دو برابر افزایش می یابد. این برنج قادر است در مناطق کم آب، بسیار گرم و خاک شور رشد کند.

حسین آخانی

منبع : روزنامه اعتماد