نوروز در موسیقی ایرانی

اطلاع ما از موسیقی ادواركهن به نقوش برجسته، سنگ نبشته ها و بخصوص اشعار شاعران پس از اسلام نظیر نظامی، منوچهری، فخرالدین اسعدگرگانی و ... خلاصه می شود. با استناد به شعرهایی كه به موسیقی و الحان دوران ماضی می پردازند، آگاهی ما بر این نكته استوار است كه در دورانی برای هر روز لحن و آهنگی ساخته شده بوده و ۳۶۰ لحن (به همراه ۷ خسروانی و ۳۰ دستان) منسوب به باربد موسیقیدان برجسته زمان خسروپرویز نقل شده است. اسامی و نام برخی از این الحان در اشعار بخصوص نظامی و منوچهری آمده است. از سوی دیگر با توجه به اهمیت و اعتبار نوروز و پیشینه آن برای ما ایرانیان، اگر ساخت الحان واقعیت و اتفاقی موسیقایی بوده باشد، می بایست الحان نوروزی از شأن و مرتبت والایی برخوردار شده باشند. سیر تطور و تغییرات موسیقی دوران كهن تا دوران حال بر ما به درستی روشن نیست. در برخی رسالات نوروز به عنام یكی از ۶ مقام اصلی (در دوره ای تاریخی) جایگاه مهمش را نشان می دهد. پس از آن به عنوان آواز فرعی منشعب از مقام های اصلی و سرانجام به عنوان پاره و گوشه ای از یك دستگاه روایت می شود.
ردیف های كنونی موسیقی ایران، نوروز در دستگاه همایون و راست پنجگاه به سه گوشه نوروز عرب، نوروز صبا و نوروز خارا، خلاصه می شود. بزرگ و بیات عجم نیز كه در زمانی با نام نوروز عجین بوده اند، امروزه گوشه های مستقلی و بدون پیش عنوان نوروز به كار می روند. در ادامه، مطالبی از زبان استاد حاتم عسكری فراهانی (استاد آواز و مدرس موسیقی) و بهروز وجدانی (عضو هیأت علمی پژوهشكده مردم شناسی میراث فرهنگی) نقل شده است. در این گفتار از سنت مرسوم پرسش و پاسخ پرهیز شده و آنها به شرح مواردی پیرامون نوروز در موسیقی ایرانی پرداخته اند. در اینجا خلاصه ای از این گفتار ارائه می شود:
استاد حاتم عسكری فراهانی:
پس از زمان پیدایش نوروز كه در روایات و اسطوره ها، به جمشید نسبت می دهند، استادان موسیقی بر هر روز آهنگی ساختند و نامگذاری كردند. روز اول را عید نوروز نام نهادند. برای آن روز آهنگی ساختند به نام نوروز، كه به نوروز عجم مشهور شد. نغمه ای كه با وزن سنگینی شروع می شد و بعد با رنگی بسیار دلنشین ادامه می یافت. استادان قدیم برای این آهنگ این شعر خواجوی كرمانی را می خواندند :
ای صبا غلغل بلبل به گلستان برسان قصه مور به درگاه سلیمان برسان
پیشینیان نوروز عجم را آهنگی بسیار زیبا می دانستند. متأسفانه پس از تدوین ردیف كنونی موسیقی ایران در دوره قاجار، این نغمه به فراموشی سپرده شد و فقط نامی از آن باقی ماند.
- نوروز خارا: این آهنگ كه در ردیف موسیقی امروزی نام آن وجود دارد، بسیار مهجور و خلاصه شده اجرا شده است. این نغمه با روایت قدیم آن تفاوت دارد زیرا ردیف كنونی به دلایل متعدد خلاصه شده و همه نغمه های گذشته را شامل نمی شود. نغمه نوروز خارا را می توان با این شعر منوچهری خواند:
آمده نوروز هم از بامداد آمدنش فرخ و فرخنده باد
این نغمه دارای ۳ قسمت است. قسمت اول با ضرب ملایمی شروع و بعد كمی تند می شود. در ادامه آهنگ دیگری اجرا می شود كه در موسیقی امروزی در دستگاه همایون و در گوشه بیست و پنجم این دستگاه قرار دارد. بعد از نوروز خارا تغییراتی به وجود آمده و این قسمت در ردیف، با ضرب خاصی خوانده می شود. این جا ضربه بسیار تند می شود و شور و حال خاصی دارد.
