نمد

واقعیت‌های تاریخی دلالت دارد بر اینکه حدود ۲۳۰۰ سال پیش از میلاد تولید زیرا انداز، و سپرهائی از جنس نمد در چین رواج داشته و لوحه‌ای که ”سر اورل اشتاین“ در ناحیهٔ لولان (منتهی‌الیه جنوب شرقی ایران) کشف کرده و حاوی فهرست کالاهای داد و ستد شده میان هندوستان و کشورهای دیگر است، اشاراتی نیز به نمد دارد.
افزون بر این؛ ضمن کاوش‌هائی که پروفسور رودنکو در گورهای تپه‌مانند ناحیهٔ پازیریک (در جنوب روسیه) انجام داد، مصنوعاتی نمدی از دورهٔ هخامنشیان به‌دست آمد که حالت آویزهٔ دیواری، زیر انداز، جل اسب و... را دارد و حاکی از آن است که در فاصلهٔ سال‌های ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از ملاد تولید نمد در ایران رواج داشته و انتساب این نمدها به ایران از آنجا قطعیت می‌یابد که غالب نمدهای مکشوفه منقوش است و نقش بیشتر آنها را نیز طرح‌هائی تشکیل می‌دهد که امروزه جزو آرایه‌های اصلی قالی به حساب می‌آید.
تولید نمد در دوردست‌ترین نواحی شرق که تا مغولستان و مرز کره نیز امتداد دارد تولید می‌شود و قدیمی‌ترین نمدهائی که در گنجینهٔ سلطنتی ”شوسوئین“ ژاپن نگهداری می‌شود متعلق به سال ۷۵۲ میلادی است که طبق شواهد موجود از راه داد و ستد و یا به‌عنوان پیشکش به ژاپن راه یافته و بعید هم نیست که تولید ایران باشد. چه آنکه در این دوره بنا به مدارک معتبر نمدمالی ایران رونق و رواج زیادی داشت و ابن حوقل در کتاب ”صوره الارض“ خود به تولید نمد (در ایران) در سال‌هائی بسیار قبل از تاریخ یاد شده اشاره کرده و تولیدات نمدی شهرهای مختلف استان فارس را مورد تأکید قرار داده و از نمدهای بسیار مرغوب کرمان سخن گفته و سنگ نگاره‌های باقیمانده از روزگار هخامنشیان گواه آن است که حتی قبل از دورهٔ حیات ابن‌حوقل نیز استفاده از نمد در ایران ابعاد گسترده‌ای داشته و سربازان هخامنشی کلاه‌هائی از جنس نمد بر سر می‌گذاشته‌اند.
▪ ابزار کار و شیوهٔ تولید: ابزار کار نمدمالی بسیار ساده و محدود به کمان حلاجی، وسیله‌ای چوبی و پنجه‌مانند (موسوم به پنجک) و قطعه‌ای حصیر به ابعاد نمد مورد نیاز می‌باشد و مادهٔ آن آب و صابون نیز به‌عنوان مادهٔ کمکی استفاده به عمل می‌آید و نحوهٔ تولید به این‌صورت که بعد از حلاجی پشت توسط کمان، پشم شیت شده بر روی صفحهٔ حصیری که به قالب موسوم است گسترده می‌شود و با استفاده از پنجک هموار می‌گردد و سپس تولیدکننده محلول آب و صابون را بر روی پشم‌ها ریخته و بعد از گستردن یک تکه گونی یا کرباس بر روی پشم‌ها قالبرا لوله کرده و طنابی به دور آن می‌پیچند. آنگاه قالب را بر روی زمین قرار داده و حدود یک‌ساعت با پا به مالش دادن آن می‌پردازند، گاهی در این مرحله ممکن است نمدمال از همکاری افراد دیگر نیز برای سرعت بخشیدن به‌کار تولید استفاده نماید. [۱۵]
▪ نمد ساختمانی ROOFINFELT: بیش از صد سال است که از نمدهای ساختمانی برای ضد آب کردن بام استفاده می‌شود. از اواسط ۱۹۶۰ تحول چشمگیری در طراحی سقف‌ها و تکنیک ساخت بام در صنعت ساختمان و معماری پدید آمد. با پیشرفت‌هائی که حاصل شده، تولید و ساخت نمدهای ضد آب ساختمانی پدید آمد. اسکلت‌های سبک نگه‌دارندهٔ سقف با عرض زیاد قادر به تحمل فشارهای دینامیکی عمودی بود. برای صرفه‌جوئی در مصرف انرژی نیاز به عایق‌کاری حرارتی در سقف ساختمان‌ها بیش از پیش احساس شد و غشاء کلفت در سقف‌ها به‌کار رفت. طول عمر منشأ به‌کار رفته اهمیت به‌سزائی داشت لذا در صنعت منسوج نبافته تحولات چشمگیری پدید آمد تا نیازهای سقف ساختمان را برآورده سازد. از الیاف پلی‌استر شیشه، پوشش‌های مناسبی تولید گردید و با آغشته‌کردن آنها با قیر، پوشش با عایق حرارتی مناسبی ایجاد شده است. [۱۴]