- نوروز صبا: این نغمه نیز امروز در دو دستگاه همایون و راست پنجگاه وجود دارد. نوروز صبا دارای چهار قسمت است. بخش آغازین آن ضرب ملایم داشته و با این شعر خواجو می توان آن را خواند:
این غزل یك دو بیت از سر سوز بلبلی باز گفت در نوروز
نوروز صبا به دلیل حالت خاصی كه دارد در شبیه خوانی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
- نوروز عرب: این نغمه بر خلاف نام آن، در شمار نغمه های دلنشین موسیقی قدیم ایران است. نوروز عرب نیز امروزه در دو دستگاه همایون و راست پنجگاه خوانده می شود. این آواز را می توان با یك درآمد و چند نغمه خواند و شروع آن با این شعر منوچهری متناسب است:
آمده نوروز ما با گل سوری به هم باده سوری بگیر بر گل سوزی به كم
- نوروز بزرگ: این آهنگ كه یكی از زیباترین قسمت های موسیقی قدیم بوده، متأسفانه امروز كمتر با آن آشنایی داشته و در ردیف های كنونی از قلم افتاده است. در دیوان منوچهری شعری بدین مضمون وجود دارد كه نشان از حضور این نغمه در روزگاران كهن دارد:
نوروز بزرگم بزن ای مطرب امروز زیرا كه بود نوبت نوروز به نوروز
- نوروز كیقبادی:حال و هوای فرح انگیزی داشته و در دستگاه چهارگاه بوده، اما امروز جز نامی از آن باقی نمانده است. منوچهری گوید:
بر لحن چنگ و سازی كش زیرزار باشد زیرش درست باشد بم استوار باشد
دستان های چنگش سبزه بهار باشد نوروز كیقبادی آزاد وار باشد
«آزاد وار» نام یكی از الحان سی گانه باربد بوده و نظامی هم به آن اشاره كرده است. ضمن آنكه آزادوار نام دختری چنگ نواز در زمان بهرام گور بوده است.
▪بهروز وجدانی:
در متون قدیمی ادبی، تاریخی و موسیقی از نغماتی با عنوان نوروز یاد شده است كه در حال حاضر به جز نامی از آنها باقی نمانده است و به قول شادروان روح الله خالقی این نام ها از لحاظ موسیقی و بازسازی آنها كمكی به موسیقیدان كنونی ایران نمی كند. در میان نغمه های بی شماری كه نام آنها در زیر می آید، فقط سه نغمه در دستگاههای همایون و راست پنجگاه، به نامهای نوروز عرب، نوروز صبا و نوروز خارا در ردیف كنونی موسیقی ایران وجود دارد و سایر نغمه های نوروزی فراموش شده است. این ردیف در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط آقای علی اكبر فراهانی و فرزندانش میرزاعبدالله و میرزا حسینقلی كه آنها نیز جزو بهترین نوازندگان تار و سه تار و راویان صدیق موسیقی سنتی ایران به شمار می آیند، تدوین شده است. با توجه به روش آموزش سنتی موسیقی كه مبتنی بر حفظ از راه گوش و انتقال سینه به سینه و شفاهی از استاد به شاگرد است، استاد معمولاً تحت تأثیر حالات شخصی و كسب تجربه های جدید خود در هر اجرا تغییراتی را در الحان می دهد. از این رو نغمه های نوروزی كه در حال حاضر در ردیف موسیقی سازی اجرا می شوند با آنچه در گذشته های بسیار دور اجرا می شده است تفاوت دارند. این نغمه ها كه اكثراً فراموش شده اند عبارتند از: تاز نوروز (ساز نوروز)، یاد نوروز، نوروز خردك (نوروز كوچك یا نوروز صغیر، نوروز خارا)، نوروز بزرگ نوروز خاصه، نوروز سلطانی، نوروز كیقبادی)، نوروز عرب، نوروز عجم، نوروز صبا، نوروز اصل، نوروز بیاتی، نوروز رهاوی نوبهار، نوبهاری و نوروزی.
در موسیقی مقامی پس از اسلام «نوروز» یكی از آوازهای شش گانه نیز به حساب می آید: گوشت، گردانیه، سلمك، نوروز، مایه، شهناز. به واقع در موسیقی قدیم ایران از تركیب ۱۲ مقام اصلی، شش آواز یا آوازه به وجود می آمد، كه نوروز یكی از این آوازهای شش گانه است.
چنانكه عبدالقادر مراغی در كتاب مقاصد الحان نوروز را تركیب مقام بوسلیك و حسینی دانسته است. سیر تغییر و تحولات و دگرگونی موسیقی مقامی ایران از بررسی كتب و رسالات كهن قابل بررسی است و در این مورد خاص یعنی نوروز مواردی تا دوران معاصر مشاهده می شود. در ردیف های فرصت الدوله شیرازی و استاد موسی معروفی نامی از نوروز عجم برده نشده و در دستگاه همایون و راست پنجگاه گوشه های نوروز عرب، نوروز، نوروز صبا و بیات عجم آمده است ولی این اساتید آن را معادل نوروز عجم به حساب نیاورده اند، البته مخالف آن نیز ندانسته اند. در ردیف استاد حاتم عسكری آواز بیات عجم از شعبات دستگاه راست پنجگاه به حساب آمده كه اهمیت آن بر خلاف ردیف های فوق الذكر از حد یك گوشه كوتاه فراتر رفته و در حد یك شعبه اجرا می شود شادروان علینقی وزیری در مبحث مربوط به دستگاه همایون در كتاب آوازشناسی موسیقی ایرانی در خصوص ویژگی های گوشه های مربوط به نوروز می نویسد:«بعد از گوشه طرز معمولاً در ردیف سه قسم نوروز عرب، نوروز صبا و نوروز خارا زده می شود. البته سه نام قشنگی است ولی بدبختانه در ساختن آنها خیلی بی ذوقی به كار رفته زیرا هیچ شخصیتی ندارند و می توان گفت بین بیداد و طرز چند قسم تمرین است برای مضرابهای چپ و راست تار، خواندن آن را هم از هیچ آوازخوانی نشنید ه ام... چون همیشه عادت ما در چیز نوشتن طریق اختصار است، از آنها كه به اصطلاح ساده و كتاب پركن هستند احتراز جسته و بنابراین از نوشتن این قبیل گوشه ها خودداری می شود.»ملاحظه می شود كه نغمه های نوروزی به مرور زمان جایگاه و ارزش خود را در موسیقی سنتی ایران نتوانستند حفظ كنند تا جایی كه استاد علینقی وزیری در دستگاه همایون آن هم با لحن فوق و بدون ارائه نت نویسی از آنها یاد كرده است. بی تردید یكی از مباحث با ارزش برای پژوهشگران علاقه مند به حفظ میراث های معنوی و گرانقدر نیاكان ما، پژوهش درباره نغمه های گمشده در موسیقی ایرانی است. حسن ختام این گفتار اشعاری درباره مقامات دوازده گانه موسیقی به نقل از كتاب های بهجت الروح و بحورالحان كه در آن به اجرای نغمه های نوروزی اشاره شده است.
مقامات از عدد هشت آمد و چهار
دو شعبه هر مقامی راست ناچار
حسینی كز مقامات است برتر
دوگاه آمد قرینش با محیر
مقام راست دل را گنج گاه است
مبرقع لازمش با پنجگاه است
نوا آمد كه افتد در جهان شور
بود «نوروز خارا» فرع و ماهور
بزرگ آمد چو چنگ ساز كرده
همایون و نهفت از وی دو پرده
رهاوی شد به «نوروز عرب» رام
به «نوروز عجم» برد از دل آرام
زا صفاهان كسی كو گردد آگاه
به «نوروز» و نشابورك برد راه
حجاز آمد یكی نخل ثمردار
سه گاه است و حصار آن نخل را بار
چو سازی پرده عشاق را ساز
نغمه در زاول و در اوج پرداز
پس از زنگوله اندر نغمه قوال
نماید چهارگاه آنگاه عزال
حضیضی هست با هر اصل و اوجی
چو دراكش بود قعری و موجی
عراق عشرت افزای است مطلوب
گهی روی عراق و گاه مغلوب
چو آمد بوسلیك از پرده راز
عشیران و صبا را داد آواز
مقام كوچك ار دانی توانی
كه در ركب و بیاتی بیت خوانی

منبع : روزنامه ایران