نمد؛ فرش بی‌تار و پود: نمد زیراندازی است که عمر به قدمت تاریخ دارد و نمدمالی یکی از کهن‌ترین صنایع دستی ایران و جهان به‌شمار می‌رود. قدیمی‌ترین نمد موجود که در یکی از موزه‌های ژاپن نگهداری می‌شود، متعلق به سه هزار سال قبل است.
هنرمند نمدمال در گذر تاریخ، با دست‌های پرتوان خود پشم حیوانات دست‌آموز را دست مالیده و به آن جانی دوباره بخشیده است تا زیرانداز یا چادری برای دیگر همنوعان خود سازد.
نمدزیرانداز ضخیم و گرمی است که از پشم یا کرک تهیه می‌شود و بنا به سفارش مشتری، به شکل‌های گوناگونی مانند مربع، مستطیل، دایره، بیضی، کناره،... مالیده می‌شود.
شیوهٔ نمدمالی و تهیهٔ نمد از زمان‌های دور تاکنون تغییر نکرده و در روستاهای نقاط مختلف ایران، بنا به شرایط اقلیمی، تقریباً یکسان است.
عواملی که مرغوبیت نمد خوب را تعیین می‌کند، عبارت است از:
۱) پشم خوب و خوشرنگ؛ ۲) کیفیت مالیدن و مهارت نمدمال؛ ۳) تناسب اندازه و زیبائی نقش و طرح و رنگ‌آمیزی نمد.
نمدمالی در رشته‌های مختلف صنایع دستی، یکی از دشوارترین شیوه‌های تهیه را دارد و به‌دلیل شرایط سخت‌کاری، تمام مراحل کار در اکثریت مناطق، به‌دست مردان صورت می‌گیرد. این مسئله یکی از دلایل مهم در رکود این هنر و بی‌علاقگی جوانان به ادامهٔ کار پدران خویش است.
▪ روش کار: در ابتدای کار، پشم را با ترکه‌های نازک چوب می‌زنند تا الیاف آن کاملاً از یکدیگر باز شود. سپس آن را با کمان حلاجی می‌زنند تا نسوج پشم از یکدیگر جدا شود. بعد از این مرحله قالب نمد را در کف کارگاه پهن می‌کنند. در این هنگام، نمد آمادهٔ نقش‌پردازی و مالیدن است. برای مالیدن نمد، ابتدا نمدمال مطابق نقشهٔ ذهنی فتیلهٔ پشم‌های رنگی را روی حصیری که در کف قالب پهن کرده است، قرار می‌دهد و پشم بی‌رنگ یا به رنگ دلخواه را با کمک پنجه، بر روی فتیله‌های رنگی پشم می‌ریزد تا به قدر لازم ضخامت پیدا کند. سپس مقداری آب جوش روی پشم‌ها می‌پاشند تا کاملاً مرطوب شود.
برای این‌کار در روستاهای مازندران از آب جوش خالص و در روستاهای کرمانشاه و فارس از آب جوش همراه با صابون استفاده می‌شود.
پس از این مرحله، با پا روی پشم‌ها راه می‌روند و به اصطلاح نمد را ورز می‌دهند. این کار آنقدر ادامه می‌یابد تا پشم کاملاً خود را بگیرد و در داخل قالب جا بیفتد. پس از آن که پشم به‌خوبی جابه‌جا شد، قالب را لوله می‌کنند و طنابی به‌دور آن می‌پیچند و تعدادی نمدمال با روش مخصوص آن را لگدمال می‌کنند. پس از آن که در مرحلهٔ اول نمد بدین روش مالیده شد، آن را باز می‌کنند و کمی رطوبت می‌دهند و دوباره در داخل قالب لوله می‌کنند. این بار کار مالیدن را با ساعد دست به شیوهٔ مرحله اول ادامه می‌دهند.
شرایط کار در کارگاه نمدمالی بسیار سخت است و پس از گذشت زمانی متمادی، نمدمال دچار عوارضی چون بیماری‌های مفصلی خواهد شد. به‌همین دلیل امروزه نمدمالان رغبت کمتری برای ادامهٔ کار از خود نشان می‌دهند.
پس از خاتمهٔ کار نمد که تشخیص آن بر عهدهٔ استادکار است، روی نمد را با سریش یا نشاسته به اندازهٔ مختصری لعاب (آهار) می‌دهند و از قالب خارج می‌کنند و در هوای آزاد می‌گذارند تا خشک شود. سپس آن را سنگ می‌زنند (اتو می‌کشند) و آمادهٔ بهره‌برداری یا فروش می‌کنند.
▪ طرح و نقش در نمد: طرح و نقشهٔ نمد، ساده و ذهنی است. نقش آن به‌وسیلهٔ نمدمال مطابق سفارش خریدار، یا به سلیقهٔ خود هنرمند به‌صورت ذهنی و سنتی و معمولاً با خطوط هندسی ابداع و خلق می‌شود.
بیشتر نمدها حاشیه ندارد و گاهی به‌وسیلهٔ خطوطی مستقیم، حاشیهٔ چهار طرف را مشخص می‌سازند. از مهمترین نقش‌های نمد می‌توان به نقش پنج گل، چهار گل، سه گل، مجمه‌ای، بوته‌ای، زیور یا پرک اشاره کرد. [۳۰]

۱۴ـ مجلهٔ صنعت نساجی ـ فریبا پیغامی
۱۵ـ حسن بیگی ـ فصلنامه عشایر
۳۰ـ مجله جهاد روستا ـ ن جلالی

منبع : مطالب ارسال شده